Niderland ekzotikası barədə xoş təəssüratlar

Əvvəli ötən çərşənbə sayımızda

Turist dəstəmizə respublikamızın yaradıcı ziyalıları, elm xadimləri və əmək adamları, partiya işçiləri daxil idi. Görkəmli heykəltaraş, mərhum Tokay Məmmədov, yazıçı Rüstəm İbrahimbəyov, tanınmış cərrah, mərhum Böyükkişi Ağayev - maraqlı söhbətlər edirdilər. Rüstəm müəllimlə yaxından tanışlığımızın bünövrəsi qoyuldu. Bir dəfə növbəti şəhərlərin birinə səfər edərkən arxada oturmuş yazıçı Puşkinin faciəli həyatı barədə söhbət edirdi. Çünki Puşkinin ölümünə bais olan, bu faciənin bilavasitə iştirakçısı Dantesin məhz Hollandiyaya da müəyyən aidiyyəti var idi.

Amsterdamda kanallar

Bəzi detalları qeyd etmədiyini görüb, mən müdaxilə etdim və 1960-cı illərin sonunda "Oqonyok" jurnalında İlya Zilberşteynin, söhbətdə Rüstəm İbrahimbəyovun da istifadə etdiyi seriya məqalələrinə əsaslandığından, bəzi əlavələri etməyi lazım bildim. Məqalələrdə geniş oxucu kütləsinə məlum olmayan hadisələrə və faktlara toxunulurdu və olduqca maraqlı, sensasiya xarakterli anlar qələmə alınmışdı. Ona görə də bəzi cəhətlərə aydınlıq gətirməyə çalışdım və Rüstəm müəllim də bu əlavələrə diqqətlə qulaq asırdı.

A.S.Puşkinin qatili olan Jorj Dantes şairin arvadı Natalya Nikolayevna Qonçarova ilə həmyaşıd olmaqla, 1812-ci ildə anadan olmuşdu. Fransadakı 1830-cu il inqilabından qorxub, vətənini tərk etmişdi. O, 1833-cü ildə Peterburqa gəlmiş, baron Dantesin köməkliyi ilə yüksək dairələrdə dostluq əlaqələri yaratmışdı. Natalya Nikolayevna bu vaxt öz böyük bacılarının arasında gözəlliyinə görə parlayırdı. Jorj Dantes ona vurulmuşdu. Xarici görünüşünə görə Dantes ona Puşkindən daha uyğun gəlirdi. Dantes doğuluşuna görə fransız hesab olunsa da, daha çox alman idi, çünki anası da, ata nənəsi də alman olmuşdu. Lakin onu fransız kimi tanıyırdılar. Baron Hekkern d`Antes fransız zabiti və siyasətçisi olmaqla, Rusiyada çar sarayı yanında Hollandiyanın səlahiyyətli nümayəndəsi idi. Jorj Dantes isə artıq baronun protejesi idi, onların yaxınlığına görə Jorjun atasının razılığı ilə də Hekkern onu 1836-cı ildə oğulluğa götürmüşdü. Bu vaxt Dantes yeganə holland zadəganı sayılırdı. Baron Natalyanı dilə tuturdu ki, Jorjla intim yaxınlıq etsin.

Puşkinin isə çətin xarakteri var idi, onun olduqca gözəl arvadı Natalyaya gəldikdə, o, əyalət qızı idi, çar I Nikolay da daxil olmaqla paytaxtın kübarlarının çoxu ona vurulmuşdu. Puşkin bilirdi ki, bu məftunlardan biri də Dantesdir, lakin ilk anlarda onların arasında hələ düşmənçilik yox idi. Natalya özündən 13 yaş böyük olan, həm də bir qədər eybəcər görünüşlü əri Puşkini sevmirdi. Dantes də bu gözəl qadına olan məftunluğunu gizlətmirdi, düşmənləri isə bundan istifadə edib, şairi ələ salmağa çalışırdılar. Təhqir qaydasında onu Oğraşlar (arvadlarının aldatdıqları ərlər) Ordeninin Baş Magistrinin müavini seçmişdilər. Bu isə Natalyanın Danteslə əlaqəsinə birbaşa işarə idi. Dantes bu sözlərə son qoymaq üçün 10 yanvar 1937-ci ildə Natalyanın böyük bacısı Yekaterinaya evləndi. Lakin bu da bacanaqlar arasındakı münasibətin yoluna qoyulması üçün kifayət olmadı.

