Qeyri-səlis məntiq və "Kitabi-Dədə Qorqud"da demokratik düşüncə tərzi axtarışları

("Kitabi-Dədə Qorqud və qeyri-səlis məntiq" silsiləsindən 5-ci yazı)

Redaksiyadan: Müəlliflərin "Kitabi-Dədə Qorqud" və qeyri-səlis məntiq" silsiləsindən olan əvvəlki yazıları

"525-ci qəzet"in builki 30 aprel (1-ci yazı), 14 may (2-ci yazı), 28 may (3-cü yazı) və 18 iyun (4-cü yazı) tarixli saylarında dərc edilib.

Bizim "Dədə Qorqud" mətninə qeyri-səlis məntiq rakursundan baxmamızın bir önəmli tərəfi də var. Əslində, əsas məsələ ana abidəmiz olan Dastanın içindəki (həm insanlar arasında, həm də dil vahidləri arasında) dərin münasibətlər kələfinə çıxmaq, bundan itələnərək Dastanın yaradıcıları və təbii ki, dastan dilinin və məntiqinin daşıyıcıları üçün səciyyəvi olan demokratik düşüncə tərzini üzə çıxarmaq, Dastan dilində əksini tapan və şüurda gedən demokrasinin bünövrəsi olan seçim ideolojisinin kökünə varmaq, seçim faktorunun şüurun dərin qatlarındakı büruzəsini izləməkdir.

Amma bir vacib məsələ də var. Bu da ondan ibarətdir ki, qeyri-səlis məntiq prinsiplərinin, ümumiyyətlə, hər hansı bədii mətnə tətbiqi imkanları da, fikrimizcə, bu yazılarda təcrübədən keçirilmiş sayıla bilər. Məsələnin bu tərəfi gələcəkdə aparılacaq tədqiqatlar üçün çox önəmlidir. Nağıllarımızdan, dastanlarımızdan, folklor abidələrimizdən, hətta müasir ədəbiyyatımızdan hər hansı birinə tətbiq edilən qeyri-səlis məntiq prizması qədim əcdadlarımızın təfəkkür tərzində demokratik çalarların təbii şəkildə mövcud olmasının sübutuna gətirəcəkdir. Hələlik biz "Kitabi-dədə Qorqud" dastanından başladıq. Ümid edirik ki, qeyri-səlis məntiqin əsas ideoloji bazası olan demokratik düşüncə anlayışı bizim indiyənə qədər birlikdə oxucuya təqdim etdiyimiz giriş səciyyəli dörd (bu yazı ilə beş) yazımızda Dastanımızı kifayət qədər açıq şəkildə xarakterizə edir. Bu çox qiymətli bir faktdır ki, əcdadlarımızın təfəkküründə dünyaya baxışın demokratik təməli var. Onlar Aristotelin "ya...ya" məntiqi ilə, başqa sözlə desək, seçim imkanı verməyən qeyri-demokratik münasibətlə kifayətlənməmiş, Zadənin təqdimatı ilə qeyri-səlis məntiqdən bəhrələnərək aydın olmuşdur ki, onlar (əcdadlarımız) ətrafla münasibətə seçim imkanı, başqa sözlə, üçüncünün istisnasının istisnasını da gətirmişlər. Qeyri-səlis məntiqin fəlsəfi, ideoloji potensialı bizə beləliklə, böyük imkanlar üfüqü açır.

Bu yazıda biz qeyri-səlis məntiqin 4-cü sütununun törəmələrinin "Dədə Qorqud" dastanındakı təzahüründən danışacağıq. Qeyri-səlis məntiqin 4-cü sütunu (faseti) qeyri-səlis münasibətlər sütünüdür. Bu, qeyri-səlis münasibətləri, daha doğrusu, qeyri-səlis səbəb-nəticə asılılıqlarını ehtiva edir. Bu sütünün əsasında qeyri-səlis ifadələr (dəyişənlər), və onların əsasında qurulan "əgər...sa-sə... o zaman..." sxeminə əsaslanan münasibətlər durur.

