Vətən qayəsinə, ülvi amallara sədaqətlə...

ŞANLI TARİXƏ MALİK "ŞƏRQ QAPISI" QƏZETİ ƏN AĞIR SAVAŞ DÖNƏMİNDƏ DƏ ƏDƏBİ-İCTİMAİ MÜHİTİMİZƏ QİYMƏTLİ TÖHFƏLƏR VERİB

Bir neçə ay əvvəl 100 illik yubileyi geniş qeyd edilən, doğma Naxçıvanımızın ən uzunömürlü mətbuat orqanı olan "Şərq qapısı" qəzeti bölgədəki ədəbi mühitin də inkişafına mühüm təsir göstərib. Müxtəlif adlar altında davamlı fəaliyyət göstərən bu qəzet Naxçıvanda yazıçı və şairlərin əsərlərinin müntəzəm çapına meydan verməklə qalmayıb, burada ədəbi mühitin inkişafına əhəmiyyətli yön və istiqamət verib, öz ətrafında geniş bir ədəbi çevrə yaradıb. "Şərq qapısı" qəzetinin 100 illik yubileyinin qeyd olunması barədə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin Sərəncamında da qeyd edildiyi kimi: "1921-ci il noyabrın 9-da nəşrə başlayan qəzet Naxçıvanda maarifin, elmin vəictimai fikrin inkişafına mühüm töhfələr vermiş, peşəkar jurnalist kadrların hazırlanmasında baza rolunu oynamışdır... "Şərq qapısı" qəzeti Naxçıvanın tarixini və keçdiyi inkişaf yolunu gələcək nəsillərə çatdıran salnamədir. Qəzet bu gün dəmuxtar respublikanın sosial-iqtisadi vəmədəni inkişafına öz töhfəsini verir".

Bu dəyərli mətbuat orqanı sayəsində bölgənin ədəbi qüvvələri yaradıcılıq işinə daha da həvəslənir, ictimai tribunaya çıxır, öz fəaliyyətlərini daha da püxtələşdirir və düzgün istiqamətləndirirdilər. Uzunömürlü fəaliyyət dönəmində bir mətbuat orqanı olaraq "Şərq qapısı" qəzeti ədəbi missiyanın həyata keçirilməsində başlıca və aparıcı rol oynayıb. Çox dəqiq və ədalətli fikirdir ki: "Fəaliyyətinin əksər mərhələlərində"Şərq qapısı" həm də regionun "Ədəbiyyat qəzeti" funksiyasını yerinə yetirmişdir" (Akad. İ.Həbibbəyli). Bu mətbuat orqanı bölgənin ədəbi mühitinin inkişafına ciddi təsiri olduğu kimi, ona rəhbərlik edən yazıçı və şairlərin fəaliyyət təsirilə qəzet də daha çox ədəbi missiya həyata keçirərək bölgənin ədəbiyyat ağırlıqlı mətbuat orqanına çevrilib.

Bunu da mütləq qeyd etmək lazımdır ki, "Şərq qapısı" qəzeti 1941-45-ci illər müharibə dönəmində ictimai təbliğatın ruporuna çevrilib, bölgənin ədəbi qüvvələrinin bu istiqamətdə dəfəallaşmasına imkanlar yaradıb. Yazıçı və alimlər ya əllərindəki qələmi qoyub odlu silahla "müsəlləhəsgər" kimi döyüşlərəqatılıb, ya da döyüşçülər arasında əhval-ruhiyyəni artırmaq, onlara mənəvi dayaq durmaq məqsədilə jurnalist vətəbliğatçı kimi fəaliyyət göstəriblər. Eləcə də həm müharibəillərində, həm dəmüharibədən sonra Naxçıvan ədəbi mühitindəmüharibəmövzusunda olduqca layiqli əsərlər yazılıbdır.

Müharibə illərində "Şərq qapısı" qəzetində ardıcıl olaraq yerli ədəbi qüvvələrin müxtəlif mövzuda, xüsusilə də müharibəmövzulu əsərləri çap olunub, xalqın mənəvi təbəddülatına təsir imkanları diqqət mərkəzində saxlanılıb. Şair-tənqidçi Müzəffər Nəsirlinin qeyd etdiyi kimi: "II Dünya müharibəsi Naxçıvanda yaradıcılıq sahəsinə atılmış gənclərimizin ədəbi fəaliyyətini dayandırdı. Gənclər Vətənin çağırışı ilə cəbhəyə getdilər. Lakin buna baxmayaraq, arxa cəbhədə qalan yazıçı və şairlər çox mürəkkəb bir şəraitdə qələmi yerə qoymadılar".

