Mehdiqulu xan Cavanşir

Tədqiqatçı-jurnalist, yazıçı Vasif Quliyev bu yaxınlarda Qarabağ xanlarının həyatından bəhs edən trilogiyadan üçüncü əsərini - "Mehdiqulu xan Cavanşir" adlı sənədli-tarixi romanını tamamlayıb. Romandan bir parçanı oxuculara təqdim edirik.

Mehdiqulu ağa İbrahimxəlil xan Cavanşirin kəbinli arvadlarından biri, gəncəli Şahverdi xanın qızı, Cavad xanın bacısı Xurşudbanu bəyimdən olan oğlu idi. 1772-ci ildə Şuşada doğulmuşdu və İbrahimxəlil xanın Cavad ağadan və Məhəmmədhəsən ağadan sonra üçüncü oğul övladıydı. Mehdiqulu ağa atasının onun anası üçün məxsusi olaraq tikdirdiyi imarətdə atabir-anayrı qardaşları - İbrahimxəlil xanın Car-Balakən hakimi Nütsal xanın qızı, Əmmə xanın bacısı Bikə ağadan olan oğlanları Xanlar ağa və Əhməd ağa ilə birlikdə yaşayırdı. O da digər bacı-qardaşları kimi saray mühitində böyümüş, lələləri Allahverdi bəy və Nəbi bəy Həsən bəy oğlundan təlim-tərbiyə almış, yazıb-oxumağı mükəmməl öyrənmiş, Quranı tamam-kamal mənimsəmiş, Şərq mütəfəkkirlərinin, filosoflarının, alimlərinin, şairlərinin əsərləri ilə yaxından tanış olmuşdu.

Böyüyüb ərsəyə çatandan sonra atası onu evləndirmiş, oğluna öz qardaşı Mehrəli bəyin qızı Xanxanım ağanı almışdı. Övladı olmadığına görə İbrahimxəlil xan Mehdiqulu ağaya ikinci dəfə qaraçorlu Əhməd xanın qızı Saray xanımı gəlin gətirtdirmişdi. Bu izdivac da onun taleyinə gülməmişdi. Lakin buna baxmayaraq, Mehdiqulu ağa hər iki xanımına yüksək hörmət-izzət göstərərək onları atası evinə yola salmamış, uzun illər boyu ikisi ilə də mehribancasına, can-bir qəlbdə yaşamışdı.

Mehdiqulu ağa da bütün xanzadə və bəyzadələr kimi uşaqlığından ov ovlamağı, quş quşlamağı xoşlayır, tez-tez tay-tuşlarını başına toplayaraq Qarabağın dağlarına, düzlərinə, meşələrinə, ovlaqlarına çıxır, günlərlə təbiətin qoynunda qalmaqdan doymurdu. Dostları Uğurlu bəylə və Rüstəm bəylə bütün Qarabağı ələk-vələk eləmiş, onun bu başından girib, o başından çıxmış, dərəsini, təpəsini bütünlüklə gəzib-dolaşmışdı. Dəfələrlə də başına qəribə, qorxulu əhvalatlar gəlmişdi. Hətta bir dəfə ovda olarkən, az qala, atasının köhnə düşmənlərindən Hüseyn bəy adlı birisinin gülləsinə də tuş gələcəkdi dostları yanında olmasaydı. Başqa cür desək, görünür, həmin vaxt anası namaz üstəymiş. Uğurlu bəyin düşməndən daha cəld tərpənməsi onun qanını satın almışdı və o, silahı Mehdiqulu ağaya tuşlamış Hüseyn bəyi güllə ilə vurub, atdan yerə salmışdı... Ümumiyyətlə, yeniyetməlik və gənclik çağlarında Mehdiqulu ağanın başı daim qalmaqalda olmuşdu. Və həmişə də bu ağır sınaqlardan sağ-salamat, alnıaçıq, üzüağ çıxmışdı. Bütün bunlar da onu getdikcə möhkəmləndirmiş, mətinləşdirmiş, kişiləşdirmişdi.

