Şəxsiyyət və ləyaqət
TƏHSİN MÜTƏLLİMOVUN 90 İLLİYİNƏ
Elə
bil, qələm özü bu yazını bu sözlərlə
başlamaq istəyir ki, Təhsin Mütəllimov uzun illər
boyu mənim gördüyüm, təmasda olduğum insanlar
arasında ürəyi də, əli də təmiz olan, səmimi
və xoşniyyət (bu cəhətləri artırmaq da
olar!), sayı o qədər də çox olmayan insanlardan
biridir və Təhsin müəllim görkəmli ədəbiyyatşünas
və pedaqoq olmaqla bərabər, gözəl də
insandır.
Buradakı
"pedaqoq" sözü mənim üçün
ağır yüklü və çoxmənalıdır: yüksək ixtisas və dünya
görüşü, vətəndaşlıq, mədəniyyət,
mülayimlik və eyni zamanda tələbkarlıq -
bütün bu cəhətlər o "pedaqoq"
anlayışının tərkib hissəsidir. Elə Təhsin
müəllimin 60 ildən də
çox çalışdığı Bakı Dövlət
Universitetində mənə dərs demiş Mir Cəlal, Muxtar
Hüseynzadə, Hadı Mirzəzadə, Hidayət Əfəndiyev
kimi unudulmaz pedaqoqları xatırlayıram. Eyni zamanda Məmməd
Cəfər Cəfərov, Həmid Araslı, Məmməd
Arif, Feyzulla Qasımzadə, Məmmədhüseyn Təhmasib,
Mirzağa Quluzadə, Abbas Zamanov,
Cəfər Xəndan, Əli Sultanlı, Əkbər
Ağayev kimi universitet professorlarını da xatırlayaq ki,
onların tədqiqatları, dərs vəsaitləri bu
günün özündə də yeni-yeni filoloqlar nəslinin
yetişməsində effektli rol oynayır və mən
bütün bunları ona görə xatırladıram ki, Təhsin
müəllim öz fəaliyyəti ilə pedaqoqluq estafetini məhz
bu rəhmətliklərdən alıb, davam və inkişaf
etdirir.
Mən
universitetin birinci-ikinci kurslarında oxuyanda Təhsin müəllim,
eləcə də onun dostları və universitetin sonrakı
professorları Cəlal Abdullayev, Firudin Hüseynov, Xalid
Əlimirzəyev, İnayət Bəktaşi, Abdulla Abbasov Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi kafedrasının (bu kafedraya onda da,
indi də "Mir Cəlal müəllimin kafedrası"
deyirlər) cavan aspirantları idi. O zaman biz, elə bil ki,
onların cavanlığı və filoloji fakültədə
məşhurluqları ilə fəxr edirdik və indi fikirləşirəm
ki, yəqin onların timsalında gələcəkdə
özümüzü görmək istədiyimiz
üçün belə idi.
Bunu da deyim ki, mən universiteti bitirəndə diplom
işimin rəhbəri Təhsin Mütəllimov idi və bu
işin mövzusunu da elə onunla məsləhətləşib
götürmüşdüm. Rəhmətlik Mehdi
Hüseynin sonuncu - vaxtsız vəfatından bir neçə
ay əvvəl dərc edilmiş - hekayəsi idi və mən
bu hekayənin timsalında Azərbaycan hekayəçiliyi
haqqında yazmaq istəyirdim. Bu mövzunu götürməkdə,
görünür, Mehdi Hüseynin həm də İlyas Əfəndiyevlə
yaxın dost olmasının və gözümü
açandan onu (Mehdi əmini) tanımağımın rolu az olmamışdı.
Mən
diplom işini müdafiə edəndə Mehdi Hüseyn 55
yaşında gözlənilmədən vəfat etdi və
bunu da deyim ki, Təhsinin təşəbbüsü və rəhmətlik
Mir Cəlal müəllimin rəyi ilə o diplom işi
ixtisarlarla olsa da, məqalə kimi "Azərbaycan"
jurnalında çap olundu - bu, mənim dərc edilən ilk məqaləm
idi (1966, ¹ 3) . Mən o diplom işini işləyəndə
Təhsin müəllimlə aramızda sadəcə rəhbər
- diplomçu münasibəti deyil, ədəbi dostluq (!)
münasibəti yarandı və illər keçdikcə bu
münasibət ədəbi dostluqla birlikdə şəxsi
dostluğa çevrildi.
