Azərbaycan dünyası və Kərkük sevdası

Qəzənfər Paşayev-85

Azərbaycan elmi-ədəbi və ictimai fikrinin inkişafında görkəmli yeri olan Əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Paşayevin çoxillik və çoxcəhətli fəaliyyətini səciyyələndirən əsas prinsiplər yüksək dövlətçilik və vətəndaşlıq mövqeyi ilə universal düşüncənin və profesionallığın vəhdətindən ibarətdir. Bu çox zəhmətkeş alim elm yollarında yorulmadan çalışmaqla bərabər, eyni zamanda, həm də aydın bir dövlətçilik və vətəndaşlıq mövqeyi nümayiş etdirir. Diqqətlə nəzər salsaq, dövlətçilik mövqeyi və ölkə maraqları professor Qəzənfər Paşayevin çoxillik yaradıcılıq fəaliyyətinin ana xəttini təşkil edir. Görkəmli vətəndaş alimin 2021-ci ildə nəşr etdirdiyi "Xilaskarlar" kitabı onun dövlətçilik baxışlarının ümumiləşdirilmiş ifadəsindən ibarətdir. Qəzənfər müəllim özünün şəxsi tərcümeyi-halından tutmuş mənsub olduğu xalqın inkişafı ilə əlaqədar taleyüklü məsələlərə qədər görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev dühasının açdığı yollara, həll etdiyi mühüm tarixi problemlərə dair təhlillər aparmış və özünəməxsus şəkildə elmi qiymət vermişdir. Azərbaycan Respublikasının inkişaf yoluna kompleks şəkildə yanaşan Qəzənfər Paşayevin ölkəmizin Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin liderlik və xilaskarlıq qüdrəti "Xilaskarlar" kitabının güzgüsündə bütün parlaqlığı ilə canlandırılmışdır. Beləliklə, "Xilaskarlar" kitabı xilaskarlıq missiyası və qüdrətli xilaskarlar haqqında meydana çıxmış ağsaqqal sözünün parlaq ifadəsi olaraq təqdim edilmişdir.

Professor Qəzənfər Paşayevin yüksək alimlik və vətəndaşlıq missiyası vətəni Azərbaycanı tam əhatə etməklə bərabər, onun İraq-Kərkük dolaylarındakı fəaliyyətinin, dünya ədəbiyyatının ölkəmizdə tanıdılması ilə əlaqədar zəhmətlərinin, ədəbiyyatşünaslıq, dilçilik, folklorşünaslıq istiqamətlərindəki fəaliyyətlərinin də mayasını, cövhərini təşkil edir. O, müraciət etdiyi problemlərə, ədəbi-tarixi şəxsiyyətlərə epoxanın gözü ilə baxmağı bacaran, qələmə aldığı məsələləri yüksək vətəndaşlıq səviyyəsində təqdim etmək vəzifəsini məsuliyyətlə, ləyaqətlə həyata keçirməyin öhdəsindən gələ bilən əsl elm adamıdır. Yazdığı sanballı elmi əsərlərin bir çoxu elmdəki mühüm əhəmiyyəti ilə yanaşı, həm də böyük vətəndaşlıq borcunun ifadəsidir. Qəzənfər Paşayevin Azərbaycan aşıq sənətinə, İraq-türkman ədəbiyyatına, Kərkük ləhcəsinə, müasir ədəbi prosesə həsr olunmuş əsərləri elmdə böyük mənəvi borcu necə yüksək səviyyədə, hansı ürəklə, təmənnasız niyyətlə ciddi şəkildə və məsuliyyətlə yerinə yetirməyin mükəmməl örnəkləridir. Qəzənfər müəllimin Azərbaycanla yanaşı, Kərkük dolaylarından Hələbə, Təbrizə, Ərzuruma, Dərbəndə qədər uzanan böyük coğrafiyanın ədəbiyyatına, folkloruna və tarixinə, habelə ləhcəsinə dair qiymətli əsərləri onun elmi-ədəbi düşüncəsinin universallığına, genişliyinə və bütövlüyünə də nümunədir. Qəzənfər Paşayevin böyük mənada vətəndaşlığın və universal düşüncəsinin kamil ifadəsi olan əsərləri seçilmiş mövzuya dərin, əsaslandırılmış professional elmi münasibətin də real göstəricilərindəndir.