Mehdiqulu ağa ilk gənclik illərindən üzü bu yana Qarabağda və onun ətrafında baş verən bütün ictimai-siyasi hadisələrin demək olar ki, hamısının şahidi və iştirakçısı olmuşdu. O, atası ilə birlikdə dəfələrlə hərbi səfərlərə və yürüşlərə çıxmış və əsl cəsurluq, igidlik, qəhrəmanlıq məktəbi keçmişdi. Mehdiqulu ağa iranlıların Qarabağa dalbadal hücumları zamanı o biri cəngavər qardaşları və əmisi oğlanları kimi bilavasitə hadisələrin mərkəzində olmuş, Şuşanın müdafiəsində yaxından iştirak edərək xüsusi şücaət göstərmiş, hər dəfə atasının da, nəslinin-kökünün də, bütün qarabağlıların da üzünü ağ eləmişdi.

1797-ci ilin yayında Ağa Məhəmməd şah Qacarın Şuşaya növbəti hücumu zamanı Mehdiqulu ağa da məcburiyyət qarşısında qalaraq ailə üzvləri ilə birlikdə vətənini müvəqqəti olaraq tərk elədi, təxminən üç ay Car-Balakəndə qaldı. Həmin vaxt başına silahlı dəstə yığıb, Qarabağda hakimiyyəti ələ keçirən Batmanqılınc Məhəmməd bəy Cavanşirin özbaşınalığını eşidən İbrahimxəlil xan qardaşı oğlunu zərərsizləşdirmək üçün Mehdiqulu ağanı bir neçə nəfər yaxın adamı ilə Şuşaya göndərdi. Onun gəlişindən bərk təşvişə düşən Məhəmməd bəy əmisi oğlu ilə görüşə getməyə məcbur oldu. Haqqında deyilənlərin ağ yalan və əmisinə həmişə sadiq olduğunu bildirdi. Mehdiqulu ağa da atasının tapşırdığı kimi əmisi oğlu ilə olduqca yumşaq rəftar eləyib, başa saldı ki, tutduğu əməllər düzgün deyil, adına-sanına heç yaraşmır və o, bu yoldan tezliklə əl çəkməli, özbaşınalığa son qoymalıdır. Sonra Qarabağda son üç ayda baş verən hadisələri, hazırkı vəziyyəti təfsilatı ilə yazaraq çapar vasitəsilə Car-Balakənə - atasına göndərdi. İbrahimxəlil xan isə Məhəmməd bəylə daha ehtiyatlı və tədbirli rəftar eləmək məqsədilə Mehdiqulu ağanın ardınca böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanı ləzgilərdən ibarət beş yüz nəfərlik dəstə ilə Qarabağa göndərdi...

Mehdiqulu ağa 1797-1804-cü illər arasındakı dinc quruculuq dövründə atası və böyük qardaşı Məhəmmədhəsən ağa ilə əl-ələ verərək xanlığın daxili işləri ilə, iranlıların hücumları zamanı onun dağıdılmış təsərrüfatının bərpası ilə iqtisadiyyatının dirçəldilməsi ilə əhalinin maddi-rifah halının yaxşılaşdırılması ilə məşğul olmağa başladı.

Nəhayət, on doqquzuncu əsrin əvvəllərində xanlığın siyasi həyatında ən böyük hadisələrdən biri baş verdi. 1805-ci il mayın 14-ü Qarabağın şanlı tarixinin ağ səhifələrinə yazıldı. Rusiya hökuməti ilə Qarabağ xanlığı arasında bağlanmış məşhur Kürəkçay müqaviləsinin iştirakçısı olmaq şərəfi Mehdiqulu ağaya da nəsib oldu. Müqavilənin şərtlərinə görə xan ailəsinin bir neçə nümayəndəsi müxtəlif mükafatlarla təltif edildi, o cümlədən, o da rus ordusunun general-mayoru rütbəsinə layiq görüldü.