O gənc,
yaraşıqlı, dəblə geyinən, həmişə də
səliqə-səhmanlı cavan alim və pedaqoq Təhsin
Mütəllimovun bu gün 90 yaşını təbrik edirik
və bu, mənim üçün dünyanın inanılmaz
hadisələrindən biridir - bu illər necə uçub
getdi?
***
Təshin
Mütəllimov Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının
və tənqidinin öz dəst-xətti olan görkəmli
nümayəndəsidir və onun XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı
haqqında yazdığı monoqrafiyalar ("Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin poetikası", "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında
ədəbi məktəblər", "Ə.Əbülhəsənin
yaradıcılığı") və bir çox məqalələr
sovet dövrü ədəbiyyatı da daxil olmaqla həmin zəngin
və mürəkkəb dövrün bədii-estetik mənzərəsinin
yaradılması baxımından əhəmiyyətli tədqiqatlar
sırasındadır. O, eyni zamanda nəzəriyyəçi
alimdir və onun adını çəkdiyim
monoqrafiyalarında, ümumiyyətlə
yaradıcılığında mətn üzərində
işləyərkən, yerində və səriştə ilə
nəzəriyyə əsaslanması tədqiqatlarının
elmi siqlətini artırır.
Təhsin
müəllim "Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin sənətkarlığı"
adlı doktorluq dissertasiyasının əsasında
hazırladığı monoqrafiyasında bu görkəmli
yazıçının (tərcüməçinin,
diplomatın, rejissorun, 1908-ci ildə Üzeyir bəyin
"Leyli və Məcnun" oprasının ilk dirijorunun!) bir
tərəfdən duzlu yumorla yazılmış hekayələrinin,
o biri tərəfdən isə
"Ağa Məhəmməd şah Qacar" və "Pəri
Cadu" kimi faciələrinin
poetikasını tədqiq və təhlil etmişdir. Yumorun
poetikası ilə faciənin poetikası arasında sırf
estetik baxımdan fərqlilik var, ancaq eyni
yazıçının yaradıcılığındakı
bu fərqlilik Təhsinin monoqrafiyasında nəzəri cəhətdən
özünün üzvi vəhdətini tapıb və biz bir
tərəfdən sırf duzlu-məzəli Şuşa
yumorunun koloritini hiss edirik, o biri tərəfdən də
klassik tragediyanın nəzəri analizini görür və qəbul
edirik.
Mən xeyli müddət Azərbaycan Dövlət
Mükafatları Komissiyasının üzvü olmuşam və
bu komissiyanın toplantılarında mükafat
üçün təqdim edilmiş əsərlərin
müzakirəsi zamanı müxtəlif fikirlər söylənir,
hətta bəzən ciddi mübahisələr
yaranırdı. Dövlət mükafatına
"Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin poetikası"
monoqrafiyası da təqdim olunmuş və yekdilliklə
mükafata layiq görülmüşdü - bu yekdillik həm
əsərə verilən qiymətin, həm də müəllifin
şəxsiyyətinə hörmətin ifadəsi idi.
