Hekayədən romana

ELÇİN HÜSEYNBƏYLİNİN "VİDA" ƏSƏRİ HAQQINDA QEYDLƏR

Elçin Hüseynbəyli müasir nəsrimizdə öz fərdi üslubu, dəst-xətti ilə tanınır. Artıq səkkiz romanın, bir neçə povestin, onlarla hekayənin müəllifi olan yazıçının romanlarında həm müasir həyatın problemləri (xüsusilə mənəvi-əxlaqi məsələlər) işıqlandırılıb, həm də tarixi keçmişə münasibət (səyahət formasında) öz bədii əksini tapıb, amma onun yaradıcılığında bir mövzu xüsusilə diqqəti cəlb edir ki, bu da Qarabağ mövzusudur. Münaqişənin ilk günlərindən başlayaraq o, həm publisistik yazıları, həm də hekayə və povestləri ilə müharibə haqqında əsl həqiqəti əks etdirməyə çalışırdı. Təxminən on il öncə o, Qarabağda baş verən olaylarla bağlı qələmə aldığı povestlərini, hekayələrini "Ağ və Qara" adı ilə bir kitabda cəmləmişdi. "Ağ və Qara" kitabı bir yazıçının hələ tamamlanmamış "Qarabağnaməsi" də adlana bilər.

E.Hüseynbəylinin Qarabağ müharibəsi ilə bağlı ilk sözü "Qurdun şərqisi" ("Əsirlər" və "Qoca" adı ilə iki hissədə) adlı povesti olub. Bu povestdə, eləcə də bundan sonra yazdığı hekayələrdə müharibəyə tamam fərqli bir münasibətlə qarşılaşırıq. Onun Qarabağda baş verən hadisələrlə, xüsusilə, müharibə ilə bağlı qələmə aldığı nəsr əsərlərinin heç birində döyüş səhnələrinə rast gəlmirik. E.Hüseynbəylinin hekayələrində, povestlərində müharibənin, savaş psixologiyasının ayrı-ayrı fərdlərin həyatında, varlığında necə iz buraxdığının şahidi oluruq. Yazıçının "Əsirlər" və "Qoca" povestləri həm də onun təsvir etdiyi obrazların müharibəyə fərdi münasibətlərini əks etdirir. Müharibə təkcə qəhrəmanlar, igidlər yetirmir, qorxaqlar, satqınlar, xainlər, tərəddüd edib fərariliyə yuvarlananlar da olur. Müharibə bu mənada insanları çeşidləyir, kimin kim olduğunu ortaya çıxarır. Bu mənada Elçin Hüseynbəylinin müharibəyə fərdi münasibətini onun təsvir etdiyi obrazların həyat tərzində, düşüncəsində də görə bilirik.

Neçə il öncə Elçin Hüseynbəyli "Gözünə gün düşür" adlı bir hekayə yazmışdı və açığını deyim ki, bu hekayə onun "kiçik janr"da böyük uğuru idi. Bu hekayədə hətta bir romanın məzmununa sığa biləcək hadisələr vardı, təsvir olunan obraz isə doğrudan da İNSAN və MÜHARİBƏ problemini özündə əks etdirirdi. Elçin Hüseynbəyli bu hekayəni romana çevirdi və "Vida" adı ilə "Azərbaycan" jurnalında dərc etdirdi. İndi isə kitab halında oxuculara təqdim edib. Görünür, hekayədə bir çox mətləblərin daha geniş, epik planda təsvirlərinə ehtiyac duyulurdu, əsərdə obrazın daxili aləminin, xatirələrinin, yaşadığı kəndlə bağlı düşüncələrinin geniş lövhələrlə işıqlandırılması zərurəti meydana çıxırdı. Keçən otuz ildə bizim hər birimizin, xüsusilə, işğal olunan rayonların qaçqın düşən hər bir şəxsi öz doğma kəndinə qayıtmaq arzusu ilə yaşayırdı. Elçin Hüseynbəyli bu arzu ilə yaşayan bir insanın son günlərini qələmə alır. Getmək və orada ölmək!