1805-ci ilin payızında rus qoşunları şimal xanlıqlarını, yəni, Qubanı, Dərbəndi və Bakını işğal etmək məqsədilə Yelizavetpoldan Şəki istiqamətində yola düşdü. Lakin sayca az olan ruslar bu yerləri ala biləcək qədər qüvvətli deyildi. Ona görə də rus qoşunlarının baş komandanı Pavel Dmitriyeviç Sisianov Gəncə və Qarabağ xanlarından canlı qüvvə tələb elədi. Qarabağdan Mehdiqulu ağanın başçılığı ilə min beş yüz, Gəncədən isə üç yüz otuz iki nəfərlik süvari dəstələr ruslara köməyə göndərildi.

Lakin həmin vaxt İbrahimxəlil xanın böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağa vəfat elədi. Oğlunun vaxtsız dünyadan köçməsi xanın artıq qocalıb, taqətdən düşmüş belini bir daha qırdı, qol-qanadını sındırıb, yanına saldı. Məhəmmədhəsən ağanın ölümü, Mehdiqulu ağanın Qarabağdan uzaqlarda olması, İbrahimxəlil xanın təklənməsi və sair hadisələr Şuşadakı İranpərəst qüvvələrin əl-qol açmasına bir daha imkan yaratdı. Onlar Kürəkçay müqaviləsinin şərtlərini pozmağa başladılar. Hətta iş o yerə gəlib-çatdı ki, Mirzəli bəy Cavanşir Gəncədə girov saxlanılan oğlu Behbud ağanı qaçırtdırıb, Arazı o taya adladı. Bütün bunları eşidən general Sisianov Şuşaya - mayor Dmitri Tixonoviç Lisaneviçə belə bir məktub göndərdi: "Şuşadan bura gələn və mənim yanımda olan ober-auditor bildirir ki, hələ o, orda olarkən Məhəmmədhəsən ağa vəfat edib, mənim isə həmin hadisəni heç bir əhəmiyyəti olmayan bir şey kimi qəbul edəcəyimi hesab edərək və onun xanlığın vəliəhdi və Rusiyaya hamıdan çox sədaqətli olduğunu unudaraq mənə bu barədə raport vermirsiniz. Bu hadisəyə görə sizin yeganə məlumatınıza əsasən və İbrahimxəlil xandan sonra nə Mehdiqulu ağanın, nə də Xanlar ağanın Qarabağ xanı olmayacağını cənabınıza da açıb-deməyi lazım bildim, çünki onlar Mirzəli bəylə, Feyzi bəylə və onların hərəkətləri ilə həmfikirdirlər. Əbülfət ağa isə Qarabağa qayıtmaq niyyətindədir. Bunun üçünsə çalışmaq lazımdır ki, nə Mehdiqulu ağa, nə də Xanlar ağa Qarabağın fəlakəti üçün öz dəstələrinin sayını çoxalda bilməsinlər, çünki onlar güclənsələr, o vaxt əvvəlki kimi qiyam baş verə bilər" (AKAK, II hissə, 1482-ci sənəd, Sisianovun mayor Lisaneviçə 23 noyabr 1805-ci il tarixli, 857 nömrəli məktubu). Baş komandan sonra mayor vəzifəsini yaxşı icra edə bilmədiyinə, vacib hadisələr barədə vaxtında məlumat vermədiyinə görə məzəmmət edir və ona sual verir ki, nə üçün Qarabağ xanının vəliəhdinin ölüm xəbərini dərhal ona çatdırmayıb. Eyni zamanda, ciddi və açıq surətdə bildirir ki, İbrahimxəlil xandan sonra nə Mehdiqulu ağanı, nə də Xanlar ağanı Qarabağa hakim qoymaq olmaz. Ona görə ki, onların hər ikisi Əbülfət xanla daim əlaqə saxlayan və onunla eyni əqidədə, eyni fikirdə olan Mirzəli bəylə və Feyzi bəylə əlaqədədir. Buna görə də mayor var gücü ilə çalışmalıdır ki, Mehdiqulu ağa da, Xanlar ağa da Şuşada öz tərəfdarlarının sayını artıra bilməsinlər. Əksinə, mayor xanın nəvəsi Cəfərqulu ağanın beyninə yeritməlidir ki, qanunla xanlıq ona çatmalı, xan taxtında o oturmalıdır. Hələlik isə Cəfərqulu ağa özünü o yerə qoymamalı, sakit və təmkinli olmalı və Qarabağda Rusiyaya meylli nə qədər adam varsa, hamısını ətrafına toplamalıdır. Axırda baş komandan mayora qəti surətdə bildirir ki, əgər cəzalanmaq istəmirsə, onda həmin adamların hərəkətlərinə həmişə göz qoysun və vaxtlı-vaxtında ona məlumat versin.