Biz bəzən
(hətta "bəzən"dən də artıq) sovet
dövründə yaradıcılıqla məşğul olan
bir sıra yazıçıların, o cümlədən,
Xalq yazıçısı Əbülhəsənin
romanlarına birtərəfli münasibətin şahidi oluruq
və bu da metodoloji cəhətdən ədəbiyyatımızın ınkişafı və yeni
janrların formalaşması baxımından təsəvvürün
tamlığına mane olur. Mən əvvəllər
də yazmışam ki, roman, hətta hekayə kimi
janrıların formalaşmasında və ədəbiyyatımızın
milli faktoruna çevrilməsində, ədəbi
doğmalığın (!) əldə edilməsində
1920-30-cu illərdə ədəbiyyata gəlmiş qələm
sahiblərinin, o cümlədən də, Əbülhəsənin
ciddi rolu olmuşdur. Hakim (və bəzi məqamlarda
çox qorxulu) ideologiyanın təpkisi və təhriki, eləcə
də yeni həyat qurmaq eyforiyası nəticəsində həmin
dövrdə (və inersiya ilə sonrakı dövrlərdə
də) yaranmış və yüksək ədəbi-ideoloji-inzibati
qiymət verilmiş, öz ədəbi missiyasından daha
çox ideoloji doqmaları ifadə etmiş əsərlər,
təbii ki, sosrealizmlə bərabər siyasi ideologiyanın
süqutu ilə öz əhəmiyyətini itirdi - faktdır.
Ancaq eyni zamanda, düşünürəm ki, ədəbiyyatşünaslıq
bu əsərlərə, daha geniş nəzəri-estetik bucaq
altından baxmalı və tənqidi münasibəti inkarçılıqla yox, elmi-nəzəri
əsaslarla göstərməlidir, yaxşı nə varsa,
bunu qeyd etməlidir, nəinki hamısının üzərindən
xətt çəkib, bir kənara atmaq.
Təhsin müəllim hələ sovet dövründə
yazdığı əsərində Əbülhəsən
yaradıcılığının təhlilini bu istiqamətdə
aparmağa çalışmışdır və bu cəhət
monoqrafiyanı vulqar sosiologizm bəlasından azad etmişdir. O, 2 cildlik "Müasir Azərbaycan
ədəbiyyatı"nda Əbülhəsən haqqında
yazdığı elmi oçerkində bu
yazıçını "Azərbaycan nəsrinin... təkamülündə
çox fəal iştirak edən ədiblərdən
biri" kimi xarakaterizə edir və o dövrdə meydana
çıxan əsərlərin tarixilik baxımından əhəmiyyətli
olduğunu yazır.
Qeyd
etdiyim kimi, Təhsin Mütəllimov ədəbiyyat nəzəriyyəsini
dərindən mənimsəmişdir və onun nəzəri məqalələri,
kitablara yazdığı ön sözlər və universitetdə ədəbiyyat
nəzəriyyəsini tədris etməsi bizim gənc ədəbiyyatşünaslarımızın
hazırlanmasında mühüm rol oynayıb (və
oynayacaq!). Bəzən "nəzəriyyəçilik etmə"
deyirlər və düz də edirlər, çünki bədii
ədəbiyyatı ilk növbədə hiss etmək
lazımdır, hissdən məhrum qaxac kimi qupquru "nəzəriyəçilik"
isə, əlbəttə, əllaməlik və əslində
dayazlıq göstəricisidir. Hiss edərək nəzəriyyəyə
söykənmək - bu baxımdan ədəbiyyat nəzəriyyəsi
ədəbiyyatın missiyasını dərk etmək yolunda ədəbiyyatşünaslığın
(və ədəbi tənqidin!) əlifbasıdır.
Bu dediklərimiz baxımdan "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında
ədəbi məktəblər" monoqrafiyasında tədqiq
edilən ədəbi məktəblər məhz nəzəri
cəhətdən müəyyənləşdirilmişdir və
buna görə də XX əsrin əvvəllərinə məxsus
ədəbiyyatımızın estetik müxtəlifliyi barədə
dolğun təsəvvür yaradır.
