Böyük şairin yaradıcılığı görkəmli dilçinin nəzərində

Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin ana dilimizə münasibətini professor Yusif Seyidov əhatəli şəkildə tədqiq edib

Bədii yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm tərkib hissəsi olan Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə poeziyasının dilinin öyrənilməsi ciddi aktuallıq kəsb edir.

B.Vahabzadənin bədii və publisistik yaradıcılığında ana dili məsələsi xüsusi yer tutur. Müəllif özü bu barədə yazır: "Mənim ən böyük mübarizəm sovet dövründə ayaqlar altında tapdanan, qapılar arxasında qalan ana dilimizin uğrunda həm əməli işimdə, həm də yaradıcılığımda ardıcıl mübarizə idi. Mən bu mövzuya onlarla məqalə, onlarla şeir və poema həsr etmişəm. Demək olar ki, bütün poemalarımın ricət hissəsində dolayısı ilə bu və ya başqa şəkildə dilimizin rəsmi dövlət idarələrindən qovulmasına etirazımı bildirmiş, onun hüququnun özünə qaytarılmasını arzulamışam".

Böyük şairimizin təkcə bədii yaradıcılığında deyil, ədəbi-publisistik əsərlərində də ana dili, onun milli sərvət kimi qorunub saxlanması, saflığı və təmizliyi uğrunda mübarizə mühüm rol oynayır. Ona görə də bir sıra tədqiqatçılar, o cümlədən, görkəmli alim, professor Yusif Seyidov B.Vahabzadə və dil məsələsi üzərində geniş şəkildə dayanıb bu mənəviyyat xəzinəsini dərindən araşdırmağa səy göstəriblər. Ümumiyyətlə, yazıçı və dil problemini Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə sistemli şəkildə araşdıran alim görkəmli dilçi, professor Yusif Seyidov olub. Bu baxımdan Y.Seyidovun hələ 1983-cü ildə nəşr olunmuş "Sözün qüdrəti" monoqrafiyasında təxminən 100 səhifə B.Vahabzadə yaradıcılığının dilinə və ümumiyyətlə, sənətkarın dil və üslub məsələlərinə həsr edilib. Y.Seyidov bununla kifayətlənməyib, B.Vahabzadə yaradıcılığında dil məsələsinə aid "Şairin fikir dünyası" adlı ayrıca bir monoqrafiya da nəşr etdirib. Mövzu çox geniş olduğuna görə biz bu məqalədə Y.Seyidovun B.Vahabzadənin bədii irsində deyil, konkret olaraq publisistik yaradıcılığındakı dil məsələlərinə aid tədqiqat əsərlərini araşdırmağı qarşımıza məqsəd qoyduq.

B.Vahabzadənin publisistik əsərlərini əhatə edən "Vətən ocağının istisi", "Sənətkar və zaman", "Sadəlikdə böyüklük", "Dərin qatlara işıq" , "Gəlin açıq danışaq", "Ədəbi düşüncələr" kimi kitablarında şairin dil məsələlərindən bəhs edən qiymətli məqalələri də öz əksini tapıb. Professor Y.Seyidov həmin kitablara dayanaraq B.Vahabzadə və dil problemini geniş şəkildə araşdırmağa çalışıb.

Qeyd etdiyimiz kimi, şairin dil haqqında düşüncələrində ana dili məsələsi aparıcı rol oynayır. Y.Seyidov bu barədə yazır: "Başqa sənətkarlar kimi B.Vahabzadə də insanın, ümumən xalqın həyatında ana dilinin rolunu dərindən duyur və onu qiymətləndirir. Şeir və poemalarında tez-tez, həm də müxtəlif münasibətlərlə bu məsələyə müraciət edən şair-ədibin ana dili haqqındakı mülahizələri bir sıra hallarda ümumi nəzəri istiqamətdə olur, yəni bu və ya digər bir dillə məhdudlaşmır, milli və irqi fərqlər, dillərin müxtəlifliyi ana dili anlayışına təsir göstərmir, bütün xalqlar, bütün insanlar üçün ana dili doğma və əzizdir. Təsadüfi deyildir ki, şair "Oğluma" şeirinə N.Nərimanovun "Ana dili. Bir dil ki, mehriban bir vücud məhəbbətini.... sənə bu dildə bəyan edir, bir dil ki, hələ beşikdə ikən bir layla şəklində öz ahəng və lətafətini sənə eşitdirib, ruhun ən dərin guşələrində nəqş bağlayıbdır"- sözlərini epiqraf vermişdir. Bu ümumi nəzəri mülahizələr öz qidasını və fonunu Azərbaycan dilindən alır, bəzən isə onun ana dili haqqındakı fikirləri bütünlüklə Azərbaycan dilinə söykənir".

