Ana dilimizin və milli ruhun alovlu təəssübkeşi

ƏHMƏD CAVAD-130

Bəşəriyyət tarixi qədər qədim olan Azərbaycan ədəbiyyatı indiyə qədər bir çox dünya şöhrətli sənətkarlar yetişdirib və bundan sonra da yetişdirəcəkdir. Onların arasında Əhməd Cavad imzası həmişə öz orijinallığı və səmimiliyi ilə seçiləcək, gələcək ədəbi nəsillərə örnək kimi əsrlərdən-əsrlərə adlayacaq.

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq dil məsələsi həm problem kimi ortaya çıxmış, həm də siyasi bir məsələ səviyyəsinə yüksəlmişdi. Yazıçı və tənqidçilər ana dilini yad ifadə və üslub ünsürləri ilə saxtalaşdıran "Həyat", "Füyuzat" və "Şəlalə" kimi mətbuat orqanlarına qarşı daimi bir "döyüş meydanı" açmış, qəliz, mənası çətin başa düşülən, arxaik sözlərdən, ərəb-fars kəlmələrindən yaxa qurtarmağa çalışan qələm sahibləri bu fəaliyyətlərilə ədəbi dilin xəlqi və demokratik istiqamətdə inkişafına zəmin yaratmışdılar. Bu illərdə bir qrup "ziyalılarımız" ana dilində danışmağı belə özləri üçün təhqir hesab edirdilər. "Demokratik ziyalılar isə xalq maarifi uğrundakı mübarizəni xalqı maarifləndirməyin ən güclü silahı olan milli dil uğrunda, Azərbaycan dilinin saflığı və inkişafı uğrunda mübarizə ilə əlaqələndirirdilər".

H. Zərdabi, F. Köçərli, N. Nərimanov göstərirdilər ki, milli dil bütövlükdə milli mədəniyyətin və millətin inkişafında mühüm vasitədir. Həmin dövrlərdə rus dilinin öyrənilməsinə yüksək qiymət verilirdi. O dövrdə dilimizlə bağlı problemlərə münasibət bildirən Üzeyir Hacıbəyli ana dilimizin ehtiyaclarını açıb-göstərirdi. O, "Hansı vasitələrlə dilimizi öyrənib kəsbi-maarif etməliyik" adlı məqaləsində "Dilimizi öyrənməliyik, öz mədəniyyət və mərifətimiz üçün öyrənməliyik ki, öz ehtiyacımızın bəyanına qadir olaq" yazırdı.

Şairlərimiz arasında dilimizin bütün incəliklərinə bələd olması, dilinin zənginliyi, bədiiliyi və milli koloriti ilə seçilən Ə. Cavad forma etibarilə sadə, orijinal şeirlər müəllifi kimi tanınmışdı. Ə. Cavadın qoyub getdiyi ədəbi irs kifayət qədər zəngin olmasına baxmayaraq, lazımi səviyyədə toplanıb çap edilməmiş, haqqında yazmaq, söz söyləmək istəyənlərin dəst-xəttində sovet ideologiyasının qorxunc təsiri son dövrə qədər hiss olunurdu. 1956-cı ildə şair bərait qazansa belə üzərindən bu ləkə götürülməmiş, son zamanlara qədər davam etmişdi. Bir sənətkar kimi şair haqqında yazılan yaxşı və pis nə varsa sətir arxasında onun sənətinin gücündən, istedadından qorxu və qısqanclıq özünü hər zaman göstərib.

Türkiyəli araşdırmaçı Sərvət Gürcan yazır: "Əhməd Cavadın həyatındakı və şeir yaradıcılığındakı ikinci dönəmin dönüm nöqtəsini 27 nisan 1920-ci il tarixində Azərbaycan Cümhuriyyəti torpaqlarının Qızıl Ordu tərəfindən işğalı, "Türk birliyi" fikrinin getdikcə gerçəkləşmə nöqtəsindən uzaqlaşması, "Kültür birliyinin" məhəlli şivələrə dayanılaraq oluşdurulan "yazı dilləri"lə ayrı-ayrı əlifbalarla bir-birindən fərqliləşməyə zorlanması və çox sevdiyi qızı Almasın gənc yaşda ölümü olayları təşkil etməkdədir. 1920-ci ildən ölümünə qədər olan zaman içərisində yazdığı hər şeirdə və tutduğu hər işdə bu böyük sarsıntının təsiri özünü yer-yer hiss etdirdi".

Ə. Cavad öz yaradıcılığı ilə çoxsaylı Azərbaycan ziyalıları içində seçilən, Türk dünyasında özünəməxsus yaradıcılıq məktəbi olan sənətkarlardan biridir ki, yaradıcılığı təkcə ictimai-siyasi və əxlaqi-tərbiyəvi məzmunu ilə deyil, orijinal sənətkarlığı, bədiiliyi, axıcılığı və sadəliyi ilə xalqın ürəyinə hakim kəsilmişdi. Hələ gənc yaşlarında - 1913-cü ildə yazdığı "Dilimiz" adlı şeirində ədəbi və danışıq dilimizə münasibətini bildirərək yazarlarımızın dilində ərəb-fars sözlərinin güclü təsirinin, buna aludəçiliyin get-gedə artdığını göstərməkdən çəkinmir, bunun pis nəticələrə gətirəcəyini düşünürdü. Şair bu şeiriylə çoxlarının çətin, anlaşılmaz bir dildə yazdıqlarını və sadə xalqın oxuyub başa düşə bilmədiyini göstərirdi:

Yazan düşünmədən yazsa da belə,

Oxucu beş-on gün gərək düşünə.