Pavel Dmitriyeviç Sisianov acığını məktubla mayor Lisaneviçin üstünə tökəndən sonra Qarabağda əmin-amanlıq yaratmaq, atasına kömək etmək və ümumiyyətlə, xoşagəlməz hərəkətlərin qarşısını almaq məqsədi ilə Mehdiqulu ağanı öz dəstəsi ilə Şuşaya qaytardı. Və ardınca da ona aşağıdakı məzmunda məktub göndərdi: "İndicə Behbud bəy, həqiqətən də, Mirzəli bəy və Feyzi bəy tərəfindən Yelizavetpoldan aparılanlar və Əbülfət ağanın yanına qaçanlar barəsində 17-ci yeger polkunun mayoru Lisaneviçdən təsdiqedici məlumat alaraq atanızın zəif idarəçiliyinə görə ona kömək üçün sizi dərhal Şuşaya göndərməyi lazım bilirəm. Bu cür xəyanətkarları məhv etməyi və Mirzəli bəylə Feyzi bəyin tutulması üçün bütün mümkün olan səylərimizi birləşdirərək Əbülfətin sizin qardaşınız olmasına baxmayaraq, onu tapıb, dərhal Yelizavetpola göndərməyi öz vəzifəmə uyğun olaraq Əlahəzrətin müqəddəs adından əmr edirəm. Sizə məlum olacaq ki, əgər Rusiya təbəəliyində olan Qarabağ vilayətində qiyam edən qardaşınızın əməllərinə göz yumsanız, Rusiyanın qanunlarına görə siz dövləti cinayətkar hesab olunacaqsınız. Və sizə mənim tərəfimdən yerinə yetiriləcək, bəlkə də, gözləmədiyiniz ən ciddi və sərt cəza veriləcək. Burda sizə Əlahəzrətin, bizim Mərhəmətli və Böyük Padşahlar Padşahı İmperatorun mərhəməti olmalıdır ki, bu da hələ heç bir xidmət göstərmədiyimiz üçün qorxuram ki, çətin ola" (AKAK, II hissə, 1492-ci sənəd. Sisianovun Mehdiqulu ağaya 9 yanvar 1806-cı il tarixli, 14 nömrəli məktubu).

Mehdiqulu ağa Qarabağa dönəndən sonra burda həyat müvəqqəti olsa da, öz axarına düşdü. İbrahimxəlil xan isə artıq tərəddüd etmədən general Pyotr Daniloviç Nesvetayevin vasitəsilə Rusiya imperatoru I Aleksandra məktub yazıb, Mehdiqulu ağanı özünün varisi təsdiq etdirdi və 1806-cı il fevralın 24-də bu barədəki sənədi imzaladı. Həmin gündən etibarən ata-bala əl-ələ verib, bütün çətinliklərə sinə gərərək xanlığı idarə etməyə başladı.

...İbrahimxəlil xanın faciəli şəkildə qətlə yetirilməsi Qarabağı kökündən sarsıtdı, Şuşa əhalisinin böyük həyəcanına və narazılığına səbəb oldu. Bu gözlənilməz hadisə bütün şəhər əhli kimi Mehdiqulu ağanı və Cəfərqulu ağanı da çaşqınlıq içərisində qoydu. Onlar nə edəcəklərini bilmədilər, bir də ki, nə eləyə bilərdilər, əllərində nə vardı ki?! Artıq isə iş-işdən keçmişdi.