Qeyri-səlis münasibət sütunu dedikdə müxtəlif situasiyalarda nəzərdən keçirilən çoxluqların müəyyən elementlərinin hansısa şəkildə bir-birilə necə sıx bağlı olduqları nəzərdə tutulur. Məsələn, "gənc adamlar" çoxluğu ilə "təcrübəli adamlar" çoxluğu arasındakı münasibət belə ola bilər: Əgər çox gəncdirsə, o zaman az təcrübəlidir. Əgər orta dərəcəli gəncdirsə, o zaman bir az çox təcrübəlidir.

Qeyri-səlis nəzəriyyədə qeyri-səlis münasibətlər çox mühüm konsepsiyadır. Real həyat proseslərinin araşdırılmasında bir çox sahələrdə geniş istifadə olunur.

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında "əgər... sa-sə... o zaman" sxemi əsasında formalaşan və cümlə quruluşuna çevrilən ifadə tərzinə sıx-sıx rast gəlirik. Hətta elə quruluşlar da özünü göstərir ki, onlar ilkin sxemdən aralanmış şəklə düşüblər. Sanki bu quruluşlar "sintaktik xarakiri"yə uğrayıblar. Belə bir misala diqqət edək:

"Ol zamanlar oğullar ata sözünü iki eləməzdi. Eləsəydi, ol oğulun üzünə baxmazdılar".

Bu cümləni həyata gətirən düşüncə tərzinin dərin əsasında "əgər...sa-sə, o zaman..." sxemi durduğu şəksizdir. Cümləni özünün ilkin dərin quruluşuna gətirmək istəsək, onu müəyyən "əməliyyat"dan keçirməmiz lazımdır. "Əməliyyat"dan sonra cümlə belə bir hal alacaq: "Əgər ol zamanlar oğullar ata sözünü iki eləsəydi, o zaman ol oğulun üzünə baxmazlardı". Bu dərin variant daha sadə, daha əlverişlidir, sonrakı variantın isə müəyyən bədii süsləmədən keçdiyi şübhə doğurmur. Başqa misallara diqqət edək:

"Ulaşıban sular daşsa, dəniz dolmaz. Yapa-yapa qarlar yağsa, yaza qalmaz. Qaravaşa don geyirsən, qadın olmaz və s. və i.a."

Bütün bu misalları qeyri-səlis məntiqin 4-cü sütunun əsas sxeminə salmaq mümkündür. Belə mənzərə ilə qarşılaşacağıq: "Əgər ulaşıban sular daşsa, o zaman dəniz olmaz. Əgər yapa-yapa qarlar yağsa, o zaman yaza qalmaz. Əgər qaravaşa don geyirsən, o zaman qadın olmaz".

Belə bir sual doğa bilər ki, bu sxem əsasında düzələn cümlələri biz dilçilik alanında onsuz da öyrənirdik. Onları şərt budaq cümləsi kimi qeyd edirdik. Nə dəyişir?

Bəli, bu, həqiqətən də belədir. Amma dəyişən odur ki, indiyə qədər dilçilər bu cümlə tipinə qeyri-səlis məntiqin ideolojisindən qiymət vermirdilər, ondan uzaq idilər. Bu cümlələrin şüurda gedən hansı dərinlikdəki hansı proseslərin nəticəsi olmalarına diqqət yetirilmirdi. İndi isə sanki çevrənin açıq qalmış hissəsi də, nəhayət ki, qapanır, sistemlilik, bütövlük ortaya çıxır. Söhbət artıq təkcə şərt budaq cümləsindən deyil, qədim əcdadımızın beynində gedən demokratik proseslərdən gedir. "Nə dəyişir?" sualının cavabı hələlik budur.