Azərbaycan oxucusuna təqdim edilmiş on iki cildlik "Seçilmiş əsərləri" Qəzənfər Paşayevin 85 illik ömür yolunun, zəngin həyat təcrübəsinin, müdriklik və kamilliyinin, zəhmətkeşlik və fədakarlığının nümunəsi kimi meydana çıxmışdır. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində yaranan ilk on iki cildlik kimi də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Heç şübhəsiz, universal düşüncəyə, çoxcəhətli yaradıcılıq fəaliyyətinə malik olan Qəzənfər Paşayevin yarım əsrdən çox davam etməkdə olan elmi fəaliyyətində İraq-türkman mühiti, Kərkük dünyası ilə bağlı sanballı tədqiqatlar aparıcılıq təşkil edir. Haqlı olaraq onu elmi-ədəbi mühitdə "Kərkük sevdalı ədəbiyyatşünas", "Kərkükün mənəvi səfiri" kimi qiymətləndirirlər. Tərcümeyi-halının cəmisi 6 ili İraq-türkman elləri ilə bağlı olan Qəzənfər Paşayev artıq yarım əsrdən çoxdur ki, Kərkük mövzusunda eyni sevda ilə, yorulmaq bilmədən yazıb-yaratmaqda davam etməkdədir. Fikrimizcə, Qəzənfər Paşayev Azərbaycanda kərkükşünaslıq elmi istiqamətinin qüdrətli yaradıcısıdır. Qəzənfər Paşayevin digər mövzularda yazılmış əsərlərinin əhəmiyyətini heç də aşağı salmadan bütün yazdıqlarını tərəzinin bir gözünə qoysaq, yenə də Kərkük tədqiqatları tərəfi ağır gələr. Yarım əsrdən çoxdur ki, İraq-türkman ədəbiyyatı, Dəclə-Fərat sahilləri, Kərkük-ədəbi mühiti, folkloru, ləhcəsi deyiləndə, ilk növbədə Qəzənfər müəllim göz önünə gəlir. Böyük bir qismi keçmiş sovet rejiminin sərt ideoloji qadağaları dövründə yaranmış bu sanballı əsərlər bu gün də öz aktuallığını və elmi səviyyəsini saxlayan Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının çox sanballı Kərkük cildlərindən ibarətdir. Qəzənfər Paşayev İraq-türkman ədəbiyyatının Azərbaycandakı səlahiyyətli səfiridir. Hesab edirəm ki, Azərbaycan kərkükşünaslığının görkəmli yaradıcısı olan Qəzənfər Paşayev, ümumiyyətlə, kərkükşünaslıqda söz sahibi olan alimdir. Nəinki Azərbaycanda, yaxud da dünyanın başqa bir yerində, hətta Kəkükdə belə kərkükşünaslıqda Qəzənfər Paşayevlə müqayisə edilə biləcək tədqiqatçı göstərmək çətindir. Vaxtilə İraq-türkman ədəbiyyatının və elmi-ictimai fikrinin görkəmli nümayəndəsi Əbdüllətif Bəndəroğlu da etiraf etmişdi ki, "Qəzənfər Paşayevin "İraq-türkman folkloru" kitabına bənzər bir kitab indiyə qədər nə İraq türkmanları tərəfindən, nə də İraq türkmanlarının folkloru ilə məşğul olan xarici alim və tədqiqatçılar tərəfindən yazılmışdır". Digər sahələri, fərqli coğrafiyaları əhatə edən və ya Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunmuş sanballı elmi əsərlərini yüksək qiymətləndirməklə bərabər, eyni zamanda, etiraf edilməlidir ki, professor Qəzənfər Paşayev Kərkük ağırlıqlı görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünasıdır. Bir sözlə, o, Kərkük ağırlıqlı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının fədakar müəllifidir. "Seçilmiş Əsərləri"nin on iki cildliyinə "Azərbaycan kərkükşünaslığının banisi" adlı sanballı bir ön söz yazmış akademik Tofiq Hacıyevin dəqiq ifadə etdiyi kimi, Qəzənfər Paşayevin ardıcıl və mükəmməl tədqiqatları ilə "kərkükşünaslıq elm sahəsinin yaranması" hadisəsi baş vermiş, kərkükşünaslıq "öz zilinə" çatmışdır.