Təhsin müəllimin yaradıcılıq diapazonu
genişdir və misal üçün, o, dramaturgiya problemlərinə
bələd olduğu kimi, teatr estetikasını da dərindən
mənimsəmiş teatrşünas qələminə malikdir
və mən onun teatrla bağlı yazdığı məqalələrin
təsirinin, effektinin biləvasitə şahidi olmuşam. Məsələ
burasındadır ki, Təhsin müəllim mənim
üç pyesimin ("Mənim sevimli dəlim", 1998;
"Qatil", 2003; "Teleskop", 2011) tamaşaları
haqqında da məqalələr yazıb və bunu ona görə
xatırladıram ki, o məqalələr hər üç
tamaşanın yaradıcı kollektivinim qüruruna
(yaradıcılıq qüruruna!) səbəb olmuşdu, hər
üçünü də çap ediləndən sonra
teatrdakı lövhədən asmışdılar. Bu
yazını yazarkən, arxivimdə axtarıb o üç məqaləni
("Dəlilik "mərəzı" teatrda", "Azərbaycan",
25 iyun 1998; "İnsan ləyaqəti ilə tale təzadının
faciəsi", "525-ci qəzet", 1 noyabr 2003; "Mənəvi
ucalığın təsdiqi: yeni tamaşa", "Azərbaycan",
18 iyun 2011) tapıb, artıq o pyeslərin müəllifi kimi
yox, teatrı sevən bir oxucu və tamaşaçı kimi
onları yenidən nəzərdən keçirdim və təəssüf
etdim ki, rəhmətlik Cəfər Cəfərovun 1964-cü
ildə İlyas Əfəndiyevin "Sən həmişə
mənimləsən" pyesinin tamaşası haqqında qələmə
aldığı "Təkliyin faciəsi" adlı klassik
məqaləsindən sonra yazılmış bu tipli məqalələrə
bu gün çox az təsadüf edirik (elə Təhsin
müəllimin özü də təəssüf ki, teatr
tamaşaları haqqında az yazır), halbuki
teatrımızın da,
teatrşünaslığımızın da, dramaturgiyamızın
da buna ehtiyacı var.
Yeri
düşmüşkən deyim ki, Təhsin Mütəllimov mənim
1977-ci ildə nəşr edilmiş, povest və hekayələrimdən
ibarət "Bir görüşün tarixçəsi"
kitabım, eləcə də Nərgiz Paşayevanın mənim
yazılarımdan bəhs edən "Yeniləşən ədəbiyyatın
yeni insanı" monoqrafiyası haqqında da məqalələr
yazıb, ancaq bu dediklərimdən belə
çıxmasın ki, bunlar bizim isti münasibətlərimizin
sayəsindədir - Təhsin müəllimi tanıyan hər kəs
yaxşı bilir ki, onda ədəbiyyatla bağlı heç
bir kompromis və üzəgörənlik yoxdur.
***
Təhsin müəllimdə, əgər belə demək
mümkünsə, təhrikedici (!) bir xoşməramlıq,
qayğıkeşlik var və mən bu sözləri yazarkən
birdən-birə artıq uzaq keçmişdə
qalmış kiçicik bir hadisəni xatırladım. Ədəbiyyata,
ya da tələbələrə aid maraqlı bir xatirə
deyil (halbuki maraqlıları da çoxdur), ancaq güman edirəm
ki, bu ötəri hadisə (bəlkə buna heç hadisə
də demək olmaz) elə ötəri olduğu
üçün də dediyim həmin xeyirxah təhrikedicilik
barədə müəyyən təsəvvür yarada bilər.
1970-ci illərin əvvəllərindəki yay
çağlarının biri idi, Təhsin müəllim
istirahət etmək (və işləmək!)
üçün Kislovodska gəlmişdi və təsadüf
elə gətirmişdi ki, mən də, rəhmətlik
Çingiz Ələkbərzadə də Kislovodskda idik. Artıq tanınan və
istedadlı bir yazıçı olan Çingiz - Əbülhəsən
müəllimin oğlu idi və Əbülhəsən müəllim
nə rədər ciddi, zarafatla, ümumiyyətlə yumorla
arası olmayan bir adam idisə, Çingiz
o qədər duzlu yumor hissinə malik, deyib-gülən,
yeyib-içən, indiki təbirlərlə desəm, gözəl
enerjili, pozitiv bir insan idi.
