Sənədli rapsodiya

Sənədli kino ilə bədii kinonun yaranma tarixinə sərhəd çəkən bir sıra kino nəzəriyyəçilərinin, sənədli kinonun yaranma tarixinin xronikadan başlandığı iddiasına əsaslansaq, dəqiq olsun deyə, bu fikri, kinonun məhz özünün, başlanğıcdan xronikal olmasına şamil edə bilərik. Ona qalsa sənədli kinonun yaranma tarixinin fotoqrafiya sənətindən başlanması da gerçəklikdir. Bəli, kinonun özünün yaranma tarixidir elə sənədli kinonun yaranma tarixi. Kino rakursundan baxanda sənədli kino, sənədli də, sənədsiz də kinonun özüdür. Əlbəttə ki, burda sənət əsəri ola bilən ekran əsərindən, daha doğrusu, sənətkarın kino yaradıcılığından gedir söhbət.

Müasir dünyamızda texniki səviyyə, tək kino kamerasıyla deyil, kiçik bir əl telefonu ilə də kino çəkmək imkanı yaradır; sözsüz ki, qeyd etdiyim kimi, sənət əsərindən gedir söhbət. Bildiyimə görə, hansısa beynəlxalq statuslu sənədli film festivallarının birində, mükafat qazanan sənədli filmlər sırasında bir küçə səfilinin (bomjun) öz mobil telefonu ilə, özünün bir gün ərzindəki yaşantılarını kameraya aldığı süjet də yer ala bilib.

İrad tutan ola bilər ki, onda sosial şəbəkələrdə, instaqram və feysbuk statuslarında nə qədər desən" sənədli kino" var. Sözsüz, qeyd etdiyim şəbəkələrdəki profillər öz statuslarında real, sənədli, xronikal faktlara əsaslanan video görüntülər yerləşdirərkən, sənədli kino çəkmək vasitələri kimi, fakt və sənədlərdən, canlı görüntülərdən istifadə edirlər. Bunlar kameranın gözü və reallıqdır.

Sənədli kinonun dünyaca məşhur yaradıcısı və nəzəriyyəçısı Dziqa Vertov, elə məhz bu vasitələrə istinad edərək, özünün məşhur sənədli filmlərindən birini sadəcə "Kino-göz" adlandırmışdı. Onun 1929-cu ildə çəkdiyi "Əlində kinokamera olan adam" sənədli filmi isə bu günə kimi zamanın sınağından çıxıb, kinematoqrafiya tarixinin sənətkarlıq nümunəsi olan bir ekran əsəri sayılır. Sənətkarın bu iki filminin adı, sənədli kinonun tərifinə kiçik bir giriş ola bilər, məncə. Göz, kamera, sənədləşən reallıq. Bəli, bunlar sənədli kinonun vasitələri olsalar da, sənət yarada bilmək vasitələri ola bilməz. Çünki tək bu vasitələrlə kinonun sənət əsəri olmaq imkanları yoxdur. Sənət əsəri olduğuna görə də, sənədli kino ilə bədii kino arasında sərhədi müəyyənləşdirib, hər birinə ayrı- ayrılıqda dəqiq tərif vermək mübahisə predmetidir bu gün.

Həqiqətən, əgər kameraya alınan sənədli reallıq bədiiləşəndə kino olursa, onda bədii kino sənədli reallığa əsaslananda niyə sənədli kino olmur?..

Elə buna görə də, bu iki kino janrının bir-birinə keçidi zəminində, onların biri-birindən ayrılması nisbi qəbul edilməlidir. Bu gün bir çox bədii film rejissorları filmlərinə baxış auditoriyasını genişəndirməkçün xüsusi titrlərlə başlayırlar filmlərini: "Film, real, olmuş hadisələr əsasında çəkilib". Belə ki, bir çox hallarda belə titrlər kommersiya xarakterli olduğundan sənədli kinoya uduzur. Sənədli bədii filmlər də eləcə, bədii kinoya uduzur. Məncə, baxdığı kinonun sırf sənədli və ya bədii olmasını professional tamaşaçı daha dəqiq müəyyənləşdirə bilir. Çünki sənədli kino kimi, bədii kino da bəşəri olduğu halda real təsir gücünə malikdir. Əsas meyar burda sənət əsərinin təsir etmə gücüdür. Yəni reallıq təkcə insanların toxuna bildiyi, gördüyü varlıqlar deyil, həm də toxuna bilmədiyi, gözlə görünməyən daxili dünyasıdır. Bu daxili dünyanı reallığa çevirən, yəni onu dilləndirən bir incəsənət növüdür kino.