Bu hadisə Qarabağ xanlığının həyatında baş verən ən böhranlı dövrlərdən biri idi. Ölkədə ixtişaşlara aparıb-çıxara biləcək gərgin bir vəziyyət yaranmışdı. Şuşa artıq qaynar bir qazana çevrilmiş və idarəolunmaz bir hala düşmüşdü. Lakin bu vəziyyət uzun sürmədi. İstər qalanın daxilində, istərsə də xaricində asayişin qorunması məsuliyyəti, əsasən, Mehdiqulu ağa ilə Cəfərqulu ağanın üzərində idi. Onlar qorxuya düşmüş camaatı sakitləşdirmək və təhlükə qarşısında qoymamaq üçün şəhərdə əmin-amanlıq yaratmağa, təşkilati işlərlə məşğul olmağa, daxili idarəçilik işlərini tənzimləməyə başladılar. Üç-dörd gün ərzində Qala divarları arasında yaşanan həyəcan tamamilə aradan qalxdı və asayiş bərpa olundu. Adamlar öz gündəlik işlərinə qayıtdılar.

Rus hökuməti Qarabağ xanlığının idarəsini İbrahimxəlil xanın vəsiyyətinə əsasən Mehdiqulu ağaya tapşırdı. O, bütün varlığı ilə atasının işlərini davam etdirməyə başladı. Rusiya ilə münasibətləri gərginləşdirə biləcək heç bir pis hadisəyə, qeyri-qanuni hərəkətə yol vermədi. Əksinə, Kürəkçay müqaviləsində göstərilən şərtlərə can-başla əməl edib, Qarabağda taxıl qıtlığına baxmayaraq, rus qoşunu üçün ərzaq tədarükü ilə məşğul olmağa başladı. Qarabağ əhli əvvəlki kimi ruslarla birlikdə İrana qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etməyə başladı.

...İbrahimxəlil xana qarşı sui-qəsd olunan vaxt Abbas Mirzənin iyirmi minlik qoşunu artıq Ağoğlanda idi və Şuşaya hücuma hazırlaşırdı. İranlıların hücumlarının qarşısını azacıq qüvvə ilə almaq çox çətin idi, onlara güclü müqavimət göstərmək lazım idi. Qarabağda isə bu qüvvə yox idi və vəziyyətin getdikcə pisləşdiyini görüb, qorxuya düşən rus komandanlığı təhlükəsizlik tədbirləri görməyə məcbur oldu. Ruslar Tiflisdən tutmuş Gəncəyədək keşikçi dəstələri yerləşdirdilər, eyni zamanda Qarabağa əlavə olaraq qoşun hissələri göndərdilər. General Pyotr Fyodoroviç Nebolsinin ümumi komandanlığı və polkovnik Pavel Mixayloviç Karyaginin başçılığı ilə yeger dəstəsi də topxanası ilə birlikdə Şuşa istiqamətinə göndərildi. Rus qoşunları əvvəlcə Şahbulaqda, iyul ayının 8-də isə Əsgəran qalasının yaxınlığında düşərgə saldı. Bu xəbəri eşidən kimi Mehdiqulu ağa öz atlı dəstəsini də götürüb, Əsgərana endi, Cəfərqulu ağa isə Şuşanı müdafiə eləmək üçün orda qaldı. Mehdiqulu ağa ilə general Nebolsin məsləhət-məşvərət eləyəndən sonra iranlılara qarşı birlikdə vuruşmağı qərara aldılar. Birləşmiş qüvvələr ertəsi gün İran ordusunun mövqe tutduğu Xonaşen çayına tərəf hərəkət elədilər. Abbas Mirzə bütün qoşunu ilə döyüşə atıldı. İyulun 15-də Xonaşen yaxınlığında hər iki düşmən qüvvə üz-üzə gəldi. Yeddi saata qədər davam eləyən bu tarixi döyüşdə rus və Qarabağ qoşunları iranlıları Qozlu çaya tərəf sıxışdıraraq geri çəkilməyə məcbur etdilər. Abbas Mirzə böyük itki verdi, qızılbaş qoşunundan xeyli əsir götürüldü, sağ qalanlar isə vurub, Arazı o üzə keçdilər. Bu döyüşdə rus zabiti, mayor Pyotr Stepanoviç Kotlyarevski də yaralandı.

