İlham Əziz: 50 yaşın təzə nəsr havası

Son illərdə təsvir, estetika və onların məzmunla əlaqəsi məsələsi ədəbi polemikaların əsas mövzusuna çevrilib. Ələlxüsus, həm əski, həm də çağdaş Azərbaycan nəsrində üslub müxtəlifliyinin əsas qayəsi olan bu ifadə tərzi üçbucağı rəngarəng mənzərə yaradıb. Hekayənin süjeti öz ifadə libasına ilmələr vurduqca bu təsvir, estetika və məzmun üçbucağının üfüqləri görünür. Qeyd olunan məsələləri özündə ehtiva edən hekayələrə misal olaraq yazıçı İlham Əzizin bədii nümunələri üzərində fikir mübadiləsi aparmaq mümkündür.

Qeyd edək ki, 2017-ci ildən ədəbi nümunələri mətbu orqanlarda yayımlanan yazıçının bu günlərdə "Şimşəkdən sonra" (Bakı, "Qanun" nəşriyyatı, 2022, 136 səh.) adlı hekayələr toplusu işıq üzü görüb. Kitabda cəmləşən bədii əsərlər bir yazı üçün istinad yeri yaradacaq potensialda qələmə alındığından, təhlil predmetinə çevrilə bilər.

İlham Əzizin mövzuları xalq yaddaşından, el nisgilindən qaynaqlansa da, yazıçının özünün təlatümləri, cari duyğularının təsiri hiss olunan hekayələri də var. Hekayələrin estetikası və üslubu barədə söz açmamışdan əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, bir ailənin, bir nəslin, bir obanın həyatından müəyyən epizodları əks etdirən bu hekayələr baş verən hadisələrin ab-havasına uyğun olaraq öz şirəsini təbiətdən çəkir. Bu təbiət - dağ, ağac, çay, bulud, günəş kultları hekayənin gedişatını əvvəldən axıra kimi müşayiət edir. Əbəs yerə "kult" sözünü işlətmədim. "Kult" tapınma deməkdir. Həqiqətən, müəllif hadisələrinin fonunda həmin təbiət elementlərinə tapınır, onlara sığınır, ilham alır, paralellər aparır, müqəddəsləşdirir. Məhz metafor və təşbehlərin, o cümlədən, digər bədii təsvir və ifadə vasitələrinin muncuq kimi sapa düzülüşü möhtəşəm estetika yaradır.

Metafor və təşbehi xüsusi vurğulamağım da səbəbsiz deyil. İlham Əzizin ustalığı odur ki, onun hekayələrində metaforlar təşbehləri kölgədə qoymağı bacarır. Onun hekayələrində "kimi" bənzətmə qoşmasının sayı minimumdur. O hadisənin özünü birbaşa paralelləşdirir, bənzərsiz metaforlar yaradır. Məsələn, "Qara gölə gün düşmüşdü, sarı-sarı gülümsəyirdi" ("Güllünün gözəlliyi bir yana" hekayəsindən). Qara gölün gülümsəməsi prosesində oxşadılan nəsnə pünhandır. Təşbehlərdə həm bənzədilən, həm də bənzəyən nəsnələr göz önündə olur. Məsələn, müəllif yaza bilərdi ki, "Qara göl körpə uşaq kimi gülümsəyirdi". Amma burada yazıçı heç bir köməkçi vasitə olmadan hökm verə bilir. Göstərdiyim sitatda daha bir peşəkarlıq var. Qara göl - gülümsəmək; Qara göl - gün işığı... Bədii təzadlar fikrin bədii gücünü daha da artırır, ifadənin vurğusunu gücləndirir.

Yaxud, müəllifin "Elvira" hekayəsində belə bir cümlə var: "Qatar sürətlə gedir, Rusiya torpaqları pəncərədən varaqlanırdı". "Kitabın səhifələri kimi" yox, sadəcə varaqlanırdı. Bu, mətnin ecazını artırır.

Daha bir maraqlı məqam odur ki, adətən, nasirlər insanların xüsusiyyətini təbiət hadisələri ilə ifadə edir. İlham Əzizin hekayələrinin səciyyəvi cəhəti isə odur ki, o, insan xüsusiyyətlərini təbiət kultlarına köçürür. Məsələn, "Qoraların canına vəlvələ düşür..." ("Nübar orucu" hekayəsindən).