Qəzetin müxtəlif illərdəki nömrələri nəzərdən keçirilərkən bu mətbuat orqanında mövzuya uyğun həm Azərbaycan, həm də rus ədəbiyyatı nümunələrindən əsərlər dərc edildiyini görə bilərik. "Şərq qapısı" qəzetində Azərbaycanın Xalq şairi Səməd Vurğun başda olmaqla yerli ədəbi qüvvələrdən İslam Səfərlinin, Məmmədəli Tarverdiyevin, Əsgər Səfərovun, Hacı Əsgərovun, Nuriyyə Babayevanın, Həsən Fətullayevin, Hüseyn Əzimin, Ənvər Əylislinin, Əli Məmmədovun və başqalarının müxtəlif mövzulu əsərlərinin çap olunduğunu görürük. Hətta bu əsərlərdən bəziləri müəlliflərin ilk mətbu əsəri kimi onların tərcümeyi-halında xüsusi yer tutur. "Şərq qapısı" qəzetinin 11 mart 1942-ci il tarixli nömrəsində böyük Azərbaycan şairi, xalqın sevimlisi və Xalq şairi Səməd Vurğunun bütün zamanlar üçün aktual və əhəmiyyətli olan "Azərbaycan balası" şeiri çap olunmuşdu.

1941-ci ildə Sovetlər birliyində müharibə başlayandan sonra başqa mətbuat orqanlarında olduğu kimi, "Şərq qapısı" qəzetindədə başlıca mövzu müharibə əhval-ruhiyyəsini gündəmdəsaxlayaraq insanları qələbəyə və zəhmətə səsləmək olub. Bununla əlaqədar olaraq qəzetdə digər janrlı məqalələrdən başqa ədəbi-bədii məqalə və əsərlər də çap edilib. Bu əsərlərin çoxunda qəhrəməan və zəhmətkeş Azərbaycan övladları öyülür, onların qəhrəmanlığı, əmək və zəhməti təqdir edilirdi. "Şərq qapısı" qəzetinin 22 mart 1942-ci il tarixli nömrəsində 3-cü səhifədə Ə.Hacı imzalı müəllifin (imza sahibinin Hacı Əsgərov olduğu Əziz Şərifin ədəbi-tənqidi yazısından da məlum olur) naxçıvanlı qəhrəman minaatan Cəboş Şıxəliyevə həsr edilən "Alqış vətənimin sadiq oğluna!" başlıqlı şeiri verilib. ŞeirdəAzərbaycan övladının qəhrəmanlığı və şücaətini öyən yüksək bədii pafos var. Ümumiyyətlə, qəzetin bir sıra nömrələrindəNaxçıvandan olan bu qəhrəman Azərbaycan övladının rəşadəti haqqında çoxsaylı məqalələr dərc edilmişdi. Müharibəmövzusunda Azərbaycan döyüşçüsünün qəhrəmanlıqlarına həsr olunan esse janrında dərc olunmuş maraqlı yazılardan biri də"Şərq qapısı" qəzetinin 24 mart 1942-ci il tarixli nömrəsində dərc olunan məqalədir. Məqalə azman döyüşçülərimizdən olan Cəlilov familiyalı Azərbaycan övladı haqqındadır. Məqalənin müəllifi A.Rutman "Cəlilov kimi vuruşun" adlı bu yazısında məqaləsində hamını bu qəhrəman Azərbaycan övladının rəşadətindən örnək götürməyə səsləyib və onun nadir qəhrəmanlığından bəhs açıb. Qəzetin birinci səhifəsində dərc olunan məqalə Azərbaycan övladlarının qəhrəmanlıq və döyüş qabiliyyətlərinin Sovet İttifaqında necə təqdir edildiyini bir daha nümayiş etdirir və tarixi yaddaşa çevirir.

Qəzet özünün nömrələrində müharibə mövzusunu daim diqqətdəsaxlayaraq bədii əsərlərə də ardıcıl olaraq yer verir və oxucuların qəlbini qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik duyğuları ilə doldurmağa çalışıb. 3 aprel 1942-ci il tarixli nömrədə çap edilən "Azərbaycan fəxr edir" adlı şeir də məhz belə səciyyə daşıyırdı. Qəhrəmanlığı tərənnüm ruhlu bu şeir Naxçıvanın gənc yazarlarından olan Həsən Fətullayevin ilk mətbu əsəri idi. Əsər qəhrəman Azərbaycan döyüşçüsü naxçıvanlı Bəxtiyar Kərimova həsr edilib. Şeirdə qəhrəman döyüşçü Bəxtiyar Kərimovun rəşadəti, qəhrəmanlığı tərənnüm olunub. 13 iyun 1942-ci il sayında "Arzum" adlı bir şeir çap olunub ki, o da qələbə və zəfər ümidlərilə yazılmışdı. Şeirdə mübariz bir döyüşçü, qəhrəman bir vətəndaşın qələbə arzuları özünə yer tapmış, tərənnüm edilmişdi.

