Yaşı bir əsrə çatan radio

Yeni araşdırmalar onu sübut edir ki, "danIşan qutu"nun tarixin arxivinə göndərilməsi barədə səslənən çağırış və iddialar əsassizdir

İndi bəziləri radioya zamanı keçmiş gərəksiz bir vasitə kimi baxır. Belə yanaşma, şübhəsiz ki, bir əsrlik tarixi olan radionu tanımamaqdan, ona bələd olmamaqdan irəli gəlir.

Biz radio haqqında, onun mahiyyəti və tarixçəsi haqqında nə bilirik? Radionun fəza ilə siqnal ötürən rabitə qurğusundan KİV və sənət sahəsinə çevrilməsi üçün hansı cəhdlər göstərilib? Televiziya meydana çıxana qədər radionun informasiya meydanında hökmranlıq etməsindən xəbərimiz varmı? Bəs ötən əsrin 20-ci illərində radio Azərbaycana necə gəlib çıxıb, bu "simsiz teleqraf" neft Bakısında necə "dil açıb" danışıb? Həmin illərdə yerli mətbuatın radio möcüzəsi haqqında nələr yazmasından xəbərdarıqmı? İlk radio verilişlərində nələrdən danışılıb? Bu radioda kimlər çalışıb, verilişləri kimlər hazırlayıb, mikrofon qarşısında kimlərin danışması barədə hansı məlumatımız var? Radio tariximizin tanınmış tədqiqatçısı Sevinc Məmmədovanın bu günlərdə "Sabah" nəşriyyatında çapdan çıxmış rus dilində "Qovorit Baku" kitabı məhz bu maraqlı suallara cavab vermək üçün yazılıb. Əslində bu, Sevinc xanımın radio mövzusunda ilk elmi işi deyil, əvvəllər də bu barədə səmərəli axtarışlar aparıb, arxivlərdə çalışıb və ortaya "Azərbaycan radiosu ilk elmi araşdırmalarda" ("Elm və təhsil", 2018) adlı maraqlı monoqrafik əsər çıxarıb.

Hər iki elmi əsər ümumən radionu bizə tanıtdırmaq, onun mahiyyətini izah etmək, Azərbaycan mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan milli radiomuzun tarixini vərəqləmək baxımından çox maraqlıdır. Bu mənada "Qovorit Baku" kitabı bizə məlum və məşhur deyimi xatırladır ki, radio mahiyyətcə səslər dünyasından və bu səsləri dinləyicilərə çatdıran elektromaqnit dalğalarının qovuşmasından ibarətdir. Burada həm səslər, həm də dalğalar mahiyyətcə eyni ani əlaqələr sisteminə aiddir. Məhz bu cəhət, yəni ani əlaqələr sisteminə mənsubluq "fonoqrafla elektromaqnit dalğalarını bir-birinə bağlayaraq radionun kəsfinə gətirib çıxartmışdır" (M.Maklüen). Amma bəşər tarixinin böyük kəşflərindən olan radio artıq bu gün bizlərə texnoloji möcüzə kimi görünmür, çünki insanlar radiodan sonra XX əsrin sürprizlər sandığından çıxan daha neçə-neçə texnoloji yeniliyin şahidi olub. Məsələn, kino inkişaf edərək yüksək sənət zirvəsinə qalxıb, vizual sənətlər meydanına televiziya (TV) kimi bir nəhəng çıxıb, robotların bir neçə nəsli dəyişib. Hazırda isə internet şəbəkəsi və kompüterlər insan həyatının bütün sahələrini sürətlə ağuşuna almaqdadır.

Biz onun şahidiyik ki, informasiya və yayım sahəsində texnologiya demək olar ki, hər gün təzələnir, kosmosdan canlı reportajlar verilir, hava gəmiləri Marsa enir, qoloqrafiya TV-də möhkəmlənir, rəqəmli texnologiya əvvəlki sistemləri sıxışdırıb aradan çıxarır. Bütün bu texnoloji yeniliklər, xüsusən TV-nin cazibədarlığının daha da artması və internetin informasiya məkanını işğal etməsi radio üçün ciddi problemlər yaradır. Hərçənd, radio da yerində saymır, yeni texnologiyaları mənimsəyərək zamanla ilə ayaqlaşmağa çalışır. Kosmik rabitənin inkişafı, stereonun və lazer disklərinin tətbiqi, FM-in uğurları, podkastlar, interaktivliyin artması, bütün diapozonlardan istifadə, rəqəmli yazı, iri həcmdə informasiyanın maneəsiz ötürülməsi bütün bunlar çağdaş radionu rəqabət qabiliyyətli edir.

