"Seyid Şuşinski Azərbaycan muğamının ağasıdır"

Gülhüseyn Kazımov: "Azərbaycan muğam tarixində ilk dəfə Seyid Şuşinski səhnəyə frakla çixan xanəndə olub"

Azərbaycanın muğam tarixində adı hörmətlə anılan ustad xanəndələrdən biri də Seyid Şuşinski olub. Keşməkeşli və bir o qədər də maraqlı həyat yaşayan xanəndə haqqında doğumunun 133-cü ildönümü münasibətilə ictimai xadim, araşdırmaçı, yazıçı və şair Gülhüseyn Kazımovla həmsöhbət olduq.

Gülhüseyn müəllim, Seyid Şuşinski oxumağa başlayanda necə oldu ki, tez bir zamanda Qarabağda tanınıb şöhrət qazandı?

- Seyidin fəaliyyətini üç yerə bölmək olar. Birinci xanəndəliyidir, ikinci pedaqoqluğudur, üçüncü xeyriyyəçiliyidir. Seyid hərtərəfli adam olub. 1889-cu ildə o vaxtkı Cəbrayıl qəzası, indiki Füzuli rayonunun Horadiz qəsəbəsində dünyaya gəlib. Seyidin Hürzad adında xalası olub. Hürzad muğam oxuyan imiş. O dövrlərdə Şuşaya qədər hamı tanıyırdı onu. "Mahur"un mahir ifaçısı olub. Çox maraqlıdır ki, Seyid yaşlı vaxtlarında "Orta Mahur" lentə yazdırıb. Bəlkə də, həmin vaxt xalasından öyrəndiklərinin Seyidə təsiri olub. Hürzad onu özü ilə toylara aparırmış.

- Şuşaya da xalası aparıb?

- Yox, Seyidin Məşədi Seyid Əli adında bir əmisi var imiş. Musiqini, ədəbiyyatı sevən adam olub. Onun Şuşanın tanınmış muğam ifaçıları ilə əlaqələri yaxşı əlaqələri var idi. Günlərin birində əmisi Seyidə deyir ki, gəl səni aparım Şuşaya. Beləliklə, Seyid Şuşaya gedir və oranın toylarında oxumağa başlayır.

- Cabbar Qaryağdıoğlu Seyidi çox bəyənirmiş, tanışlıqları necə yaranıb?

- Şuşada toyların birində Seyid necə oxuyursa, Cabbar Qaryağdıoğlu onu bağrına basır və deyir ki, ölsəm də, dərdim olmaz, məndən sonra Seyid var. Sonralar Cabbar Qaryağdı oğlu kimi nəhəng sənətkar Seyid Şuşinskini Azərbaycan musiqisinin incisi adlandırıb.

- Deyilənə görə, o, Mir Möhsün Nəvvabdan da dərs alıb...

- Mir Möhsün Nəvvab enskilopedik şəxsiyyət olub. "Vaqif poeziya günləri"ndə Vilayət Quliyevlə birlikdə Nəvvabın evində olduq... Seyidə məsləhət görüblər ki, muğamın incəliklərini, qəzəl barədə bilikləri öyrənmək üçün Nəvvabın yanına getsin. Nəvvabın "Məclisi-fəramuşan"ının tərkibində "Xanəndələr" məclisi də olub. Seyid də orada iştirak edib. O vaxtı Şuşada ilk musiqi məktəbini Xarrat Qulu yaradıb. Məktəb dini təmayüllü idi. O məktəbdə Quran oxumağın, azan verməyin, mərsiyəxanlığın qayda-qanununu öyrənirdilər. Aşura günlərində meydan tamaşaları vaxtı həmin məktəbin şagirdləri öz məharətlərini göstərirmişlər. Həmin meydan tamaşalarında mərsiyyələri muğam üstündə oxuyurmuşlar. Dövrün görkəmli xanəndələri Xarrat Qulunun məktəbindən çıxıb. Şuşada Kor Xəlifənin də məktəbi olub. Amma Bülbül yazırdı ki, Kor Xəlifənin məktəbində uşaqlar 14 yaşına qədər oxuyardılar, sonra Xarrat Qulunun məktəbinə gedərdilər. Seyid Şuşinski də belə bir mühitin yetirməsi idi.

- Gülhüseyn müəllim, Seyid Şuşinski Gəncəyə necə gedib?