Natalya Dantesin yaxınlıq etmək barədə ona olan təklifini rədd etsə də, Puşkinə və onun dostlarına onların romantik münasibətləri barədə çox sayda şantaj xarakterli məlumatlar gəlirdi. Oğraş Ordenində böyük vəzifəyə seçilməsi isə şairə göndərilən istehza dolu məktubda bildirilirdi. Puşkin bu həcvlərin müəllifliyində Dantesi ittiham edirdi, lakin onun həqiqi müəllif olması sübut oluna bilməmişdi. Yəqin ki, şairin düşmənləri onu qəzəbləndirmək üçün belə iyrənc vasitələrə əl atırdılar. Belələrindən biri Puşkin tərəfindən təhqir olunduğu qənaətinə gələn kübar qız İdalya Qriqoryevna Poletika idi. O, portuqaliyalı idi, diplomat Qriqori Stroqanovun qeyri-qanuni qızı idi, o isə Puşkinin anasının əmisi oğlu idi. Poletikanın əri Dantesin dostu idi. Qadının şairə bəslədiyi nifrət hissi öz başlanğıcını evində təşkil etdiyi baldan götürmüşdü. Puşkin adətən xanımların öz evlərində təşkil etdikləri ballara dəvət olunur, orada balın təşkilatçısının albomuna olduqca gözəl lirik şeirlər yazırdı. Xanımlara aludəçiliyin bu izi böyük ilhamdan xəbər verən füsunkar poeziya nümunələrində öz əksini tapırdı.

İdaliya da evində belə bir bal keçirəndə, burada çoxlu zadəgan əsilli adamlar, qızın rəfiqələri iştirak edirdi. Bal sahibəsi ənənəyə müvafiq olaraq qonaq kimi gəlmiş Puşkindən albomuna şeir yazmağı xahiş etdi və şair ekspromt qaydasında xanıma həsəd aparılacaq təriflə dolu şeir yazdı. İdaliya bundan çox məmnun oldu və sevinclə albomu balda iştirak edən rəfiqələrinə göstərdi. Axı o, gözləmədiyi bir şərəfə nail olmuşdu. Bir azdan sonra həmin qızların ucadan səslənən gülüşləri, qəhqəhələri eşidildi. İdaliya bunun səbəbini soruşduqda, ona şeirin altındakı tarixə diqqət verməyi məsləhət gördülər. Puşkin yazdıqlarının saxta, böhtan olduğunu göstərmək üçün dəqiq tarix əvəzinə "1 aprel" sözlərini yazmışdı, bu isə açıq təhqir nümunəsi idi. İdaliya çox qəzəbləndi və həmin andan onda şairə qarşı sarsılmaz nifrət yarandı və buna görə intiqam alacağına and içdi.

A.S.Puşkinin portreti

Qız Puşkindən qisas almaq üçün hər şeyə əl atırdı, ən iyrənc böhtanları yaymaqdan da çəkinmirdi, şairin arvadı Natalyanın çar I Nikolayın və Dantesin məşuqəsi olması barədə dolaşan şayiələrə əlavə güc verməyə çalışırdı. Öz mənzilini Natalya ilə Jorjun görüş yeri olmağa verirdi. Şantajlar, həcvlər də öz mənfur işini görürdü. Dantes də hirsini cilovlaya bilmirdi, 25 yanvar 1837-ci ildə qasid vasitəsilə Puşkinə olduqca kobud və kəskin təhqirlə dolu məktub göndərdi. Fransa səfirliyinin attaşesi Dantesin şairi duelə çağırmasını onun özünə çatdırdı. Artıq duelin baş tutması zəruri idi.

27 yanvarda Peterburq yaxınlığındakı Qara çayın yanında duel getdi və Puşkin qarın nahiyəsindən ölümcül yaralandı. Dantes isə sağ qolundan yüngülcə yara almışdı. Dantes öz karetasını yaralı Puşkini evə çatdırmaq üçün verdi. Şair ölənə qədər şüurunu itirməmişdi. Aqoniya vaxtı özünü güllə ilə vurub öldürmək istədi. Yaralanandan 46 saat sonra, 29 yanvar 1837-ci ildə Puşkin öldü, Rusiyanın böyük poeziya günəşi birdəfəlik söndü.

Hollandiyanın diplomatik elçisi baron Hekkernin oğulluğu Jorj Dantes Puşkinin qatilinə çevrildi. Onu P.P.Lanskinin başçılıq etdiyi zabitlər məhkəməsi mühakimə etdi və Dantes bəraət aldı. Həmin Lanski isə sonralar Puşkinin dul qadını Natalya Nikolayevna ilə evləndi.

Elə təsəvvür yaranmasın ki, bu, Puşkinin ilk dueli idi. Yox, bu, belə deyildi. İlk duelə o, hələ 17 yaşı olanda öz doğma dayısı Pavel Hannibalı bir qız üstündə çağırmışdı. Ümumilikdə o, ən azı 29 duel əhvalatında olmuşdu, qəzəbinə görə bəzilərini özü çağırmış, digərləri isə şeirlərində səslənən təhqirə görə onun özünü duelə çağırmışdı.