Radio təkcə dinləyicinin qulaq yoldaşı deyil, həm də zamanın və təmsil etdiyi cəmiyyətin səs yaddaşıdır, o bəzən milli ruhun ifadəçisi kimi də çıxış edir. Bu səbəblərdən radioya həmişə doğurur. Bunu az qala bir əsrə yaxın yaşı olan Azərbaycan milli radiosunun efir təcrübəsi də sübut edir. Bu radionun beşiyi başında dayanan Ü.Hacıbəyov, M.S.Ordubadi, M.Maqomayev kimi qüdrətli sənətkarlar efirdə, xüsusən ədəbi-bədii və dram verilişlərində xalq ruhunun ifadəsi üçün ən müxtəlif formalardan istifadə etmişlər.

Tarix şahidlik edir ki, sovet təbliğat sisteminin içərisində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan radiosunun milli düşüncəli əməkdaşları bu "danışan qutu"nu xalq ruhunun tərənnümçüsünə çevirməyə, efirdə milli hisslərini oyatmağa çalışırdılar. Yəni radio xalqımızın tarixini, onun milli mədəniyyətini, ana dilimizin şirinliyini, milli musiqimizin cazibəsini, qədim adət və ənənələrimizi daim diqqətdə saxlayırdı. Efirdə bu mövzularda çoxsaylı verilişlər gedirdi. "Muğamat saatı", "Bulaq", "Axşam görüşləri", "Şəbəkə", "Lirika dəftərindən", sonralar "Hekayə axşamı", "Poeziya buketi, nəğmə çələngi", "Ana dili" və s. verilişlər radio ilə dinləyici arasında etibarlı mənəvi körpü və ruhi bağlantı yaradırdı.

Tədqiqatçı-alim Sevinc Məmmədova kitabda məhz auditoriya ilə mənəvi-ruhi bağlantı yaratmaq ənənəsini yaşadan Azərbaycan radiosunun fəaliyyətinin ilk dövrünü araşdırııb. Araşdırma belə bir aktual suala cavab verir ki, müntəzəm yayıma başladığı 1920-ci illərin ortalarında Bakı radiosunun ilk addımları o dövrdə necə qarşılanıb, radionun fəaliyyətinə ictimai reaksiya necə olub, o dövrün mətbuatı bu fəaliyyəti necə və hansı formalarda işıqlandırıb?

Müəllif bu suallara cavab vermək üçün zəngin mənbələrdən, o cümlədən, respublika mərkəzi arxivinin materiallarından, Azərbaycan radiosunun arxiv sənədlərindən, rəsmi qərar və sənədlər toplusundan, həmin dövrün mətbu yazılarından istifadə edib. Təbii ki, yazılı mənbəyə istinad mülahizələrinə görə müəllif ötən əsrin 20-30-cu illərinin qəzet və jurnallarını daha geniş şəkildə araşdırır. Tarixi-xroniki hadisələri əhatə etmək və mövzunun məntiqi baxımından üç maraqlı hissəyə bölünmüş kitabın "Radionun dostları cəmiyyəti", "Azərbaycan radiosunun ilk addımları" və "Respublika mətbu orqanları Azərbaycan radiosu haqqında", "Radio müharibə illərində" və s. bölmələrində bu barədə dolğun məlumat verilir.

Radio nəzəriyyəsinin mükəmməl bilicisi olan S.Məmmədova tədqiqat işində efir yaradıcılığı problemlərinə də diqqət yetirir. Bu problemlərin mətbuatda hansı rakursdan işıqlandırılmasını ön plana çəkən müəllif, ilk növbədə radiojurnalistikanın cilalanması, proqramlaşdırma məsələləri, uşaq və gənclər üçün verilişlərin özəllikləri və s. barədə söhbət açır.

Fikrimizcə, Sevinc Məmmədovanın bu kitabı Azərbaycan radiosunun zəngin tarixini vərəqləmək, onun indiyədək bəlli olmayan səhifələrini gözdən keçirmək, radionun mahiyyətini, bütövlükdə radio yaradıcılığının incəliklərini öyrənmək baxımından faydalıdır. Ümüdvarıq ki, müəllifin radionun yayım formatları, proqramlaşdırma, proqram özəllikləri və efirin inkişaf tendensiyaları barədə mülahizələri bu sahəyə maraq göstərənlərin təsəvvürlərini xeyli genisləndirəcək.

Qulu MƏHƏRRƏMLİ

Professor

525-ci qəzet.- 2022.- 23 aprel.- S.12.