Fikrimizcə, Azərbaycan kərkükşünaslığının yaradılması bütövlükdə elm tariximizin əhəmiyyətli hadisələrindəndir. Ayrı-ayrı vaxtlarda Kərkük mövzusunda yazılmış əsərlərini ilk dəfə olaraq toplu şəkildə bir yerdə əks etdirən on iki cildlikdəki tədqiqatlar ədəbiyyatşünaslıq elmimizin mükəmməl kərküknaməsi kimi dərin mənaya malikdir. "Kərkük" sözünün etimologiyasından tutmuş Kərkük ellərində yaşayan türkmanların mənşəyinə, tarixinə, soy-kökünə, Bayat boyuna, dil-ləhcə xüsusiyyətlərinə, milli mənsubiyyətinə, əlaqələrinə, folkloruna, etnoqrafiyasına və yazılı ədəbiyyatlarına, coğrafiyasına qədər hər nə varsa, hamısı haqqında Qəzənfər müəllimin əsərlərində dəqiq, elmi cəhətdən əsaslandırılmış və zəngin biliklər öz əksini tapmışdır. Bu qiymətli əsərlər möhtəşəm bir kərkükşünaslıq ensiklopediyasının elmi-məlumat bazasını təşkil edə bilər. Qəzənfər Paşayev həmin zəngin ədəbi-tarixi məlumatların, folklor nümynələrinin, etnoqrafik məlumatların bir çoxunu özü toplayıb, ilk dəfə elmi dövriyyəyə gətirmiş, həm də nəzəri cəhətdən dəyərləndirib qiymətləndirmişdir. Əməkdar elm xadimi Qəzənfər Paşayev Azərbaycan kərkükşünaslıq elminin Fərhadıdır. Əksər məqamlarda Qəzənfər Paşayev bir neçə toplayıcının, neçə-neçə mətnşünasın və tədqiqatçının işini təkbaşına görmüşdür. On iki cildliyində xüsusi yer tutan "İraq-türkman folkloru" monoqrafik tədqiqatı "ölümsüz bir tarixə" sahib olan yarım milyondan çox əhaliyə malik Kərkük elatının milli ruhunun ifadəsi kimi yaranmış folklorun toplanılması və tədqiqinə həsr olunmuş "şah əsərdir" (Bəndəroğlu). Müəllif İraq-türkman folklorunu "Azərbaycan folklorunun qüdrətli qolu" kimi görsə də, bu coğrafiyada formalaşmış şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin özünəməxsusluqlarını da dəqiq müəyyən etmiş və təhlil edib dəyərləndirərək ümumiləşdirmişdir. "İraq-türkman folkloru" monoqrafiyası İraq coğrafiyasındakı türkman folklorunun elmi cəhətdən ümumiləşdirilmiş elmi salnaməsidir. Mövzu etibarilə bu əsəri daha da zənginləşdirən və tamamlayan "Kərkük folklorunun janrları" monoqrafiyası ilə birlikdə hər iki əsər Azərbaycan kərkükşünaslığının elmi abidəsidir.