- Günlərin birində Fikrət Əmirovun atası Cəmil Əmirov gəlir Qarabağa. Seyidə deyir ki, sən bu yerlərdə məşhurlaşmısan, gəl səni aparım Gəncəyə. Gəncədə Cəmil Əmirovun musiqi məktəbi olub. Seyid həmin məktəbdə dərs deyib, toylara gedib, qısa müddətdə Gəncədə də məşhurlaşıb.

- Onun Tiflisə köçməsi ən maraqlı hadisələrdən biri olub, orada da şöhrəti hər yana yayılıb. Seyidin Tiflis dövrü barədə danışaq...

- Seyid Şuşinskinin səsi Gəncəyə də sığmır. 1911-ci ildə Tiflisə gedir. Onun Tiflis həyatı əvvəlki və sonrakı həyatından tamamilə seçilir. Seyid Şuşinski Tiflisdə çox parlayıb. Tiflisdə təkcə gürcülər yaşamırdı, ora ictimai-siyasi, mədəni mərkəz idi. Qafqazın bütün yerlərindən, Şərq ölkələrindən çoxlu insanlar Tiflisə səyahət edirdilər. Azərbaycan muğam tarixində ilk dəfə Seyid Şuşinski səhnəyə frakla çıxan xanəndə olub. İran konsulunun qızının müşaiyəti ilə ayaq üstə "Bayatı-İsfahan" oxuyub. Seyid orda çox məşhurlaşmışdı.

- Bildiyimizə görə, Seyid Şuşinski həm də çox böyük imkan sahibi olub...

- Seyid Tiflisdə xeyli var-dövlət qazanıb. Bir dəfə mənə sual verdilər ki, Gülhüseyn müəllim, deyirlər, Seyid çox varlı adam olub. Dedim, yox, Seyid varlı olmayıb, Seyid zəngin adam olub. Çünki o öz var-dövləti ilə insanların xeyrinə xidmət edib. Seyid Tiflisdə də, Bakıda da zəngin olub. Bakıya köçəndən sonra da Tiflisə məsclislərə gedərdi, milyonçuların toylarında oxuyurdu. Şifahi mənbələrə görə, Seyidin Tiflisdə "Auditoriya" adlı binası olub, oteli olub, "Mersedes"i də var imiş. Günlərlə Bakıdan gələn aktyorlara ziyafətlər verdirərmiş, maddi köməklik göstərirmiş. Seyid Şuşinski xeyriyyəçi olub.

- Onu Cəlil Məmmədquluzadə ilə hansı tellər bağlayırdı?

- Hamı bilirdi ki, Seyid əliaçıqdır. Tiflisdə olanda "Molla Nəsrəddin" jurnalının çapında problemlər yarananda Cəlil Məmmədquluzadə Seyid Şuşinskiyə müraciət edib. Seyid jurnalın nəşrinə xeyli köməklik göstərib.

- Bəs bu qədər var-dövlətdən niyə sonraya heç nə qalmayıb?

- İnsanın var-dövlətinin qalması üçün gərək ailəsi olsun. Seyid toylardan yaxşı pul qazanırdı, çoxlu daş-qaş verirdilər. Amma o bu pulları hara xərcləyəcəkdi? Ailə-uşaq yox idi... Son günlərinə qədər hamı Seyidə hörmət edib.

- Seyiddən nəsə nişanə qalıbmı?

- Seyidin, cəmi, bir yadigarı qalıb. Deməli, Seyidin Muğam mərkəzində 130 illiyini keçirəndə o yadigarı tamaşaçılara nümayiş etdirdim. Nəriman Əliyev Seyidin ən məşhur tələbəsi olub, vəfatından qabaq Ağdama gedəndə də öz yerini Nəriman Əliyevə verib. Nərimanın həyətində iki otaqlı ev var. 130 illik ərəfəsində Arif Əsədullayevlə həmin evə getdik. Həmin otaqlar yerindədir. Orda Seyid yay vaxtları qalırmış. Yaxşı olar ki, ora Seyidin ev muzeyinə çevrilsin. Cəmi, bir yadigarı qalıb, vərəqlərlə dolu qovluq. Qovluqda oxuduğu repertuar cəmləşib, qəzəlləri, əlyazıları var.

- Maraqlıdır, Tiflisdə muğama belə sevgi hardan qaynaqlanıb?