Qeyri-səlis məntiqin 4-cü sütunu və eləcə də digər sütunları kateqorik olmamaları ilə müasir insana daha çox yaxındırlar. Kateqoriklikdən uzaq olmaq qətilikdən, ehkamçılıqdan, totalitarizmdən, nəhayət etibarilə, psixoloji durumların təsvirinə çevirsək, xudpəsəndlikdən, eqoizmdən, müştəbehlikdən uzaq olmaq deməkdir. Şübhə ilə silahlanaraq həqiqətin, hərtərəfliliyin, həyatın rəngarəngliyinin axtarışına çıxmaq deməkdir. Digər bədii mətnlərdə də (nağıllarımızda, dastanlarımızda...) qeyri-səlis məntiqin 4-cü sütunundan çıxan bu halı müşahidə eləmək mümkündür.

Belə ifadə tərzinin, ümumiyyətlə, bədii düşüncəmiz üçün normal hal olduğunun bir daha şahidi olmaq üçün Cəfər Cabbarlının məşhur "Ana" şeirinin başlanğıcındakı iki misraya diqqət edək:

"Əgər bütün bəşəriyyət ədüvvi-canım ola,

Ürək süqut eləməz aldığı mətanətdən..."

Sxem hamandır: "Əgər... sa-sə... o zaman...". Mətndə bu sxemi olduğu kimi bərpa etmək mümkündür. Bərpalı variant belə olacaq: "Əgər bütün bəşəriyyət ədüvvi-canım olsa, (hətta) o zaman (belə) ürək süqut eləməz aldığı mətanətdən..."

Biz indi bu misal vasitəsilə, sadəcə olaraq, onu göstərmək istədik ki, qeyri-səlis düşüncə tərzi, kateqoriklikdən uzaqlaşma cəhdi nəinki qədim mətnlərimizdə, hətta müasir ədəbiyyatımızda, eləcə də həyatımızda bizi əhatə edən oksigen kimidir, biz onsuz, sadəcə, yaşaya bilmərik. Kvintessensiya budur. Onun üstünə toz kimi, ləkə kimi qonan əlavələr isə sonradan gəlmələrdir, onlardan asanlıqla azad olmaq mümkündür. Bütün ədəbiyyatımız bu sxem və ondan doğan digər törəmələr vasitəsilə özünü göstərən düşüncə tərzinin təsviri ilə doludur.

Linqvistik dəyişənlər və hedclər (mətndə qeyri-müəyyənliyi ehtiva-ifadə edən söz) qeyri-səlis çoxluqlarda dəyərləri təmsil etmək üçün olduqca faydalıdır.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qeyri-səlis məntiqin bədii mətndə təzahürü, əsasən, təqdim edilən mətləbin konkret deyil, abstrakt (ölçüyəgəlməz) şəkildə ortaya çıxarılmasıdır. Bu, prinsip etibarilə, qeyri-səlis məntiqin 4-cü sütununun ana xəttidir. Bəzən bu hala daşlaşmış (hərdən çat verən) sxem vasitəsilə nail olunur. Bəzən də xüsusi leksik ifadələr, sözlər vasitəsilə biz mətndə bu təəssüratı duyuruq. Bu leksik ifadələr abstrakt yanaşmanın bir növ pyedestalıdır, desək, səhv etmərik. Bu hedclərin (leksik ifadələrin) içərisində ən universalı "kimi" qoşmasıdır. Onu demək vacibdir ki, "kimi" qoşmasının ədəbi-bədii düşüncənin yaranışındakı və inkişafındakı müstəsna rolunu bir tərəfə qoysaq, sadəcə, onun yalnız qeyri-səlis düşüncənin inkişafındakı rolundan bəhs etsək, yenə də bu vahidin dil və təfəkkürümüzdəki möhtəşəm funksiyasını son dərəcə yüksək qiymətləndirmiş olarıq. "Kimi" qoşmasının "Kitabi-Dədə Qorqud" mətninə qeyri-səlis məntiqin yeridilməsi yolundakı "xidmətlərinə" nəzər yetirək.

"Beyrək qalqdı, qızlar yanına vardı. Surnaçıları qovdu. Kimini dögdi, kiminin başını yardı".