Bütün dövrlərdə ideoloqlar, populyar bir incəsənət növü olaraq kinonun insana güclü təsir etmək, yəni onun daxili dünyasını səfərbər etmək, idarə etmək imkanlarından ümdə siyasi vasitə kimi istifadə etmişlər. Bu xüsusda totalitar rejimli sovet dönəmində, bütün sovet respublikalarında olduğu kimi, Azərbaycanda da kino, ələlxüsus da sənədli kino ("reallığın, həqiqətin güzgüsü" yalanıyla) demək olar ki, bir növ Kommunist partiyası mərkəzi komitəsinin nomenkulaturası sayılırdı. Daha çox partiyanın qərar və qətnamələırini canlı-canlı xalqa yedirtmək hikkəsi var idi bu filmlərdə.

1970-ci illərdə Respublika Kino Prokatı idrəsində sənədli filmlər şöbəsinin redaktoru olaraq (sonra cavabdehi) bu filmlərin kino ictimaiyyəti tərəfindən necə dəyərləndirildiyinin şəxsən şahidiyəm.

Qeyd edim ki, kinoprokatda fəaliyyətdə olan kinorepertuar şöbəsi 3, sənədli, multipliksiya və bədii filmlər bölməsindən ibarət idi. Hər bölmənin vəzifəsi ölkəmizdəki kinoteatrların repertuar cədvəlini sənədləşdirmək idi. Kinoteatr direktorları gəlib repertuar sənədlərini aparır və bu sənədlər əsasında film nümayişlərini reallaşdırır və sonra da gəlib prokata baxış sayı haqda hesabat təqdim edirdilər. Sirri, bu gün aça bilmək imkanından istifadə edərək bildirim ki, sənədli filmlərin adı ancaq sənədlərdə qalırdı və onlara baxış sayının hesabatı da mərkəzi komitəyə saxtakarcasına təqdim olunurdu. Həmən o sənədli filmlər kinoteatrların repertuarına salınsa da, nümayiş olunmurdu, çünki tamaşaçı onlara baxmaqçın kinoteatrlara gəlməkdə qətiyyən maraqlı deyildi, ancaq hesabatlarçün çox vacib idi bu filmlərin adları. Belə ki, sənədli filmlər şöbəsi film prokatı ilə deyil, demək olar ki, yazı-pozu işilə məşğul olan qurum idi. Sənədli filmlərə baxıb onların annotasiyasın yazır, repertuarlar hazırlayır və sair işlər icra edirdik bu bölmədə. Sənədli filmlərə baxış, təşviqat məqsədli tədbirlərdə, xüsusi yığıncaq və toplantılarda reallaşırdı. Yuxarılardan partiyanın qərar və qətnamələrinin hansı səviyyədə təbliğ olunmasıyla bağlı nəzarət güclənəndə şöbədə qaça- qaç, qovaqov başlayırdı, o filmin adını bu hesabata, bu filmin adını o biri hesabata köçürürdük. Yadımdadır, Brejnevin Bakıya səfəri zamanı hansısa filmin adı nümayiş siyahısına salınmadığından idarənin direktoru mənə yağlı bir töhmət vermişdi. Kino komitəsinə gedib bu işdə günahım olmadığını, siyasi səbatsız olmadığımı sübut edəndən sonra "bəraət qazanmışdım". Kinoteatrlarda sənədli filmlərə nə baxan var idi, nə də onları nümayiş etdirməyə məsul olan kinoteatr direktorları. Bu o demək deyildir ki, milli kinomuz görkəmli sənədli film ustalarından xalı idi. Xeyr! Muxtar Dadaşov, Niyazi Bədəlov, gənclərdən Cahangir Zeynalov və digər kino rejissorlarımız dəyərli sənət nümunələri yaratsalar da, filmləri partiya senzurasına məruz qaldığından tamaşaçı auditoriyası toplaya bilmirdi. Sənədli kino pərəstişkarları da az deyildi tamşaçılar arasında. Ancaq bu tamaşaçılar pafoslu nitqlərlə bəzədilmiş, hər kadrında silib süpürülmüş, parıltılı küçələri, boğazı qalstuklu başları olan filmlərin deyil, real həyatın ab-havasını əks etdirən filmlərin acı idilər. Ona görə də əksər sənədli filmlərimiz elə kino prokatı bazasının rəflərində qalırdı; bəzən bazadakı darısqallıqdan bu filmlər ayaq altında qalıb zay da olurdu.