Kislovodskda
adsız, elə "Ozero" ("Göl") deyilən
gülşad, həmişə də
tünlük olan məşhur bir yer var və biz, yəni
Təhsin müəllim, Çingiz və mən
görüşüb, həm nahar etməyə, həm də
gəzməyə ora getmişdik. Nahardan sonra
"Ozero"nun sahilində gəzəndə, yaxşı
üzgüçülüyü də olan Çingiz soyunub
özünü suya atdı və topuğu daşa dəyib zədələndi,
ancaq Çingiz də Çingiz idi - zədəni vecinə
almırdı. Təhsin müəllim hər
görüş zamanı narahat-narahat soruşanda ki: "-
Ayağın necədi? Ağrıyır?" və
Çingiz də axsaya-axsaya hər dəfə: "-
Əşşi, boş şeydi!.." - deyirdi və həkimə getmirdi. Nəhayət
üç-dörd gündən sonra Təhsin müəllim
çox ciddi surətdə (bu ürəyi yumşaq adamın
hərdən çox ciddiliyi də var!): "- Bu "boş
şey" qurtarmadı?" - deyə əsəbiləşdi
və Çingizi, sözün əsil mənasında,
qabağına qatıb, klinikaya getməyə məcbur etdi.
Uzun sözün qısası, orda Çingizə demişdilər
ki, bir gün də gec gəlsəydin, bəlkə də
ayağını saxlamaq mümkün olmayacaqdı
Dediyim kimi, kiçik epizoddur, ancaq qayğı,
xeyirxahlıq, qeyri-biganəlik kiçikliyə, ya
böyükliyə baxmır və mən şübhə
etmirəm ki, Təhsin müəllimin onlarla, hətta yüzlərlə
tələbələri, onun rəhbərliyi ilə filologiya
üzrə föəlsəfə doktorluğu, eləcə də
doktorluq dissertasiyaları müdafiə etmiş bir çox ədəbiyyatşünas
bunu sidq-ürəkdən təsdiq edər.
Təhsin müəllim ilqarlı insandır və bu yerdə mən onun müəllimi və yol göstərəni olmuş Mir Cəlal müəllimin xatirəsini necə əziz və uca tutduğunu xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Mir Cəlal müəllim Təhsinin xətrini çox istəyirdi, onu ən istedadlı aspirantlarından biri hesab edirdi və onun elmi-ədəbi (və şəxsi) taleyinə biganə qalmırdı. İndi düz 44 ildir ki, Mir Cəlal müəllim həyatda yoxdur və Təhsin müəllim bu 44 ildə - mürəkkəb, keşməkeşli illərdə daima onun əsərlərini də, pedaqoqluğunu da, şəxsiyyətini də ürək və səriştə ilə təbliğ edib. Bu günlərdə Mir Cəlal müəllimin indiyə qədər çap olunmamış "Qayğılar" romanından və hekayələrdən ibarət kitabının da redaktoru və ön söz müəllifidir. Elə bu ilqara görə də Hafiz Paşayev: "- BizimçünThsin müəllim Mir Cəlalın tələbəsi yox, oğludur" - deyir.
Mir Cəlal müəllimin belə bir sözü vardı: "Universitetdə ən böyük adam - tələbədir!"
Bu yazının əvvəlində xatırladığım uzun illər bundan qabakı o gənc aspirant, gənc pedaqoq Təhsin Mütəllimov indi - 90 yaşında da eyni həvəs və eyni şövqlə o "böyük adamla" görüşməyə, onlara mühazirə oxumağa, ədəbiyyatı öyrətməyə və sevdirməyə, onlara əl tutmağa gedir.
Bu gün Təhsin müəllimə nə arzu etmək olar?
Cansağlığı,
cansağlığı və bir daha cansağlığı!
Qalan hər
şey öz yerindədir.
Ondan
soruşanda ki, pedaqoq necə olmalıdır, deyir: "İlk
növbədə şəxsiyyət olmalıdır!" və
mən Təhsin müəllimin özünə yaraşan bu
sözlərə daha bir söz - "ləyaqət" - artırıb,
bu kiçik yazının başlığına
çıxarıram.
24 aprel 2022
Bakı
ELÇİN
525-ci qəzet.- 2022.- 30 aprel.- S.14;15.