Hekayədən romana doğru bu "çevriliş" təkcə bir janrın digər bir janra irəliləyişini əks etdirmək baxımından deyil, həm də obrazın xarakterini tam və dolğun açıqlamaq üçün zəruri idi. Romanda bir sıra epizodik surətlər olsa da, yalnız bir əsas obraz var. Süjet ağır xəstəliyə tutulmuş əlli üç yaşlı onkoloq-həkimin işğal altında olan öz doğma kəndlərinə yol alması və bu "səyahətdə" keçirdiyi psixoloji hallar üzərində qurulub. Onun yeganə arzusu doğulduğu kəndi, öz həyətlərini son dəfə görmək, orada ölməkdir. "Hər şeyi götür-qoy eləmişdi. Bəlkə də, arvadı ərinin hərəkətlərindən şübhələnmişdi, amma onun son istəyinə qarşı çıxa bilməzdi. Çıxmayacaqdı da. Bunu dəqiq bilirdi. Çünki vəsiyyətini çoxdan eləmişdi. İstəyi doğma kəndlərində, atasının məzarı üstündə ölmək idi". Bu niyyətlə o, tanış yollarla öz kəndlərinə doğru yol alır. Çox çətinliklə də olsa, öz həyətlərinə girir və evlərinin yağmalandığını görür: "Xarabalığa dönmüş evə girdi. Bir zamanlar üstündə iməklədiyi, qardaş-bacıları ilə qaçdı-tutdu oynadığı evin döşəməsi də sökülmüşdü. Ara-sıra çürük taxta qırıqları gözə dəyirdi...Kimsəsizlik hər tərəfə hakim kəsilmişdi". Amma bu, uzun çəkmir, kənddə olan iki erməni əsgəri onu qabaqlarına qatır, kənddən iki kilometr aralıda yerləşən posta gətirirlər. Postda o, erməni zabitinə məsələni açır və deyir ki, mənim ömrümə bircə gün qalıb, istəyirəm öz kəndimdə öz qəbrimi qazım, ölə bilməsəm, sizlərdən kimsə məni öldürsün. Zabit tərəddüd edir, amma həkim ona rüşvət vəd edir, həm də xəstə zabiti sağaldır və məqsədinə nail olur. Həkim sürünə-sürünə atasının qəbrinə çatır, daha qəbir qazmaq lazım olmur, çünki atasının qəbrinin yalnız yeri qalmışdı, özü uçulmuşdu və xəstə həkim özünü həmin boş qəbirə yuvarladır.

Hekayə sona yetir. Bu hadisənin Qarabağ həsrəti ilə yaşayan hər bir azərbaycanlıya dəxli var, - deyə düşünürük.

Elçinin bu əsəri öz psixoloji gərginliyi ilə də seçilir. Biz hadisələrin təsviri ilə bağlı məqamların bütün hekayə boyu psixoloji çalarlarla ifadə edildiyini izləyirik. Hadisənin özü maraq doğurur, amma obrazın keçirdiyi sarsıntılar daha təsirlidir. Onkoloq-həkimin "ölüm səyahətində" kəndlə, təbiətlə bağlı təsvirlər deyərdim ki, son dərəcə koloritli və təbiidir. Yəni bu təsvirlərdə zərrəcə uydurma yoxdu, təbii ki, təsvirlərin dəqiqliyi Elçin Hüseynbəylinin özündən gəlir, yəni məkan ona tanışdır. "Qarşıdakı kəndləri də keçdi. Burada sahilin kənarı nisbətən hamar idi. Kol-kos o qədər də böyüməmişdi. Çayın o biri tərəfindən keçən dəmiryolu daha görünmürdü. Relsləri söküb aparmışdılar, yerində nəhəng, qara bir cığır qalmışdı. Həmin yolla qonşu kəndlərə futbol yarışına gedərdilər" və ya: "Təpəciyin üstündə oturdu. Qarşıdakı bomboz təpələrə tərəf baxdı. Dağ dedikləri təpələrin qaraltıları görünürdü. Onların o biri üzündən ara-sıra atəş səsləri qulağına gəlirdi. Birdən Ay çıxdı, təpələr aydınca görünməyə başladı... Ona elə gəldi ki, huşu özündə deyil, nəfəsi də daralır".