Puşkinin digər düşmənləri kimi, İdaliyanın da bədnam cəhdləri nəticəsiz qalmadı və Danteslə duel böyük şairin ölümünə səbəb oldu. Lakin İdaliyanın ona nifrəti hətta dörd onillik sonra da soyumaq bilmirdi. Rusiyada ilk dəfə olaraq 1882-ci ildə Odessada Puşkinə heykəl qoyulmuşdu, qoca İdaliya heykəlin yanından keçəndə nümayişkaranə qaydada ona tüpürmüşdü.

Puşkinin ölümünə görə tale Jorj Dantesi də cəzalandırdı. Cəza variantı kimi onu Rusiyadan qovdular və vətəninə qayıtdıqdan sonra o, Fransanın şimali-şərqində yaşayırdı. Arvadı Yekaterina Qonçarova ona üç qız, bir oğlan doğmuşdu. Lakin o, Rusiya barədə xatirələrə və danışmağa "tabu" qoymuşdu. Lakin böyük qızı Leoniya-Şarlotta yeniyetməlik dövründə rus dilini öyrənmiş və yaradıcılığına valeh olduğu Puşkini özü üçün "ikonaya" çevirmişdi. Qız atasından Puşkini nəyə görə öldürdüyünü soruşmuş və onu qatil hesab etmişdi, öz mövqeyinə görə hətta ata evini tərk etmişdi. Buna cavab olaraq Dantes qızını ruhi xəstələr hospitalına saldırdı. Leoniya-Şarlotta burada 28 il və ya 48 yaşında ölənə qədər qalmışdı.

Puşkin həm də böyük intellektə malik idi, F.M.Dostoyevskinin "kainat hissiyyatı" adlandırdığı ingilis ədəbiyyatına yaxşı bələd idi. Bayronu isə olduqca çox sevirdi. Ümumiyyətlə, o, ingilis poeziyasının güclü təsirinə məruz qalmışdı. Lirik poeziyaya xidmət etməklə yanaşı, o, "şeytan ehtiraslarını" ifşa etməkdən də qalmırdı. Təsadüfi deyildir ki, onu Rusiya ədəbiyyatının günc daşı adlandırırdılar. Bir şair kimi Puşkin "öz sözləri ilə adamların ürəklərində alov yandırırdı". Maksim Qorki Puşkinin Rusiya tarixindəki rolunu qiymətləndirərək demişdi: "O, başlanğıcların başlanğıcıdır".

Bu söhbətə çoxları maraqla qulaq asırdı. Rüstəm müəllim də razılığını bildirdi və onilliklər keçdikdən sonra o, bu hadisəni professor Rafiq Əliyevə danışıbmış.

Hollandiyadan qayıtdıqdan sonra o, məni Moskvadakı Arxitektorlar Evindəki öz ssenarisi əsasında çəkilmiş "İstintaq" filminin premyerasına dəvət etdi. Filmin nümayişindən sonra məni bir qrup kinematoqrafiya mütəxəssisi ilə birlikdə evindəki ziyafətə dəvət etdi. Hələ o vaxtlarda R.İbrahimbəyovun Moskvanın yaradıcı ziyalıları arasında yaxşı nüfuz sahibi olduğunu müşahidə etdim.

Amsterdamda Dam meydanı

1980-ci illərin başlanğıcında S.Vurğun adına Rus Dram Teatrı onun "Kaliforniyada dəfn mərasimi" pyesini tamaşaya qoymuşdu. Məni də tamaşaya baxmağa dəvət etmişdi. Rəyimi soruşanda bildirdim ki, pyes yaxşıdır, ölkədəki çox məsələlərə münasibətdə çılpaq bir şəkildəki allüziyalar vardır. Lakin mən ondan şedevr əsərini gözləyirəm.

Sonralar Rüstəm müəllim Rusiya kinosunda bir ssenarist kimi böyük şöhrət qazandı, dörd dəfə SSRİ və Rusiya Federasiyasının Dövlət mükafatına layiq görüldü. Onun ssenarisi əsasında Nikita Mixalkovun çəkdiyi "Günəşdən usanmışlar" filmi Oskar mükafatına layiq görüldü.

Səfər barədə söhbəti davam etdirmək məqsədilə, Amsterdamın keçmişinə qısaca ekskurs etmək istərdim. Bu şəhər Amstel çayının üstündəki bənddə salınan balıqçı qəsəbəsi kimi meydana gəlmişdi. XIII əsrdə həmin yerdə indiki Dam meydanı yerləşirdi. İndi meydanda kraliçanın iqamətgahı vardır və II Dünya müharibəsində həlak olanların xatirəsinə həsr olunmuş abidə qoyulmuşdur. Şəhər, əsasən, XVII əsrin əvvəllərində tikilmiş dördmərtəbəli binalardan ibarətdir, bunu binaların üstündə nəqş edilmiş rəqəmlər göstərir.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2022.- 20 avqust.- S.14.