- Seyiddən əvvəl Tiflisdə başqa xanəndələrimiz olub. Məsələn, Ərdəbildən gələn Mirzə Səttar. Tiflisin özünün də Allahverdi adında gözəl xanəndəsi olub. Allahverdi Nəriman Nərimanovun babası idi. Sadıxcan, Bülbülcan da orda şöhrət qazanıb. Bülbülcan onların dilini də öyrənib. Yəni, insanlar səsə aşiq olurdular. Belə götürəndə, Cabbar Qaryağdıoğluna qədər hamı muğamı fars qəzəlləri üstündə oxuyub. İnsanlar səsin sehrinə düşürdülər. Uzun sözün qısası, Seyid Tiflisə bunlardan sonra gedib. Artıq orda bu ənənə var idi. Seyid də bu ənənəni davam elədi.

- Seyidə Tiflisdə kimsə yol göstərirdimi?

- Seyid novator sənətkar olub. O, yeniliyə imza atmaqdan qorxmurdu. Onu buna ruhlandıran Hüseyn Ərəblinski idi. Hüseyn Ərəblinski uzun müddət Tiflisdə yaşayıb, oradakı teatrda fəaliyyət göstərib. Səhnə mədəniyyətindən tutmuş ən xırda məsələlərə qədər Seyidə izah edirdi.

- Bəs bu qədər şöhrətin içindən niyə Bakıya qayıtdı?

- 1919-cu ilə qədər Tiflisdə yaşayıb. Amma niyə qayıtdığı heç bir mənbədə öz əksini tapmayıb. Bakıda da çoxlu toylara gedib.

- Seyid pedaqoqluqla məşğul olana qədər biliklərini necə kamilləşdirib?

- Bir dəfə Şamaxıya toya gedib. Görüb ki, Şamaxının ən böyük oxuyanı Mirzə Məhəmmədhəsən də ordadır. Seyid deyirdi ki, heç kimi Mirzə Məhəmmədhəsənə bərabər tutmaq olmaz, mən ondan bəzi şeyləri öyrəndim. Seyid həmişə öyrənməyə can atıb. Qəzəllər toplayırmış, muğamlara uyğunlaşdırır, izahlarını öyrənirmiş. Şərq poeziyasını dərindən öyrənib. Seyid Tiflisdə olarkən Əbülhəsən xan İqbali Azər ilə tanış olur. Əbülhəsən xan Seyidin oxumağını çox bəyənib və həmişə onunla maraqlanıb. Hətta Qurban Pirimov danışırmış ki, 40-cı illərdə biz Cənubi Azərbaycana gedəndə Əbülhəsən xan bizdən Seyidi xəbər aldı. Əbülhəsən xan muğamların şöbə və guşələri barədə Seyidə bəzi məlumatlar verib. Hansı muğamda hansı qəzəli oxumaq lazımdır və başqa bu kimi məsələlər barədə danışıb.

- Seyid Şuşinskinin məzarı ilə bağlı narahatlıqlarınız var, kiməsə müraciət etmisinizmi?

- 1965-ci ildə Seyid deyib ki, Qarabağın bülbüllərinin səsini eşitmək istəyirəm. İltifat adlı tələbəsi aparıb onu Qarabağa. Orada vəfat edib, Bakıda, I Fəxri xiyabanda dəfn ediblər. Düz həmin vaxtdan bu yana onun məzar daşının üzərindəki yazılar kiril qrafikasındadır. Mədəniyyət nazirindən də xahiş etmişəm... Seyidin məzarı gözəl olmalıdır. Biz onu köməkləşib edə bilərik, amma orada iş aparmağa ixtiyarımız yoxdur. Axı Seyid böyük bir sərvət qoyub gedib. Seyid Şuşinski Azərbaycan muğamlarının tədris metodikasını hazırlayıb. O, keçmiş Azərbaycan muğamları ilə müasir muğamlar arasında körpü inşa edib. Geyimindən tutmuş özünü aparmağına, təvazökarlığına görə hamı ona Ağa deyərmiş. Seyid Şuşinskini Azərbaycan muğamının ağasıdır. O, oxuyanda Seyid Əzim Şirvaniyə tez-tez müraciət edərdi. Seyid Əzimin bir beyti var: "Mövti-cismani ilə sanma mənim ölməyimi, Seyyida, ölmərəm, aləmdə səsim var mənim..." Bu beyti hər iki şəxsiyyətə aid edə bilərik: həm Seyid Əzimə, həm də Seyid Şuşinskiyə. İkisinə də Allah rəhmət eləsin!

Nadir YALÇIN

525-ci qəzet.- 2022.- 13 aprel.- S.15.