Bütün roman boyu həkimin düşüncələri keçmişlə-ötən illərlə gördüyü indiki mənzərə arasında davam edir - vaxtilə gördüyü bulaq yoxdu, quruyub və itib, ilğım kollarının arasında bir tala var, amma Yaloba bulağı yaşayır. "Kəndə yeni nəzərlərlə baxdı. İlahi, heç nə dəyişməyib! Zahirən hər şey dəyişib, amma mahiyyət həminkidir. Keçmişə elə keçmişin gözüylə baxmaq lazımdır". Həkimin keçmişlə bağlı düşüncələri heç də xəstə xəyalın məhsulu deyil, o, xatirində əbədi yaşayan insanları yad edir. Bu xatırlamalar onun kimliyini, həyat və insanlar haqqında qəti qənaətlərini ifadə edir. Həkimin babası öz sevimli atını niyə öldürür? O at Böyük Vətən müharibəsini babası ilə birlikdə keçmişdi, Berlinə qədər gedib çıxmışdılar. Amma at indi qocalıb əldən düşüb, "Atlar qocalmağı sevmirlər". Babası qocalmış atını bu evin dalında, səhər dan yeri təzə açılanda gülləylə vurmuşdu və oturub uşaq kimi ağlamışdı". Başqa bir misal: Qolçomoq adı ilə sürgünə göndərilən və bir də geri qayıtmayan Ədil bəyin taleyi. Beş uşağı yetim qalan Ədil bəy. Bu uşaqlar onun-bunun qapısında, bir qarınları ac, bir qarınları tox böyüyürdülər. Ədil bəyin bir nəvəsi eynən babasına çəkmişdi, onu da hökumət adamları qəsdən öldürmüşdülər.

"Geriyə baxmazlar!" Amma ömrünün son günlərini yaşayan həkim "şabalıdlı saçlı qızı" - indi həyat yoldaşını da xatırlayır. Qızın dayıları "kəndçiyə verməyə qızımız yoxdur" desələr də, onların qarşılıqlı sevgisi alınır. Bu sevgi ailə həyatında bir-birini anlamaq, dərk etmək səviyyəsində davam edir.

Romanın son fəslində həkim son arzusuna çatır. Artıq geriyə dönüş yox... Amma o, ölümdən qabaq öz həkimlik - Hippokrat andına sadiq qalır, xəstə erməni zabitini otlarla müalicə edir. Ölümdən qabaq həkimin monoloqu səslənir və humanizmlə aşılanmış bu monoloq romanın son akkordu kimi səslənir: "Mənim istəyim öz qəbrimi əllərimlə qazmaqdır. Bu, bir etirazdır. Təkcə sülh ağacı ilə iş bitmir. Qoy onlar görsünlər ki, bu müharibələr uzandıqca hələ çox adam özünü diri-diri basdırmağa hazır olacaq. Əslində, belə də olur, hamı öz içində ölür, yaxud hansısa bir sevgini, deyək ki, vətən sevgisini öldürür. Bundan dəhşətli nə ola bilər?"

Romanın hər epizodu, hər bir hadisəsi elə motivləşdirilib ki, əsərdə baş verən olaylar çox inandırıcı görünür.

"Vida" romanı 44 günlük şanlı qələbəmizdən əvvəl qələmə alınıb (yazılış tarixi fevral 2010 - 9 oktyabr 2019). Təbii ki, bu illər ərzində qələbə qazanacağımıza ümid və inam hissilə yanaşı, ümidsizlik və bədbinlik də içimizdə yaşayırdı. Bu ümidsizlik və bədbinlik çoxlarını xəstə həkim kimi mənəvi depressiyaya uğratmışdı. Elçin Hüseynbəyli də bu insanların ümumiləşdirilmiş bir tipini - onun sarsıntılarını romana gətirir. Torpağı, çayı, bulağı işğal altında olan bir insan heç olmasa, o torpaqda ölmək istəyir. O, qəhrəman deyil, döyüşçü də deyil, xəstədir, son günlərini yaşayır. Onun ölümü qaçılmaz idi!

"Vida" romanını oxuyub başa çatdıranda Elçin Hüseynbəyliyə belə bir sual verdim: O yolçu - o həkim sən deyilsən, amma onun kəndi, onun təsvir etdiyi məkan səninkidir, eləmi? Təsdiq etdi ki, mənim kəndimdir, mənim çayım, bulağımdır. İndi o kənd işğal altında deyil və ümid edirəm ki, Elçin Hüseynbəyli yeni bir roman yazsa, müharibənin doğurduğu acılıqları öz varlığında yaşadan və çıxılmazlıq qarşısında qalan obrazları deyil, qalib gəlmək həvəsiylə alışıb yanan, öz kəndinə ölümə yox, düşməni məhv etməyə can atan obrazlar yaradacaq.

Vaqif YUSİFLİ

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 20 aprel.- S.18.