Yadıma gəlir, çox vaxt sənədli filmlərimizin saxlandığı bazaya girərkən, gərəksiz bir əşya kimi hara gəldi atılan sənədli filmlərimizi görüb, çəlimsiz canımla ağır film qutularını qucağıma alıb daşıyır, salamat bir rəf tapıb onları orda yerləşdirirdim. Ağır idi mənə, kino sənətkarlarımızın siyasi səhvə yol verməmək qorxu-hürküsü altında yaratdıqları sənət nümunələrinin son mənzilini seyr etmək. O vaxt, bir çox sənədli kinofilmlərimiz it-bat düşdü, halbuki həmin o filmlər bu gün incəsənət universtitetimizin tələbələri üçün sənədli kino estetikası, kamera dinamikası, montaj və kadr qurmaq, kameranın gözü ilə tamaşaçıya gizli mesaj ötürmək xüsusiyyətləri baxımından ustad dərslikləri ola bilərdi; milli kinomuzun tarixi üçün dəyərli materiallar kimi də onlar gərəyimizdir bu gün. O faktı da qeyd edim ki, bu gün öz bədii filmləri ilə kinomuzun dəsti xəttini yaradan görkəmli rejissorlarımız ilk uğurlarıyla sənədli kinoya bağlıdırlar. Muxtar Dadaşov, Oqtay Mirqasımov, Yavər Rzayev və bir çoxlarının adı var bu cərgədə.

Sənədli kinomuzun sovet dövründən söz açmaqda məqsədim sənədli kino rejissorlarımızın istedadlarına uyğun gəlməyən, dar sənət meydanına bağlıdır təssüfüm.

Bir daha vurğulayıram ki, sənət əsəri olaraq, sənədli filmlə, bədii film arasında sərhədi hansısa bir ölçü vahidiylə (metr, millimetr) ölçmək nə dərəcədə absurddursa, onları, kino nəzəriyyəsi əsaslarına söykənərək aşkarlamaq da getdikcə daha absurd olur.

Hansısa bir ədəbiyyat nəzəriyyəçisinin təxmini şəkildə yadımda qalan bir fikrini xatırlatmaq istərdim. O deyirdi ki, bir vaxt gələcək bədii əsərlər, roman, hekayələr və sair avtobioqrafik olduğu halda oxunaqlı olacaq. Məncə, həqiqətdir. Şairimiz Süleyman Rüstəmin sözü olmasın: "Oxuyun, bir qızıl kitabam mən" deyirdi o. Həqiqətən hər bir insan ayrı-ayrılıqda oxunmamış bir kitabdır; sözün həm hərfi, həm də müstəqim mənasında. Lakin bu kitab hansısa ustad bir sənətkarın sənətkar dühası sayəsində oxuna bilir. Neçə-neçə insan talelərini oxuyub başa çatdırmışıq hər birimiz.

Bu insanlar içində romantik qəhrəmanlar da görmüşük, faciəvi, komik, macəraçı, dələduz və digərlərini də. Və bu talelərin fonunda, daxili dünyamızı işıqlandıran ustad bir yazıçının həm oxuduğu, həm yazdığı və həm də oxutdurduğu bir kitab ola bilmişik. Bəli, bədiilik reallığın özü olanda həm təsirli, həm də gərəkli olur.