Şeirin altından imza olaraq "Qızıl əsgər Ə.Əylisli" yazılmışdı. Bu, o vaxtlar Naxçıvan ədəbi mühitinin ən gənc yazarlarından olan ordubadlı şair Ənvər Əylisli idi.

Beləliklə, "Şərq qapısı" qəzeti müharibə illərində müharibəmövzulu əsərləri çap etdirməklə ictimai rəyə təsir etmiş, həm dəəsərlərin çapına göstərdiyi dəstəklə ədəbi mühitin pərvazlanması və inkişafına da öz köməyini göstərmişdi. "Şərq qapısı" qəzetinin ədəbi-bədii əsərlər çap etdirməsi həm bəzi peşəkar, həm də bəzi həvəskar yazarların yaradıcılıq fəaliyyəti nümayiş etdirməsinə dəstək vermiş və ədəbi mühitə bir parlaqlıq gətirmişdi. Bu mənada qəzetin səhifələrində bədii yazıları çap edilən müəlliflər arasında adları sonralar məşhurlaşan bir sıra peşəkar yazıçılarla bərabər, ardıcıl ədəbi fəaliyyət göstərməyən bəzi həvəskar yazarların da əsərlərinin çapına rast gəlirik.

Göründüyü kimi, müharibə dövründə ən çətin şəraitdə beləədəbi mühitdə yaradıcılıq əhval-ruhiyyəsi yüksək tutulur, zamanla səsləşən əsərlərin çapına xüsusi qayğı göstərilir, yazıçıların da fəaliyyətinə stimul verilirdi. Naxçıvan ədəbi mühitinin gənc istedadlarından olan şair Hüseyn Razinin "Şəlalə" adlı əsərindən bir parça "Şərq qapısı" qəzetinin 16 iyun 1942-ci il tarixli nömrəsində dərc edilmişdi. İlham adlı azərbaycanlı döyüşçünün xəyal aləmi və düşüncələrinin təqdim olunduğu şeirində faşizm zülmünə qarşı nifrət, qəzəb yağdıran şair, qələbəyə inam hisslərini ümumiləşdirir və zəfər ümidlərini ifadə edir.

Qəzetin 23 iyun 1942-ci il tarixli nömrəsində "Bipərva" imzalı müəllifin satirik bir şeiri də dərc edilmişdi. "Aman, dadıma gəl" adlanan bu satirada Hitler Almaniyası və faşizmin iç üzü ifşa vətənqid olunmuş, gülüş, tənqid obyektinə çevrilmişdi.

"Şərq qapısı" qəzeti müharibədən sonrakı dönəmlərdə dəbölgənin istedadlı yazarlarının əsərlərinin çapına yer verib, onların inkişafına öz köməyini əsirgəməyib. Qəzet bəzən müəyyən bir rubrika altında bir neçə müəllif və əsərlər dətəqdim etmiş, ədəbi prosesin inkişafına dəstək nümayiş etdirmişdi. "Şərq qapısı"nın 4 iyul 1945-ci il tarixli nömrəsində"Gəncliyin səsi" rubrikası təqdim edən qəzet dövrün gənc yazarlarından olan İslam Səfərlinin, Siddiqə Abbasovanın, Əhməd Mahmudlunun əsərlərinə yer verib. İ.Səfərlinin "Təbiətdən bir mənzərə", Siddiqə Abbasovanın "Stalin", Ə.Mahmudlunun "Zəfər bayrağı" başlıqlı şeirləri oxucuların diqqətinə çatdırılıb. 8 iyul 1945-ci il tarixli nömrədə N.Nuriyyəimzalı müəllifin "Ana, oğlun Berlindədir" şeirinə, 17 iyul 1945-ci il tarixli nömrədə isə artıq öz imzası ilə tanınmış yazıçı vəqəzetin məsul redaktorlarından olan Məmmədəli Tarverdiyevin "Zaman" adlı dram əsərindən pərdələrə yer verilib. Əsər bu nömrədən etibarən qəzetin 20 iyul və 22 iyul tarixli nömrələrində də çap olunaraq tamamlanır və tam şəkildəoxucuların ixtiyarına verilir. M.Tarverdiyevin "Berlin-Naxçıvan" adlı esse-hekayəsi isə qəzetin 29 sentyabr 1945-ci il tarixli nömrəsində dərc edilərək oxucuların ünvanına çatdırılmışdı.

Bütün bunlar bir daha göstərir ki, yüz ildən artıq yaşı olan, uzun bir tarixi inkişaf yolu keçərək bu müddətdə Naxçıvanın mətbuat aləmində Üzünü və İzini parlaq şəkildə əks etdirən "Şərq qapısı" qəzeti, ən ağır savaş illərində belə, bölgənin ədəbi-ictimai mühiti ilə də bağlı əvəzsiz xidmətlər ortaya qoyub.

Ramiq QASIMOV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,

dosent, AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı

525-ci qəzet.- 2022.- 29 aprel.- S.15.