Xalq şairi Rəsul Rzanın 1959-cu ildə Kərkükə səfərindən sonra ədəbi-ictimai fikrə ayaq açan Kərkük folkloru mövzusu Qəzənfər Paşayevin geniş həcmli, sistemli tədqiqatları sayəsində məxsusi bir elmi istiqamətə çevrilmişdir. XX əsrin yetmiş-səksəninci illərindən etibarən İraq-türkman ədəbiyyatı nümunələrini ayrı-ayrı janrlar üzrə toplayaraq kitablar halında ardıcıl olaraq nəşr etdirən Qəzənfər Paşayev Azərbaycan folklorşünasları üçün zəngin bir müqayisə və araşdırma bazası yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Bu zəmində meydana çıxan tarixi-filoloji tədqiqatların əsasında Qəzənfər müəllimin zəngin toplama materialları və tədqiqatları dayanır. Qəzənfər Paşayev kərkükşünaslığının bünövrəsi olan "Kərkük dialektinin fonetikası" monoqrafiyasından başlanan yolu ildən-ilə genişlənərək kərkükşünaslığın etibarlı əməllərinə çevrilən elmi əsərlərlə daha da möhkəmləndirmişdir. Bizə görə, "İraq-türkman folkloru" və "Kərkük folklorunun janrları" monoqrafiyaları ilə birlikdə "Kərkük dialektinin fonetikası" kitabları geniş mənada İraq-türkman dünyasının qiymətli trilogiyasıdır. Əhatəli və sistemli araşdırmalarla yanaşı, həm də böyük bir sevgi ilə yazılmış "Kərkük dialektinin fonetikası" monoqrafiyası özünün dərin qatları etibarilə orijinal bir "Kərkük dialektinin poetikası" təsiri bağışlayır. Tədqiqatçı İraq türkmanları dialektinin fonetik xüsusiyyətlərini öyrənmək əsasında bu zəngin şivədə poetik semantikanın özünəməxsusluqları haqqında da aydın elmi təsəvvürün formalaşmasına elmi zəmin hazırlamışdır. On iki cildlikdəki "Könüldən-könülə yollar görünür", "Kərkük dünyası" bölməsində toplanan tədqiqatlar İraq-türkman ədəbiyyatının müxtəlif dövrlərinə, ayrı-ayrı ədəbi şəxsiyyətlərinə, Kərkük türkmanlarının şifahi və yazılı ədəbiyyatının aktual məsələlərinə həsr olunmuşdur. Xüsusən, tədqiqatlarındakı "İraq-türkman ədəbiyyatının altun çağı", yaxud "Füzuli çağı" haqqındakı elmi araşdırmalar ümumtürk ədəbiyyatının və Azərbaycan ədəbi fikrinin həmin mərhələsinə dair təsəvvürlərin daha da dərinləşdirilməsinə xidmət edir. "Füzulinin məzarı haqqında şayiə və həqiqət" məqaləsindən dahi şairin tərcümeyi-halının bir çox səhifələrini öyrənmək mümkün olur. Görkəmli alim Nəsirəddin Tusinin tərcümeyi-halının İraq səhifələrinə də Qəzənfər Paşayevin araşdırmaları işıq salır. Bundan başqa, İraq-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin tarixi və inkişaf yolu məsələsi də elmimizə bu bölmədəki məqalələr vasitəsilə Qəzənfər Paşayev tərəfindən gətirilmişdir. Nəticə etbarilə Qəzənfər Paşayev tarixi, adət-ənənələri, folkloru, görkəmli elmi-ədəbi şəxsiyyətləri ilə bütövlükdə İraqın Azərbaycana iraq olmadığını, yaxın, doğma, dost və qardaş ölkə olduğunu elmi cəhətdən əsaslandırır. Qəzənfər Paşayev özü də yarım əsrdən çoxdur ki, Azərbaycan-İraq əlaqələrinin möhkəmlənib inkişaf etməsinə şərəflə və məsuliyyətlə xidmət edir. Onun Bakıda yaratdığı "İraq-türkman kitabxanası" bu qədim Şərq ölkəsinin Azərbaycanda öyrənilməsinə, təbliğinə, əlaqələrin inkişaf etdirilməsinə geniş imkan yaradır. Ələlxüsus, Qəzənfər Paşayev-Əbdüllətif Bəndəroğlu dostluğu Azərbaycan-İraq əlaqələri tarixində böyük körpü olmuşdur. Qəzənfər müəllimin sözləri ilə desək, "xalqının, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin layiqincə öyrənilməsi, araşdırılması və yayılması yolunda alışmaq istedadına" malik olan rəhmətlik Əbdüllətif Bəndəroğludan bəhs edən "Qan və qələm qardaşımız" və "Heyf sənə, Bəndəroğlu" məqalələri xeyli vaxt bundan əvvəl yazılmasına baxmayaraq, indi də İraq-türkman ictimai-ədəbi fikrinin görkəmli nümayəndəsi olan bu fədakar şəxsiyyətdən söz açan mənalı və təsirli epitafiya təsiri doğurur. İraq-türkmən folklorunun görkəmli tədqiqatçısı Əta Tərzibaşını yarım əsr bundan qabaq ilk dəfə Azərbaycan ictimaiyyətinə təqdim edən professor Qəzənfər Paşayev 2017-ci ildə bu böyük folklorşünasa həsr etdiyi monoqrafiya ilə bütün zamanlarda Kərkük sevdasına sədaqətli olduğunu bir daha nümayiş etdirir. Qəzənfər Paşayev-Abbas Zamanov-Ayaz Vəfalı-Əbdüllətif Bəndəroğlu dostluğu və əməkdaşlığı Azərbaycan-İraq ədəbi əlaqələrinin tarixində xüsusi mərhələ təşkil edir. Yeni tarixi mərhələdə bu şərəfli missiyanı Qəzənfər Paşayev-Sübhü Saatçı-Şəmsəddin Kuzəçi dostluğu və əməkdaşlığı uğurla davam və inkişaf etdirir. Son illərdə professor Qəzənfər Paşayevin tərtib edib nəşr etdirdiyi 2 cildlik "İraq-Türkman şeiri antologiyası" onun kərküklü həmkarları ilə elmi əlaqələrin ardıcıl şəkildə davam etdirilməsinin əməli nümunəsidir. Qəzənfər Paşayevin çoxcildliyinin şah damarını təşkil edən Kərkük-türkmən ədəbiyyatına və İraq-Azərbaycan əlaqələrinə həsr olunmuş cild-cild kitablar və məqalələr ölkələrarası əlaqələrin, xalqlararası daxili-mənəvi bağlılığın və münasibətlərin həmin tarixi dövrdəki tam mənzərəsini elmi surətdə canlandırır.