Y.Seyidov B.Vahabzadənin şeirin yüksək poetik əsər kimi ortaya çıxmasında onun fikir yükünü də yüksək qiymətləndirdiyini göstərir. Alim böyük şairin aşağıdakı cümlələrinə xüsusilə böyük önəm verir: "Ədəbiyyat o zaman yüksək zirvəyə çatır ki, söz fikirlə yüklənmiş olsun, böyük bir fikrin ifadəsinə xidmət etmiş olsun. Fikrin düzgün və sərrast ifadəsi, dinləyiciyə tez çatması üçün ən dəqiq sözlər, ibarələr, ifadələr tapılmalıdır".

Y.Seyidov B.Vahabzadənin poeziya dilinin sadə və aydınlığını da əsas amillərdən hesab etməsinə, burada sözün yerində işlədilməsini mühüm şərt kimi irəli sürməsinə diqqəti cəlb edir. Bu qənaətə gələrkən şairin aşağıdakı fikrinə söykənir: "Sözdən istifadə məsələsində bu və ya digər sözün şeirdə işlədilə bilib işlədilə bilməməsindən söhbət getməməlidir. Əsas məsələ sözün özündə deyil, sözün nə dərəcədə yerində işlədilməsindədir".

Məlumdur ki, B.Vahabzadə bir çox şair və yazıçının dil xüsusiyyətlərindən bəhs etmiş, ancaq o daha çox öz ustadı böyük sənətkar S.Vurğun irsini dərindən araşdırmış, onun haqqında namizədlik və doktorluq dissertasiyası yazmış, bu tədqiqatlar əsasında kitablar çap etdirmiş, həmin kitablarda, xüsusən "Səməd Vurğun" monoqrafiyasında o, ədəbi dilimizin inkişafında böyük rol oynamış xalq şairimizin dil və üslub xüsusiyyətlərindən də xeyli söz açmışdı. Ona görə də Y.Seyidov B.Vahabzadənin öz ustadının dili haqqındakı mülahizələri üzərində geniş dayanıb. Y.Seyidov S.Vurğun poeziyasının ədəbi dilimizin inkişafındakı rolunu, onun üslub xüsusiyyətlərini dərindən tədqiq edib. Onun fikrincə, bir şair kimi yeni söz və ifadə axtarışları S.Vurğunun bütün yaradıcılıq axtarışlarının tərkib hissəsi olub. Məhz buna görə B.Vahabzadənin şairin dili haqqında düşüncələri alimin diqqətini cəlb etmişdi.

S.Vurğunun "Muğan" poeması həm ədəbiyyatımızın, həm ədəbi dilimizin qiymətli söz abidəsidir. Qeyd edək ki, böyük S.Vurğunun ədəbiyyata gəldiyi dövrdə poeziyamız hələ klassik poeziyanın şablon sözlərindən tam şəkildə yaxa qurtarmamışdı. Ona görə də şair "Muğan" poemasında bu ənənəni qırmış və yeni sözləri də cəsarətlə yerli-yerində işlətməyə nail olmuşdu. Məsələn:

Ekskavator sözü yoxdur

Sarvanımın öz dilində,

Lakin ona həmdəm oldu

öz yurdunda, öz elində.

Y.Seyidov B.Vahabzadənin "Muğan" poemasının lüğət tərkibindəki bir sıra sözlərin cəsarətlə poetik məqamda işlədilməsini alqışlamasını bəyənərək onu olduğu kimi kitabda sitat şəklində verib: "Bir zaman şeirimizdə sement, beton, tok, balta və s. sözləri görsəydilər, dodaq büzər, bəlkə də belə əsərləri şeir adlandırmazdılar. Lakin həmin sözlər S.Vurğunun dilində nə qədər şairanə və gözəl səslənir. Bu sözlər oxucunun nəzərində qəhrəmanın iş prosesini, çarxların gurultusunu, qayışların şappıltısını səsləndirir. Yenə həmin əsərdə "car çəkir çarxların çaxnaşıq səsi" misrasında şair c və ç səslərini bir neçə dəfə təkrar etməklə əməyin poeziyasını, musiqisini qulaqlarımızda səsləndirmiş olur".

B.Vahabzadə Füzuli irsinin vurğunu idi. O, ulu məhəbbət şairini söz ordusunun sərkərdəsi adlandırır, sözü isə onun silahı hesab edirdi. Onun fikrincə, Füzuli, sözlərində nəfəs alan, fikirlərində yaşayan, duyğularında fəryad çəkən insanlar insanı, şairlər şairi, ariflər arifidir. Təsadüfi deyil ki, Xalq şairi "Şəbi-hicran" kimi ədəbiyyat tariximizdə ozünəməxsus yeri olan gözəl bir poetik əsər yaratmışdı.