İlham Əzizin hekayələri təbiət hadisələri ilə səsləşdiyindən şifahi xalq ədəbiyyatının nəfəsini hiss etdirir. Novruzun gəlişi ilə təbiətin hansı dona girdiyini "Biri var idi... Məmmədbağır" hekayəsində gözəl ifadə edir, Novruz adətlərindən olan nişanlı qızların "bayramcalığ"ından söhbət açır: "Ağaclar, otlar, çiçəklər göyün bulud pəncərəsindən gülümsəyən gözəlim günəşi görcək canlarına isti yayılmışdı, hamısı o pəncərəyə boylanmışdı, baxmışdı. Qızlar-gəlinlər çiçək açmışdı, güllü geyinmişdi, al geyinmişdi. Nişanlı qızlara bayramcalığ gəlmişdi, hamısı sevinmişdi".

Yaxud, elə həmin hekayədə toy adətindən, "gəlingətirdi"dən bəhs edir, rus vilayətindəki ab-havanı azərbaycanlıların təbirincə izah edir.

Folklor nişanəsi ilə bağlı məqamların kulminasiyası "Biri var idi... Məmmədbağır" hekayəsində öz əksini tapıb. Vaxtilə qumar masasından donuzluğa atılan üzük sonradan Məmmədbağıra hədiyyə olunur. Məmmədbağır qərib yerdə, saymazyana, ucuz ölür. Hekayəni nəql edən obraz girir içəri və görür ki. Məmmədbağır kresloda keçinib, üzük də stolun üstündədir. Müəllif yazır: "O üzük ki, mənə görə dünyanın ən haram malı, ən pis sarı bəzəyi idi. Bu sarı üzüyü çıxarmaqla Məmmədbağır öz-özünə qüsl vermişdi, paklanmışdı".

Folklor nümunələri olan nağıllarda, rəvayətlərdə, əfsanələrdə üzüklə bağlı bir çox məsələlər var. Üzüyün verdiyi qeyri-adi güc, üzükdən böyük qərinələrin açarı kimi istifadə olunması, üzüyün insanı mühafizə etməsi, arzularını həyata keçirməsi kimi məsələlər sadaladığım folklor janrlarında öz əksini tapır. XXI əsrin bu günündə yazıb-yaradan müəllif əşya ilə münasibətin müasir bədii həllini tapır, onun reallıqla bağlarını tamam kəsmir və ona fantaziya ilə yox, yaranmış situasiya, dramaturji xətlərlə məna yükləyir. Sözügedən hissə İlham Əzizin hekayələrindəki ən yaddaqalan tapıntıdır.

İlham Əzizin hekayələrindəki frazeoloji birləşmələr onun yazı tərzininin daha bir xüsusiyyətini bizə izah edir. Bu, müəllifin Azərbaycan dilinin incəliklərinə yaxşı bələd olmasından xəbər verir. Təkcə "Güllünün gözəlliyi bir yana" hekayəsindəki frazeoloji birləşmələr bu barədə dolğun təsəvvür yaradır: "çullu dovşan sığmır ağzına", "baş-göz eləmək istəyirdi", "gözü yoldan-izdən yığıldı", "özlərinə əl qatdılar", "baş sındırdı", "canı soyuyar", "fısqırığı yerə-göyə sığmırdı", "qarnına ağrı dolurdu", "ürəyinə bir az su səpildi", "qırışığı açıldı"... Göstərilən nümunələr arasında gündəlik nitqimizdə işlənən frazeoloji birləşmələrlə yanaşı, nadir hallarda istifadə olunan, əsasən, xalq dilində, əyalətlərdə yaşayan insanların nitqində təzahür tapan ifadələr daha çox diqqət çəkir. Frazeoloji birləşmələr məcazlığın hərəkətlə qovuşağının ən ali mərtəbəsindədir.

Hekayələrdə rastlaşdığım daha bir neçə ifadə diqqəti cəlb edir. "Çatıb yerbəyer olandan sonra ortaya göl səssizliyi çökdü". ("Güllünün gözəlliyi bir yana" hekayəsindən) "Göl səssizliyi" Təkcə bu təyini söz birləşməsi hekayədəki həmin situasiyanın nəqlini kadrlaşdırır, həmin vəziyyəti göz önündən canlandırmağa nail olur. Gölün ətrafındakı səssizliyin hansı ab-havaya mənsub olduğu yaxşı məlumdur. Yaxud, "Biri var idi... Məmmədbağır" hekayəsində bir söz birləşməsi də var: "Kürdə su yaddaşım qaynayır, xatirələrim axır". "Su yaddaşı"nın daxilində müəllifin Kürün sahilində keçən uşaqlığı, orada yaşanan xatirələr, Kürdə boğulan insanların ruhları cəmləşib. Müəllif bir ifadəyə - bir oxun ucuna bir neçə məqamları dolayıb düz hədəfi – oxucunun ürəyini nişan almağı bacarır.