"Altı il Dəclə-Fərat sahillərində" əsəri professor Qəzənfər Paşayevin tərcümeyi-halının və çoxcəhətli fəaliyyətinin əfsanəsidir. Bu, Bağdad cəmiyyətinin, İraqdakı türkman elatının Qəzənfər Paşayev tərəfindən yaradılmış yazılı dastanıdır. XX əsrin səksəninci illərinin əvvəllərində yazılmış "Altı il Dəclə-Fərat sahillərində" kitabı İraq haqqında mükəmməl bir publisist-bələdçi kitabdır. Bütövlükdə Azərbaycan cəmiyyəti Bağdad-İraq elləri ilə bu əsər vasitəsilə yaxından tanış olmaq imkanı qazanmışdır. Ölkəmizdə böyük əks-səda doğurmuş həmin əsər vaxtilə əldən-ələ gəzmiş, öz müəllifinin cəmiyyətə sanballı təqdimatına çevrilmişdir. Məhz bu əsərlə Qəzənfər Paşayevin Azərbaycan miqyasında ədəbi-ictimai mühitdə özünəməxsus imkanlara malik yazıçı-tədqiqatçı və fərqli bir publisist olması birdəfəlik isbat olunmuşdur. "Altı il Dəclə-Fərat sahillərində" əsəri əslində Qəzənfər Paşayevin dərin mənalı və cəlbedici İraq-türkman dastanının proloqu kimi meydana çıxmışdır. Lakin illər keçdikcə bu möhtəşəm əsər çoxcildlikdə Qəzənfər Paşayevin Kərkük sevdasının epopeyası kimi görünür. Sanki müəllifin İraq-türkman mövzusuna həsr olunmuş digər sanballı əsərləri "Altı il Dəclə-Fərat sahillərində" kitabından doğulmuşdur. İraq ellərini geniş miqyasda əhatə etmək, cəmiyyət həyatının bütün əsas sahələrinə işıq salmaq baxımından bu kitab geniş ümumiləşdirmə imkanlarına malik olan ədəbi-ensiklopedik əsər təəssüratı yaradır. Tam halda "Altı il Dəclə-Fərat sahillərində" əsəri professor Qəzənfər Paşayevin İraq-türkman serialının ümumiləşdirilmiş adı kimi də görünür. Məhz bu əsər Qəzənfər Paşayevin İraq-türkman mövzusunda yazılmış əsərlərini öz mahiyyətində cəmləşdirərək epopeyaya çevirir.

Hazırda bütövlükdə Kərkük dünyası Qəzənfər Paşayevin elmi araşdırmalarının baş mövzusudur. Fikrimizcə, Qəzənfər müəllimin Azərbaycan folkloruna, aşıq sənətinə yaxınlıq və doğmalığının da əsasında doğulub boya-başa çatdığı Qazax-Tovuz ədəbi mühiti ilə eyni səviyyədə, həm də Kərkük sevdası dayanır. Alimin "Sazlı-sözlü dünyamızdan" başlığı altında təqdim olunmuş folklorşünaslıq nümunələri sanki Kərkük dolaylarına həsr olunmuş tədqiqatların davamıdır. Azərbaycan folkloruna dair yazılmış əsərlərində, daha çox aşıq şeirindən, xüsusən sağlığında klassikləşən ustad aşıq-şair Mikayıl Azaflıdan, "aşıq sənətinin memarlarından biri" kimi dəyər verdiyi Dədə Şəmşirdən, Aydın Çobanoğludan bəhs edən tədqiqatlarında, o, geniş dünyagörüşlü müdrik bir folklorşünas olaraq ustad alim sözü deyə bilir. Aşıq şerinin poetikasını şərh edən əsərlərində Qəzənfər Paşayev folklorda sənətkarlıq məsələlərini nəzəri cəhətdən açıqlayan professional, təcrübəli bir folklorşünas sözünü elmi mühitə təqdim edir. Bu gün Qəzənfər Paşayev Azərbaycan folklorşünaslarının ön cərgəsində, "A" qrupunda təmsil olunur. Qəzənfər Paşayevin Azərbaycan klassik ədəbiyyatına dair tədqiqatlarında da Kərkük motivi görünməkdədir. Ədəbiyyatşünaslıq elmimizdə ilk dəfə olaraq "Nəsimi divanının İraq nüsxəsi"ni Qəzənfər müəllim aşkara çıxarıb nəşr etdirmiş və tədqiq edib öyrənmişdir. İmadəddin Nəsimiyə həsr olunmuş araşdırmalarında Nəsimi-İraq notları üstünlük təşkil edir. Qəzənfər müəllimin 2019-cu ildə çapdan çıxmış "Nəsimi: edamdan sonrakı həyat" monoqrafiyasındada "cahana sığmayan" Azərbaycan şairinin tərcümeyi-halının faciəli məqamlarına İraq-türkmən mənbələrindən əldə edilmiş sənədlər və məlumatlar əsasında aydınlıq gətirilmişdir.