Əgər bu misalda təsvir edilən "surnaçılar"ın konkret sayda olmalarını az-çox təsəvvür edə biliriksə (əslində, onların da sayı bəlli deyil, bu da ümumi informasiyadır), onlardan neçəsinin döyüldüyünü, neçəsinin isə başının yarıldığını mətnə əsasən deyə bilmərik. Və bu qeyri-səlisliyin yaranmasının əsas qüvvəsi məhz "kimi" qoşmasıdır. Dastandan keçən başqa misallarla da fikrimizi təsdiqləyə bilərik:

"Kimi oğul deyü, kimi qardaş deyü ağladı.

Kimi aydır: keyik tozıdır, kimi aydır: yağı tozıdır.

Oğlan qırx yigidin boyuna aldı, at dəpdi, cəng və savaş etdi, kiminin boynun urdı, kimini dutsaq elədi".

Bu misallardakı "kimilər" yenə də mətni bizim üçün qeyri-səlislik müstəvisinə gətirir. Biz kimin "oğul", kimin "qardaş" dediyini, kimin "keyik tozu", kimin də "yağı tozu" dediyini bilmirik. Eyni zamanda kimin boynunun vurulduğu, kimin də dustaq olduğu barədə səlis informasiya əldə edilmir. Bütün bunlar qeyri-səlislik çərçivəsindədir. Qətiyyətlə deyə bilərik ki, "Kitabi- Dədə Qorqud" mətnində "kimi" qoşması qeyri-səlis məntiqin bədii təfəkkürə yol salmasına kömək edən son dərəcə etibarlı "tikinti materialı"dır.

Başqa tipli misallara diqqət edək.

Dastanda saylar vasitəsilə də qeyri-səlisliyə nail olmaq mümkündür. "Dəli Domrul" boyunda qəhrəman quş olub onun əlindən qaçan Əzrayılın axtarışına çıxır. Mətn deyir: Dəli Domrul "bir-iki göyərçin öldürdü" və evinə qayıtdı. "Bir" və "iki" sözləri öz-özlüyündə konkret say bildirsələr də, onlar bir yerdə - "bir-iki" şəklində işlənərkən (qoşa söz-hedc kimi) açıq-aşkar qeyri-səlislik bildirmiş olurlar. İki səlislik bir-birinin yanında qeyri-səlisliyə dönür.

Dastanın Müqəddimə hissəsində Dədə Qorqudun yaşadığı dövrün hakim qüvvələrilə bağlı dediyi sözlər də özündə elə semantik məna saxlayır ki, onlar deyilənləri bütövlükdə qeyri-səlislik dumanına bürüyür, bununla da müəllifin mütləq biliyə malik olma ehtimalını yoxa çıxarır. O misal budur:

"Qorqud Ata ayıtdı: ...bu dedügi Osman nəslidir. İştə sürülüb gidə yürir... və dəxi neçə buna bənzər söz söylədi".

Bu misaldakı "neçə buna bənzər söz" ifadəsi kifayət qədər qeyri-müəyyən, qeyri-səlis mahiyyət daşıyır. Bu ifadə konkretlikdən, deyim mütləqliyindən kənardır. Əslində, o, demokratik düşüncənin məhsulu kimi mütləq bir deyim çərçivəsindən, başqa sözlə desək, "Prokrust çarpayısı" məntiqindən uzaqdır. "Buna bənzər söz" çətirinin altına mətndəki sözlərin, əlbəttə ki, olduğu kimi deyil, semantik baxımdan bənzər, amma başqa sözlərin yığılması gözlənilir. "Buna bənzər söz" hər şeydən əvvəl qeyri-səlis məntiqin əsas ideologiyasına - seçim mümkünlüyünə sadiq qalan bir ifadə tərzidir. Qeyri-səlisliyin bu məqamı düşüncədə gedən son dərəcə vacib proseslərin inkişafı nəticəsində mümkün ola bilmişdir.