Yuxarıdakı abzasların birində yazıçının bədii təzadlı cümləsini sitat gətirmişdim. Bədii təzadın ən kamil nümunələrinə İlham Əzizin "Narlar yetişirdi" hekayəsində rast gəlmək olur. Müəllif nəql edir: "Qara artezianın qara suyundan qara kəhrəbaya dönən daş hovuzun içində Aypərinin ağappaq ay baldırını görəndə Seyran özünə dəli-dəli dedi ki, iki dünya bir ola, bu qızı almalıyam, vəssalam". Ağla qaranın obrazlaşaraq qarşı-qarşıya qoyuluşu mükəmməl təsvir yaradır. Yaxud, "Artezianın qara suyunun üzərinə sanki ağ örpək çəkilmişdi" cümləsində yazıçı quyunun üstündəki daş armuddan asılan Aypərinin əksinin suda görünməsini bu cümlədəki bədii təzadla ustalıqla ifadə edir.

İlham Əzizin yazıçı kimi gəldiyi qənaətlər, yəni hekayələrinin ideyaları da maraq doğurur. Təbii ki, süjetin quruluşu bu ideayalara xidmət edir. Yazıçı, publisist Sərdar Amin İlham Əzizin yaradıcılığından bəhs edərkən yazır: "Məni nəsrdə əsas üç şey cəlb edir; atmosfer, poetika, dramaturgiya... Yazıçı maestro kimi prozanın bu vacib üç simindən birinə toxunmasa, düşünürəm, nəticə lazımi effekt vermir... İlham Əziz eyni mətndə yuxarıda qeyd etdiyim üç əsas simdən, ən azından, ikisinə hakim olmağı bacarır. Nəinki simləri dınqıldadır, bəzən uzun illərin sənətkarı kimi sarı simdən nalə qoparır".

Sərdar Aminin fikirləri İlham Əzizin yazıçı kimi məharətli manevrlərinin carçısıdır.

İlham Əziz "Güllünün gözəlliyi bir yana" hekayəsində qadının xəyanətini bir uşaq gülüşünə qurban edən ər obrazını yaradacaq qədər geniş yazıçı sinəsinə malikdir. "Xəsil adam" hekayəsində dağ kimi oğlunun tabutunun altında liliput atanı barmağının üstə ucalara qaldıracaq təxəyyülə sahibdir. "Priçuda" hekayəsində dayısının uşaqlıqda ona verdiyi priçudanı itirib, illər sonra dayısı can verəndə şkafın bir bucağında priçudanın qabını görüb pərişan olacaq yaddaşı var İlham Əzizin.

İlham Əzizin ilk hekayələr kitabı 50 yaşında işıq üzü gördü. Yaxşı, bəs deyə bilərikmi İlham Əziz 50 yaşında, yaxud daha əvvəl çap olunduğu 2017-ci ildən bəri yazıçıya çevrilib? Bu hekayələr qeyd etdiyim fikri təkzib edir. İlham Əziz ağlı kəsəndən ilk hekayə yazacağı günə hazırlaşıb. Onun yazıçı müşahidələri uşaqlıq yaddaşından bu günə qədər onu izləyib. O zamanlar yazdıqlarını ürəyinin qanı ilə könül dəftərinə yazıb. Görünür, vərəqlərdə əksi bu son illərə qismət imiş... "Fikir Umudun ürəyini üzürdü, papiros çıxarmaq istədi. Əlini şalvarın cibinə tam gəzdirəndən sonra başa düşdü ki, orda nə papiros var, nə də kibrit. Amma bir şeyi anlaya bilmədi ki, o, papiros çəkən idi, ya yox!" "Umud" hekayəsindəki bu sətirlər daha bir sübutdur ki, İlham Əziz, əslində, çoxdanın nasiridir, nəsrdə xeyli təcrübəlidir. Əks halda, bədii düşüncəsini birdən-birə belə ustalıqla ifadə eləməsi mümkün olmazdı. Sadəcə, nəsrimiz öz yeni imzasını hələ indi-indi nübar kimi bağrına basır, 50 yaşın təzə nəsr havası oxucuların üzünə sərin meh kimi əsir.

Dəyərli ədəbiyyat adamını – yazıçı İlham Əzizi 50 yaşı və yeni kitabının çapı münasibəti ilə təbrik edir, ona həyat və yaradıcılığında daha parlaq uğurlar arzulayıram!

Nadir YALÇIN

525-ci qəzet.- 2022.- 16 aprel.- S.20.