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi məsələlərinə həsr olunmuş araşdırmalar da professor Qəzənfər Paşayevin tədqiqatlarında geniş yer tutur. Xalq yazıçısı Elçin haqqındakı araşdırmaları sistemli monoqrafik elmi əsərdir. O, görkəmli yazıçı və ədəbiyyatşünas Elçin haqqında müasir ədəbiyyatşünaslığın yüksək tələbləri səviyyəsində sanballı elmi söz demişdir. Elçindən bəhs edən məqamlarda da müəllif Kərkük motivinin mövzuya dair məqamlarına nəzər salır. Baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyevin rəhbərliyi ilə 1994-cü ildə İraqda Füzuli günlərinin keçirilməsi hadisəsinə, xalq yazıçısının əsərlərinin İraq nəşrlərinə də diqqət yetirən Qəzənfər Paşayev bütövlükdə müasir Azərbaycan ədəbiyyatının əsas yaradıcılarından biri olan bu sənətkarın yaradıcılıq özünəməxsusluğunu müəyyən edən ana xətləri seçib ayırmış və elmi cəhətdən obyektiv şəkildə dəyərləndirmişdir. Xalq şairləri Səməd Vurğuna, Rəsul Rzaya, Anara, Elçinə, Bəxtiyar Vahabzadəyə, Hüseyn Arifə, Nigar Rəfibəyliyə, Fikrət Qocaya, Sabir Rüstəmxanlıya, Zəlimxan Yaquba və Hüseyn Kürdoğluya, nəsr ustadları Fərman Kərimzadəyə, İsi Məlikzadəyə, yazıçı Qərib Mehdiyə və başqalarına aid məqalələri çağdaş ədəbiyyatımızın inkişaf yollarına, təkamül proseslərinə gur işıq salır. Çağdaş ədəbiyyatdan bəhs edəndə Qəzənfər Paşayev müasirliyi, vətənpərvərliyi, milli düşüncəni, sənətkarlıq özünəməxsusluğunu araşdırmaların mərkəzinə çəkir. Hər sənətkardan bəhs edərkən həmin yazıçının ədəbiyyatdakı yerini və mövqeyini doğru-dürüst müəyyənləşdirməsi, tərcümeyi-hal faktları ilə ədəbi prosesləri üzvi surətdə əlaqələndirməsi Qəzənfər Paşayevin müasir ədəbiyyata dair araşdırmalarının səciyyəvi xüsusiyyətləridir. Elm adamları, ədəbiyyatşünas alimlər haqqında yazılarında Qəzənfər Paşayev Azərbaycanda ədəbiyyat haqqında elmin tarixində və taleyində görkəmli yeri olan elm xadimlərinin xidmətlərinin ictimaiyyətin diqqət mərkəzinə çəkilməsinə, onların yüksək vətəndaşlıq xüsusiyyətlərinin yeni nəsillərə çatdırılmasına xüsusi fikir verir. Akademik Bəkir Nəbiyevdən söz açan "Ədəbiyyatşünaslıq elminin patriarxı" monoqrafiyası müasir ədəbiyyatşünaslıqda yaşanan proseslərlə yaradıcı şəxsiyyətin münasibətinin əlaqəsi, tarazlığı, elmi nəticələri kimi məsələlərin fonunda açılır. Böyük vətəndaş-alim, professor Abbas Zamanova, "ədəbiyyatşünaslıq elmimizin iftixarı" Yaşar Qarayevə, professor Yavuz Axundluya, akademik İsa Həbibbəyliyə, professor İmamverdi Əbilova və başqalarının fəaliyyətinə qiymət verərkən Qəzənfər Paşayev elmə xidmətin miqyasını doğru-düzgün müəyyən edir, obyektivlik meyarını qoruyur və ən başlıcası, mənəvi borc duyğusunu məsuliyyətlə yerinə yetirir. Türkologiyanın ağsaqqalı kimi yüksək qiymət verdiyi akademik Məmmədağa Şirəliyev, "dilçilik elminin iftixarı" hesab etdiyi akademik Ağamusa Axundov haqqındakı məqalələrində də Qəzənfər Paşayev dilçilik elminin daxili məntiqindən çıxış edərək qüdrətli dilçi alimlərin bu elm sahəsinin inkişafı sahəsindəki xidmətlərinin əsl mahiyyətini açıb obyektiv meyarlarla dəyərləndirir. Bir sözlə, ədəbiyyatşünaslıq və dilçilik məsələlərindən söz açarkən də Qəzənfər Paşayev elm haqqında elm yaratmaq bacarığını meydana qoyur. Müasir ədəbiyyata dair digər tədqiqatlarında olduğu kimi, ədəbiyyatşünaslara və dilçilərə ünvanlanmış əsərlərində də Qəzənfər Paşayev memuar cizgilərini təhlilləri və tədqiqatları ilə vəhdətdə təqdim edir. Bu yolla yazıçıların və alimlərin ədəbi-elmi xidmətləri deyil, tərcümeyi-hallarının maraqlı məqamları, şəxsiyyətləri, mənəvi dünyası da təqdim olunur. Bütün bunlar isə yazıçını və ya alimi mühiti və müasirləri, mənəvi aləmi, münasibətləri ilə birlikdə tam halda oxuculara çatdırmağa şərait yaradır. Bu tip tədqiqatlarında Qəzənfər Paşayev sənətkar və zaman münasibətlərinə də aydınlıq gətirir, tədqiqatçılar üçün faydalı ola biləcək faktları və hadisələri elmi dövriyyəyə daxil edir.