Y.Seyidov B.Vahabzadənin Füzulinin sözə münasibəti haqqındakı aşağıdakı fikrinə yüksək qiymət verir: "Biz şairlər çox zaman sözün zəifliyindən şikayət edirik. Bəzən isə elə gəlir ki, hisslərimiz çox güclü, söz isə çox acizdir. Hisslərimizi ifadə etmək üçün söz tapa bilmirik. Lakin Füzuli heç zaman sözün yoxsulluğundan şikayət etməmişdir, sözdə bir neçə məna verməyi bacarmışdır. Füzulinin əlində söz mum kimidir. O, sözə istədiyi şəkli, istədiyi mənanı verir, ondan istifadə edir. O, sözün bütün mənalarının, həm lüğəti, həm məcazi mənalarının dəyərini, ağırlıq və yüngüllüyünü, çalarlarını bütün dərinlik və incəliyi ilə qavramışdır. Söz Füzuli ürəyində qaynayır, ürəyin bütün tellərindən keçir, sonra şeirə çevrilir. Bu sözlər yanan şair ürəyinin qanından qida alıb lələ, cəvahirə çevrilir. Buna görə də Füzulinin sözləri kağız üzərində alışıb yanır. Onlar, dörd yüz ildir, öz hərarətini itirmir, yanır və bizi də alovunda qızdırır".

B.Vahabzadə klassik ədəbiyyatda olduğu kimi, müasir ədəbiyyatda da ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığı haqqında xeyli araşdırma aparmış, o söz ustalarının yaradıcılığı haqqında, onların dil xüsusiyyətləri haqqında maraqlı və diqqətəlayiq mülahizələr irəli sürüb. Bu vəziyyəti nəzərə alan Y.Seyidov bunları ayrı-ayrı gözdən keçirir. Məsələn, alim bu baxımdan B.Vahabzadənin Mir Cəlal haqqında mülahizələrini diqqət mərkəzinə gətirir və onun bu fikrinə nəzər salır: "Ədibin bədii dilinə aludə olmamaq mümkün deyil. Mir Cəlal cümləni qurmamışdan əvvəl "Bu fikri, bu mətləbi xalq necə deyər?" sualını özü-özünə verib sonra yazır. Bədii əsərləri bir yana, hətta elmi-tədqiqat əsərlərində də Mir Cəlal süni kitab dilindən qaçır. Ədibin S.Vurğun haqqında yazdığı bir məqalə belə başlayır: "S.Vurğun əlinə qələm alan gündən şairdir. O, kağız-kuğaz korlamamışdır".

B.Vahabzadə dövrünün gənc şairlərinin yaradıcılığını ardıcıl şəkildə izləmişdi. Bu gənc istedadlar arasında Fikrət Qoca, Məmməd Araz, Məmməd Aslan, İsa İsmayılzadə poeziyasını xüsusilə yüksək qiymətləndirmişdi. Y.Seyidov B.Vahabzadənin M.Aslan yaradıcılığı haqqında məqalə yazdığını, onu düzgün qiymətləndirməyə çalışdığını göstərir. Bununla əlaqədar alim, B.Vahabzadənin M.Aslan haqqında yazdığı "Sözün şəhdi, dilin nəğməsi" adlı məqaləsi üzərində dayanır. Məqalədə M.Aslanın poeziyasından bir neçə bənd nümunə verdikdən sonra yazır ki, bu şeir sözlərin, səslərin uyarlıq nəğməsidir. B.Vahabzadə elə bu məqalədə oxuculara üzünü tutaraq M.Aslanın "Səsimə səs ver" kitabını oxumağı tövsiyə edir: "Qoy ana dilimizin dadını, duzunu, şəhdini, şəkərini duymaq istəyənlər bu kitabı oxusun, səslərin düzülüşünə, sözlərin nəğməsinə valeh olsunlar".

Göründüyü kimi, Xalq şairi B.Vahabzadə bir şair, bir alim, bir ziyalı kimi bütün həyat və yaradıcılığı boyu dilimizin keşiyində durub, onun yaşaması, yad təsirlərdən qorunub saxlanması, təmizliyi, saflığı və inkişafı uğrunda yorulmadan mübarizə aparıb. Görkəmli sənətkarın zəngin ədəbi-elmi irsinin dərindən öyrənilməsi filologiya elmimizin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biridir.

Aliyə QULİYEVA,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 13 aprel.- S.22.