Ki, anlasın bu söz ərəbmi, farsmı?

O ki, qaldı məna... anlayan hanı.

Dilimizdəki bu acınacaqlı vəziyyəti görən Ə. Cavad şeirin sonunda üzünü "qocaman ədiblərimiz"ə tutaraq deyirdi:

Çalındı "qardaşı", gəldi "bəradər",

"Bacı"nın yerinə "həmşirə" gəzər.

Nədir bu qiyamət, nə işdəsiniz?

Ey bizim qocaman ədiblərimiz?

Yaxasından tutub, bu "el oğlunu"

Fars ilə ərəbin bir həmvətəni

Şəklinə soxdunuz, baxınız sonra,

Oxunacaq lənət belə yazana!

Sadə dildə yazan Ə.Cavad xalq şeirinin zəngin, rəngarəng xəzinəsindən istifadə edərək, özünəməxsus yaradıcılıq üslubu əldə etmişdi ki, bu da şairin şeirlərindəki sadəlik, oynaqlıq və axıcılıqda özünü göstərir. Şairin canlı hadisələrin, milli azadlığımızın şahidi olaraq, aprel inqilabından qabaq yazdığı "Azərbaycan bayrağı", "Al bayraq", "İngilis", "Yeni türk əlifbaçılarına", "İsmayıl bəy Qaspirinski üçün" və sair şeirləri bu qəbildəndir.

Çar üsul-idarəsinə xidmət göstərən xırda burjua nümayəndələri Azərbaycan dilinə xor baxır, bu dildə sənət əsərlərinin yaradıla bilməsini inkar edirdilər.

Görkəmli siyasətçi, dövlət xadimi və eyni zamanda istedadlı ədib M. Ə. Rəsulzadə özünün "Azərbaycan cümhuriyyəti" kitabında bu fikrin səhv olduğunu göstərərək yazırdı: "Azərbaycanlılar ibtida farsicə yazmışlar. Sonra sırf Azərbaycan şiveyi-məhəlliyyəsi ilə yazan Füzuli məşrəb şairləri ilə qocaman bir dövr dəvam eyləmişdir. Bu dövrdə əvvəl Qövsi, Nəbati, sonra Vaqif, Seyid Əzim, Ləli, Raci kibi şairlər yetişmişdir. Nəhayət, üçüncü dövr gəlmiş: Qərb həyat və əfkarının təsirinə girən Azərbaycan ədəbiyyatı Osmanlı türk ədəbiyyatından mülhəm, müasir ədəbi türkcə ilə yazmaya başlamışdır. Bir tərəfdən rus ədəbiyyatı, digər tərəfdən də Osmanlı ədəbiyyatı təsirində bulunan bu dövrün şairləri Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi, Sabir, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Səhhət, Müznib və sairləri-dir".

Fikrini davam etdirən böyük siyasətçi daha sonra yazır: "Sənələr keçdi, bir tərəfdə "mirzə", digər tərəfdə "uçitel" durdu. Bunlar bir çox zaman anlaşmadılar. Farslaşmış mirzə kimi ruslaşmış uçitel dəxi xəlqin ehtiyac duyduğu mətləbi bir çox zaman dərk edəmədi. Nəhayət, bir çox maneələrdən kiçildi. Məktəb, mədrəsələrə qarşı üsulsuz mübarəzələrdən sonra "uçitel" məqsədi anladı, bildi ki, Sədini də, Tolstoyu da türk xalqına öyrətmək, türkü onlarla aşna etmək həm lüzumlu, həm də faydalıdır. Fəqət bununla bərabət türkü kəndi Sədisindən, kəndi Tolstoyundan məhrum etmək olmaz. Sədini, Tolstoyu və sair dünya məşahiri-ədibini anlamaq üçün kəndi Füzulilərini, Nəbatilərini - nə qədər kiçik görürsələr, Seyidlərini, Sabirlərini, Cavidlərini, Cavadlarını öyrənməlidirlər".

Ə. Cavadın da yaradıcılığının ilk dövründə yazdığı ictimai-siyasi məzmunlu şeirlərin birbaşa Azərbaycan adlı vətənə və Azərbaycan xalqına, dolayı yolla isə, bu vətənin, bu xalqın təəssübünü və qeyrətini çəkən, onun uğrunda sərvətini və səyini xərcləyən Azərbaycan xalqına xidmət etdiyini söyləyə bilərik. Məhz buna görə mütərəqqi Azərbaycan burjuasiyasının Azərbaycan xalqının milli azadlıq mübarizəsində oynadığı rol haqqında, həmin dövrün ədəbi hərəkatını qiymətləndirən professor Yaşar Qarayev yazır: "Ümumiyyətlə, əsrin (XX əsrin - G.M.) əvvəllərində "Azərbaycanda milli hərəkat", "milliyyət və hürriyyət", "məşrutiyyət və müsavat" ideyaları geniş vüsət alır. Artıq "xalqın düşüncəsində Azərbaycan məfhumu coğrafi bir mənadan ziyadə fikir və əməl şəklində təcəssüm edir" və millət qəti inanır ki, daha bundan belə "istiqlal xaricində onun üçün bir Azərbaycan yoxdur".

Göyərçin MUSTAFAYEVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 20 aprel.- S.22.