Bu məğlubiyyətdən sarsılan və qorxuya düşən Əbülfət xan Qarabağ əhalisindən üç min nəfərə qədərini götürüb, Zəngəzurdan Naxçıvan və Ordubad tərəfə hərəkət elədi. Lakin Mehdiqulu ağa, Cəfərqulu ağa və mayor Lisaneviç iranlıları təqib edərək onları haqladılar və aralarında çox da böyük olmayan bir döyüş oldu. Əbülfət ağa məğlubiyyətə uğradı və onun özü ilə Qarabağdan İrana aparmaq istədiyi adamlar azad edilib, geri qaytarıldı.

Lakin İbrahimxəlil xana qarşı edilən bu qanlı terrorla əlaqədar olaraq bir çox bəylər və ağalar mayor Lisaneviçdən və mayor Caroyevdən Qafqaz hakimi İvan Vasilyeviç Qudoviçə ardı-arası kəsilmədən şikayət və etiraz məktubları göndərdilər. Şuşa yüzbaşılarının və sakinlərinin göndərdikləri məktubda deyilirdi: "Bütün aləmə və daha çox Əlahəzrət Sarayına məlumdur ki, rəhmətlik İbrahimxəlil xan öz atasının və babasının dövründən İran hökmdarı ilə düşmən münasibətdə olub. Hamıya məlumdur ki, Əlahəzrətin himayəsində olanlar tamamilə əmin-amanlıq içində yaşayırlar. Mərhum İbrahimxəlil xan otuz il səylə Əlahəzrət Sarayına itaətdə olub. İnspektor, knyaz Sisianov Gürcüstana gələndə isə rəhmətlik İbrahimxəlil xan həmişə onun yanına adam göndərir və əvvəlki itaətkarlıqla öz səyini göstərirdi. İranlılara qarşı onun inamı və etibarı artıq itmişdi. Ötən il o, Kürəkçaya gəlmiş və burda inspektorla görüşərək öz itaətkarlığını bərpa etmişdi, təbəəlik barədə müqavilə bağlayaraq yuxarıda adı çəkilən inspektora vermiş və qarşılıqlı olaraq öz qolunu çəkməklə surətini ona təqdim etmişdi. İbrahimxəlil xan özünün təmiz qəlbi və səyi ilə Qalanı Padşaha təhvil vermiş və ora qoşun gəlməsinə icazə vermişdi. Bu torpaq viran edilsə də, xan qoşunu ərzaqla təmin edir və bunu mayor Lisaneviçə və mayor Caroyevə təhvil verirdi. Müqavilənin şərtlərini o, vaxtlı-vaxtında yerinə yetirirdi. Lakin xalqla rəftar edə bilməyən həmin zabitlər camaatı təzyiq altında saxlayır və bizimlə pis rəftar edirdilər, müqavilənin şərtlərinin yerinə yetirilməsində, demək olar ki, heç bir fəaliyyətləri yox idi. Bizdən xəbərsiz onlara aidiyyatı olmayan bəzi işlərə qarışırdılar. İbrahimxəlil xan isə onların bu hərəkətlərindən bezərək məyus olub, qalanın kənarında çadırlar qurmağı əmr eləmiş və bir arvadı, üç oğlu ilə orda qalırdı. Qalan arvadları və uşaqları isə Qalada idilər. O, iki-üç gündən bir Qalaya gəlir və sonra öz çadırına qayıdırdı. Lakin məlumat alınmışdı ki, İran qoşunları gəlir və xan öz torpağının xeyri üçün ötən ilki kimi məhsuldan məhrum olmamaq üçün mayor Caroyevin qarşısında belə bir şərt qoydu və belə bir əmr verdi ki, Rusiya qoşunlarının bura gəlişinə qədər o, iranlılarla da əlaqəni bərpa edib və bunun üçün iranlıların yanına adam göndərib. Lakin mayor Lisaneviç qoşununu qəflətən götürüb, gecəyarısı xanın üstünə getdi. Əvvəlcə onu, sonra isə arvadını - Əli xanın bacısını, bir qızını və oğlunu və