Yayğınlıq, qeyri-müəyyənlik və nəhayət, qeyri-səlislik başqa tipli misallarda da özünü göstərir. Yenə də bu, qoşa sözlərin köməyilə baş verir. Dastanda tez-tez bu tipli misala rast gəlmək mümkündür: "Dönə-dönə savaşayın, dönə-dönə vuruşayın".

Bu misaldakı "dönə-dönə" qoşa sözü, əslində, müəllifin konkret saydan kənarlaşma üsuludur. Neçə dəfə savaşdan, neçə dəfə vuruşdan söhbət gedir? Bu, bilinmir. Qeyri-səlislik şübhəsizdir.

Dastanda qeyri-səlisliyin ifadəsi kimi belə bir misal da diqqəti cəlb edir: "Ağır xəzinəsini, bol axçasını yağmaladılar".

Bu misaldakı "ağır" və "bol" sözləri bu gün də ədəbi dilimizdə (eyni kontekstdə) bol-bol işlənir. O zaman oxucu haqlı olaraq təəccüblənər ki, bu axı necə ola bilər, deməli, biz bu gün də özümüzdən xəbərsiz danışığımızda qeyri-səlis məntiqin prinsiplərindən və dil ekvivalentlərindən istifadə edirmişik? Bəli, bu, həqiqətən belədir. Qeyri-səlis məntiq bizim adi danışığımıza, bədii dilimizə, təfəkkür tərzimizə elə hopmuşdur ki, biz bəzən buna xüsusi fikir belə verməmişik. Amma əslində, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından üzü bu günə qədər içimizdə bəlkə də özümüzdən xəbərsiz demokratik prinsiplərin nəinki oyanmasına, hətta təşəkkülünə belə yol açmış olmuşuq.

Göründüyü kimi, "Kitabi-dədə Qorqud" dastanı əcdadlarımızın ən qədim dövrlərdə zaman-zaman yaratdıqları ədəbi-bədii dəyər olaraq öz dərinliklərində yeni-yeni perspektivlər gizlədir. Bu dastanı yaradanların təfəkkür tərzi bu gün belə bizə bunu deyir ki, qədim əcdadımız üçün özündən ətrafa (öz mağaradaşlarından ibarət çoxluğa və ətraf mühitdəki müxtəlif çoxluqlar sisteminə) münasibətdə demokratik yanaşma tərzi təsadüfi və ötəri bir hal olmamışdır. Qeyri-səlis məntiqin aparıcı ideoloji prinsipi olan seçim imkanı və demokratik yanaşma tərzi (tolerantlıq) xalqımıza zaman-zaman xas olmuş əbədi bir dəyərin təzahürü kimi bu günümüzə qədər dilimizdə müxtəlif ifadələrdə daşlaşmış, qədim əcdadımızın həyat tərzinin aparıcı xəttini bu günümüzə qədər gətirmişdir. Oxucuya "525-ci qəzet" vasitəsilə təqdim edilən bu yazılardan əldə edilən ümumi nəticə belədir.

Müəlliflər onu da qeyd etmək istərdilər ki, ilkin yanaşma xarakteri daşıyan bu beş yazının əsasında "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı və qeyri-səlis məntiq" adlı geniş bir araşdırma hazırlanır. Yaxın gələcəkdə bu araşdırma oxucuların düqqətinə təqdim ediləcəkdir. Bu araşdırma qeyri-səlis məntiqin yaradıcısı, görkəmli Azərbaycan-amerikan alimi Lütfizadənin xatirəsinə həsr olunur. Ümid edirik ki, bu kitab həm qorqudşünaslar, həm də informasiya nəzəriyyəçiləri, məntiqçilər üçün eyni dərəcədə maraqlı olacaq. Artıq o vaxt yetişmişdir ki, informasiya mütəxəssisləri mətnşünasları və mətnşünaslar da informasiya mütəxəssislərini sərbəst şəkildə, adekvat anlasınlar və onların bir araya gəlib eyni istiqamətdəki hədəflərə çatmaq cəhdləri real nəticə versin.

Kamal Abdulla

Rafiq Əliyev

525-ci qəzet.- 2022.- 13 avqust.- S.8-9