Ümumiyyətlə, İraq-türkman ədəbiyyatı, Kərkük mövzusu professor Qəzənfər Paşayevin çoxcəhətli fəaliyyətinin ekvatorudur. Görkəmli alimin yaradıcılığında bu ekvatorun Şərq və Qərb qütbləri mövcuddur. Müşahidələr göstərir ki, professor Qəzənfər Paşayev uzun illər ərzində ardıcıl fəaliyyəti ilə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının Şərq-Qərb divanını yaratmağa nail olmuşdur. İraq-türkman ədəbiyyatına həsr olunmuş elmi əsərləri Qəzənfər Paşayevin yaradıcılığının Şərq divanıdır. Bizə görə, Avropa ədəbi-elmi fikrinə, rus ədəbiyyatına həsr olunmuş elmi əsərləri, tərcümələri alimin Qərb divanından ibarətdir. Azərbaycan oxucusuna təqdim olunmuş fransız yazıçısı Aleksandr Dümanın "Qafqaz səfəri", amerikalı alim Sula Benetin "Necə yaşayasan-yüzü haqlayasan", ingilis ədibi Aqata Kristinin "Mavi qatarın sirri" romanının orijinaldan tərcümələri professor Qəzənfər Paşayevin Qərb divanının ayrı-ayrı fəsillərindən ibarətdir. Böyük münəccim Nostradamusun irsindən alınmış "Dərk olunmuş aləm" əsərinin tərcüməsi və nəşri də Qərbi daha geniş şəkildə, bütün yönləri ilə təqdim etməyə imkan verir. Müqayisədə Qəzənfər Paşayevin Şərq divanı ağır gəlsə də, onun Qərb ədəbi-elmi və ictimai fikrinin tədqiqi və təqdimatı sahəsindəki xidmətləri də sanballıdır. Qəzənfər Paşayevin "Şərq divanı" elmi salnamə, "Qərb divanı" isə daha çox təzkirə xarakteri daşıyır. Ümumilikdə "Şərq-Qərb divanı" həm də ədəbi-mədəni əlaqələrin tarixinin öyrənilməsi baxımından da qiymətlidir. Uzun illər ərzində Azərbaycan-İraq-Türkmən ədəbiyyatı sahəsində apardığı araşdırmaların nəticəsi kimi meydana çıxmış "Azərbaycanda və İraqda Bayatlar" monoqrafiyasını 2022-ci ildə nəşr etdirməklə Qəzənfər Paşayev xalqlarımızın arasındakı əlaqələrin daha dərin qatlarına nüfuz etməklə bu istiqamətdə yeni bir tarixi mərhələnin başlandığını bəyan etmişdir. İraq Bayatlar məsələsi müəyyən dərəcədə işlənsə də, "Azərbaycanda və İraqda Bayatlar" formatında ilk monoqrafik tədqiqatı hasilə gətirib kitab halında nəşr etdirmək missiyasını Qəzənfər Paşayev həyata keçirmişdir. Elmi fikrimizdə "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanları ilə əlaqədar Bayat boylarından söz açılsa da, Azərbaycanda Bayatlar mövzusu birinci olaraq sistemli şəkildə Qəzənfər Paşayev tərəfindən təqdim olunur. Zəngin tarixi-coğrafi faktlar və ədəbiyyat materialları əsasında yazılmış monoqrafiyada Azərbaycanda və İraqda Bayat tayfasının mənşəyi, tarixi inkişaf yolu, demoqrafik mənzərəsi və xidmətləri böyük auditoriyaya çatdırılmışdır. Bu əhəmiyyətli əsərlə Qəzənfər Paşayev özünün Bayatnaməsini yaratmağa nail olmuşdur.