ordakı otuz nəfərə yaxın məmur və qohumunu öldürdü. Onların bütün malını, pulunu, şeylərini, pal-paltarlarını, zinət əşyalarını götürdülər, çadırları qarət edib-çapdılar, bununla da bizi və bizim qonşularımızı ümidsiz bir hala saldılar. Əgər İbrahimxəlil xan Əlahəzrət Sarayına təbəəliyə, doğrudan da, zidd gedibsə, onda onlar onu bütün ailəsi və qohumları ilə Qalaya aparmalı, orda saxlamalı və bu barədə Əlahəzrət Sarayına məlumat verməli və Əlahəzrət Sarayında ədalət məhkəməsinin qərarını çıxarmalıydı. Buna kim zidd çıxa bilərdi? Ona görə də bizim təbəələrin acizanə xahişi birinci budur ki, həmin iş Əlahəzrətin ədalət məhkəməsinə verilsin. Nə vaxtsa bu cür iş olubmu? Və Əlahəzrət Sarayının məhkəməsinin tədqiqatçıları buna qulaq asmasalar və tədqiq etməsələr, onda ixtiyar onlarındır, biz isə araşdırmağı xahiş edirik, ona görə ki, bu, Əlahəzrətin Ədalət məhkəməsinə və əzəmətinə aiddir. Bizim ikinci xahişimiz odur ki, biz mayor Lisaneviçin və mayor Caroyevin hansı xərclərini ödəmişiksə, siyahısını müfəssəl surətdə yazmışıq və sizə təqdim edirik. Onda siz hər şeyi ətraflı surətdə biləcəksiniz. Bizim üçüncü xahişimiz ondan ibarətdir ki, ötən qış Lisaneviç 4000 çervon tələb etmişdi və onda bizə bildirmişdi ki, inspektor, knyaz Sisianov ona yazıb ki, həmin 4000 çervon ödəndikdən sonra inspektordan məktubu və İbrahimxəlil xanın məvacibi də elan edilməklə Böyük Padşahın fərmanını ona aparacağıq. Onda mayor Lisaneviç bizdən 1200 çervon aldı və əgər o, bu pulu birillik ərzaq üçün və ona verilən mal-qara üçün hesab edibsə, onda 4000 çervondan çox olardı. Lakin o, nə inspektorun məktubunu, nə də Əlahəzrətin fərmanını üzə çıxarmamışdı və bütün bunları zati-alilərinin ixtiyarına veririk. Həm də Qarabağ torpağının çətin vəziyyətdə olduğu sizə məlumdur və ötən il də, bu il də nə baş verdiyi məlumdur. Ona görə də elə iş görməyi xahiş edirik ki, Qarabağ camaatı bir neçə il vergidən azad olunsun ki, Əlahəzrət Sarayının sayəsində yenə də öz vəziyyətimizə qayıdaq, sonra isə müqaviləyə əsasən xidmət edə bilək. Bizim dördüncü xahişimiz odur ki, mərhum İbrahimxəlil xan öz sağlığında böyük oğlu Mehdiqulu ağanı vəliəhd təyin etmişdi, şərti məktub yazmış, öz möhürü ilə onu təsdiq etmiş və şeyxülislama, qazıya möhür vurmağı əmr etmişdi. Və o öz atasının sağlığında və ölümündən sonra bizi qorumuş və bizimlə elə rəftar etmişdi ki, biz ona minnətdarıq və ondan tamamilə razıyıq. Ondan zərrə qədər də təzyiq görməmişik. Həmçinin biz yuxarıda adını çəkdiyimiz şərti məktuba görə onun itaətində və idarəsi altında olmuşuq və olacağıq. Ona görə də zati-aliləri, bu vəziyyəti bizim mərhəmətli Padşahımıza, Əlahəzrət Sarayına onun təsdiqi ilə öz səxavətli mərhəmətini bizə bildirmək üçün təqdim etməyi acizanə surətdə xahiş edirik" (AKAK, III hissə, 624-cü sənəd. Şuşa yüzbaşılarının və sakinlərinin 1806-cı il məlumatı).