Bu mövzuda nə qədər desən danışmaq, mövzunu uzatmaq olar. Ancaq konkret olaraq, bu günün insanına nəzərən bir həqiqət var. Hamı oxunmaq istəyir, kitab, rəsm əsəri, kino obrazı, foto olmaq istəyir. Səpələnib bu oxunası kitablar, baxılası fotolar, videolar feysbuk, instaqram, Tik-Tok statuslarına. Özünü, öz həqiqətlərini, haqqını obrazlı ifadə edə bilmək imkanları sənədli sübutlu olub artıq. Beləcə avtobioqrafik roman və povestlər, eləcə də sənədli və sübutlu filmlər daha çox maraq doğurur. İmkan olanda əsərləri, imkan da olmayanda biri-birimizin statuslarını oxuyur, baxırıq. Bütün bunlara rəğmən, bütün dövrlərdə olduğu kimi, reallığı sənət səviyyəsinə yenə də sənətkar, ustad dühası yüksəldə bilər. Məqaləmdə, gah yazıçı, gah rejissor, gah da rəssamlıq sənətindən danışarkən, məncə, anlaşılmaz etmirəm çatdırmaq istədiyim fikrimi. Müasir dövrümüzdə bütün sənət növlərinin biri-birinə keçidinin real şahidləriyik hamımız.

Yenə də sənədli kino mövzusuna təkrarən qayıdıb, sənədli kinonun tarixinin nəinki xronikadan başladığını, həmçinin də, bir az da keçmişə qayıdıb, onun foto filmin, 1871-ci ildə ingilis həkimi R.Modoksun yaratdığı kameradan başladığını iddia edə bilərik.

Bu günlərdə, dünyaca məşhur fotoqraf Reza Deqatinin instaqram səhifəsində paylaşdığı, özünün "Qırmız rapsodiya" adlandırdığı filmi məqaləmdə söhbət açdığım mövzuya əyani sübut ola bilər. Bütün yaradıcılığı boyu, dava-dalaşlı müasir dünyanın qaynar nöqtələrinə əlində foto kamerası, köksündə yanar qəlbi ilə səfər edən ustad fotoqrafın fotoobyektivində əks olunan hər hansı bir an, sözün əsl mənasında monumental əsər təsiri bağışlaya bilir. Ağrı-acılı Qarabağ müharibəsi də onun yaradıcılığında müəyyən bir silsilə təşkil edir. Son günlərdə onun artıq dillər əzbəri olan, şəhidimiz Xudayar Yusifzadənin ifasının rapsodiya səviyyəsində təqdimatı yaradıcılıq üslublarına rəng qatan bir əsərdir. "Qırmız rapsodiya" adlanan bu filmini, Reza Deqati həm sosial şəbəkənin - öz instaqram səhifəsinin, həm əlindəki kino və foto kamerasının, həm də musiqinin bütün imkanlarını xalqımızın qəlbinin sarı siminə ram edərək yaradıb. Fotoqrafiyanı sənətin dilinə çevirən sələflərinin yolu ilə getməklə, onun yeni sənət növü yaratdığını iddia edə bilmərik. Ancaq burda, hamının bildiyi və gördüyü faktdan, sənət nümunəsi yaratmaq bacarığından gedir söhbət.

Belə ki, bu günə kimi hamımız, Xudayar Yusifzadənin cəbhədən anasına öz nikbin ruhunu çatdırmaqçün ifa etdiyi mahnını dinləyir, onu tez-tez radio və televiziyada, sosial şəbəkədə səsləndirərək şəhid qəhrəmanımıza məhəbbətimizdən doğan ahın göylərə ucaldığını da bilirik. Ancaq Reza Deqati dünyanın gözünə görünməsə də, Yaradana çatan ahlarımızı kamerasının gözü ilə görünən edə bilməkçün öz "Qırmızı rapsodiya"sını yarada bilib.

Sənədli kinonun sehri ustad tərəfindən, məncə, belə yaranır.

Sədaqət KAMAL

525-ci qəzet.- 2022.- 30 aprel.- S.18;19.