Əməkdar elm xadimi Qəzənfər Paşayev külliyyatını "Seçilmiş əsərlər" adı ilə təqdim etsə də, bu on iki cildlikdə alimin elmi əsərlərinin, tərcümələrinin, demək olar ki, hamısı toplanılmışdır. Bundan başqa, müəllif müasirlərinə göndərdiyi məktubları, teleqramları, dissertasiyalara, avtoreferatlara yazdığı rəyləri, resenziyaları, müxtəlif münasibətlə etdiyi çıxışları, hətta mühüm telefon danışıqlarını da yığıb-yığışdırıb çoxcildliyinə daxil etmişdir. Bütün bunlar bir çox cəhətdən əhəmiyyətlidir. Əvvəla, on iki cildlik professor Qəzənfər Paşayevin şəxsiyyəti və irsi haqqında tam və geniş təsəvvür yaradır. Oxucu fədakar alimin yalnız elmi fəaliyyəti ilə tanış olmaqla qalmır, onun cəmiyyət həyatındakı, ədəbi-elmi mühitdəki fəal iştirakı və mövqeyi barəsində də aydın və dolğun təəssürat əldə edə bilir. Bundan başqa, elmi-ədəbi irsini, əlyazmalarını, hətta çıxışlarının mətnlərini bu qədər səliqə-sahmanla yığıb saxlamaq, sistemləşdirib nəşr etdirmək xüsusi bir qabiliyyətdir. Ədəbiyyatımızın və elmimizin tarixində irsini bu cür məxsusi dəqiqliklə tam halda qoruyub mühafizə edən, gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün hazırlayan yalnız bir neçə ədibimizin adını çəkmək olar. Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Əziz Şərif, Abbas Zamanov, Qulam Məmmədli və nəhayət, Qəzənfər Paşayev. Bu mənada Qəzənfər Paşayevin çoxcildlik "Seçilmiş əsərlər" yox, əhatə dairəsinə görə "Əsərləri" formatında görünür. Və irsini bu qədər həssaslıqla, dəqiqliklə, səliqə ilə, əhatə dairəsinin bütün genişliyi ilə ictimaiyyətə çatdırmaq özü də onun ziyalı kimi mühüm və böyük bir xidmətidir. Qəzənfər Paşayev çöxcəhətli yaradıcılığının elmi nəticələri olan sanballı əsərləri ilə bir sırada irsini epistolyar nümunələrinə və çıxışlarına qədər tam şəkildə ictimaiyyətə təqdim etməklə müasir ziyalılıq üçün nümunə göstərir. Professor Qəzənfər Paşayevin söz-sənət dünyasını və müasirləri ilə əlaqələrinin böyük miqyasını əks etdirən "Ədəbi məktublar" kitabı ilə uzun bir dövr ərzində yazdığı məktubların da külliyyatını oxuculara çatdırmaqla daha bir ziyalılıq nümunəsi təqdim edir. Qəzənfər müəllimin "Qəbələ: keçmişdə və günümüzdə" kitabı (2022) isə alimin azərbaycançılıq ruhunun elmi ifadəsi kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Respublikamızın elmi-ictimai mühitində professor Qəzənfər Paşayev yaxından iştirak edir. Ölkəmizin elmi ictimaiyyəti Qəzənfər müəllimin cəmiyyət və ədəbiyyat haqqındakı baxışlarını əsl ağsaqqal sözü kimi qəbul edir. O, Respublika Ağsaqqallar Şurasının İdarə Heyətinin, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin Elmi-Dini Şurasının üzvü, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Təftiş Komissiyasının sədri kimi geniş və səmərəli iş aparır. İllərdən bəri çalışdığı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda da professor Qəzənfər Paşayev elmi mühitin inkişafına ürəklə xidmət edir. Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şurasında və Dissertasiya Şurasında Qəzənfər Paşayevin rəyi, qiyməti, münasibəti mötəbər söz kimi qəbul olunur. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmi professor Qəzənfər Paşayevə özünün görkəmli yaradıcısı və böyük ağsaqqalı kimi dərin hörmət və ehtiram bəsləyir. Professor Qəzənfər Paşayevin elmi əsərləri böyük ömrün, yaşanan taleyin, ciddi və ardıcıl axtarışların, fasiləsiz, davamlı həyat və yaradıcılıq eşqinin sanballı ifadəsidir. Bir neçə il bundan qabaq oxuculara təqdim etdiyi "Ədəbi estafetlərdə keçən ömür" kitabında professor Yavuz Axundlunun elmi xidmətlərinə dair dərin səmimiyyətlə yazdığı aşağıdakı mülahizələrini ürəkdən gələn eyni böyük səmimiyyətlə və ciddiyyətlə görkəmli ağsaqqal həmkarının özünə aid etməklə fikrimi tamamlamaq istəyirəm: "Bu yorulmaz alimin elmi fəaliyyəti heyrətamizdir. Təkcə XXI əsrin əvvəlindən bu günə kimi yazılmış və çap olunmuş əsərlərinə nəzər salmaq kifayətdir ki, sözlərimdəki səmimiyyət anlaşılsın... Bu əsərlərdə ədəbiyyatımızı, ədəbiyyatşünaslıq elmimizi yaradanlara, qələm sahiblərinə dərin məhəbbət qırmızı xətt kimi keçir. Bu yaşda belə tədqiqat aparmaq, uğur qazanmaq əsl fədakarlıqdır - desəm, yanılmaram. Görkəmli ədəbiyyatşünasımız bu gərəkli fəaliyyəti ilə nəinki gənclərə, eləcə də yaşlı ədəbiyyatşünaslar nəslinə də bir nümunədir".

Fikrimizcə, daha heç bir əlavəyə ehtiyac yoxdur.

Əməkdar elm xadimi Qəzənfər Paşayev Azərbaycan dünyası ilə şərəflə yaşayıb çalışan və Kərkük sevdasına məsuliyyətlə xidmət edən görkəmli alim-ziyalıdır.

Görkəmli Azərbaycan ziyalısı, ədəbiyyatşünaslıq elminin ağsaqqalı, professor Qəzənfər Paşayevi anadan olmasının 85 illiyi münasibətilə təbrik edir, hörmətli həmkarımıza elmimizin və ictimai fikrimizin inkişafı yollarında yeni-yeni uğurlar arzulayıram.

22 avqust 2022-ci il

İsa HƏBİBBƏYLİ

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik, Milli Məclisin deputatı

525-ci qəzet.- 2022.- 27 avqust.- S.8-9;13.