Yuxarı dairələr isə onlara hələlik gözləmə mövqeyi tutmağı məsləhət görür, ya da yazdıqları şikayət məktublarını əhəmiyyətsiz bir şey kimi arxivə verir, işin təhqiq olunmasını qəsdən ləngidirdilər. Ona görə də həmin şikayətçilərin bir çoxları rus hökumətindən incik düşüb, İrana keçməyi üstün tutdular. Mayor Dmitri Lisaneviç və mayor Niniya Caroyev Qarabağdan uzaqlaşdırıldılar. Lakin cəzalandırılmaq əvəzinə, onların hərbi rütbələri artırıldı. İbrahimxəlil xanın aradan götürülməsində xüsusi xidməti olan Məlik Cümşüdə isə polkovnik rütbəsi verildi.

Həmin vaxt mayor Pyotr Stepanoviç Kotlyarevski 17-ci yeger batalyonunun komandiri təyin edildi və Şuşada lövbər saldı. O, burda xidmətə başlayan kimi dostu, mayor İvan Lisaneviçin Qarabağdan qovulmasının baiskarı olan Mehdiqulu ağanı sıxışdırmağa, haqqında yuxarı dairələrə böhtan və yalanla dolu məlumatlar verməyə başladı. Batalyon komandiri general-mayor Pyotr Daniloviç Nesvetayevə 19 avqust 1806-cı il tarixli, 221 nömrəli və general-leytenant, baron Rozenə 6 oktyabr 1806-cı il tarixli, 269 nömrəli raportlarında yazırdı ki, Mehdiqulu ağa İranla, bacısının əri, nuxalı Səlim xanla, xüsusilə, qardaşı Əbülfət xanla və yaxın qohumu Feyzi bəylə gizlicə yazışır və bunları gizlətmək, gözdən pərdə asmaq, özü haqqında şübhə yaratmamaq üçün isə general-mayor Pyotr Fyodoroviç Nebolsinə heç bir siyasi məzmunu olmayan iki məktub göndərib. Eyni zamanda məlumat verir ki, guya, atası İbrahimxəlil xanın qətlə yetirilməsində onun da əli var, Cəfərqulu ağa isə ruslara sadiq olduğuna görə Mehdiqulu ağa ona təzyiq göstərir və sair və ilaxır.

Qarabağda siyasi vəziyyət get-gedə mürəkkəbləşir və ağırlaşırdı. Bununla əlaqədar olaraq Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı Filip Osipoviç Pauliççi təcili Şuşaya gəldi. Pyotr Daniloviç Nesvetayev son vaxtlar burda baş verən hadisələr və xüsusən də, hakimiyyətdən kənarlaşdırmaq istədiyi Mehdiqulu ağanın İranla yaxın əlaqə saxladığı barədə ona məlumat verdi. Lakin suyu üfürə-üfürə içən Filip Osipoviç Pauliççi əl altından öyrəndi ki, əksinə, Mehdiqulu ağa İran tərəfdən gələn elçilərlə görüşərkən bu barədə Şuşadakı rus batalyonunun komandirinə müntəzəm olaraq və vaxtlı-vaxtında məlumat vermiş və onun razılığı olmadan heç bir iş görməmişdi. Beləliklə də, Mehdiqulu ağanın düşmənlərinin çirkin niyyətləri boşa çıxdı.

...1806-cı ilin sentyabr ayında İvan Vasilyeviç Qudoviç Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı təyin edildi. Və çox çəkmədən imperator I Aleksandr xüsusi sərəncamla Mehdiqulu ağanı bütün hüquqları və imtiyazları saxlanılmaq şərtilə Qarabağ xanı elan elədi. Həmin vaxt Şimali Qafqazın Georgiyevsk qəsəbəsində olan rus qoşunlarının baş komandanı ordan Mehdiqulu ağaya məktub yazıb bildirdi ki, xəbər Şuşaya çatandan düz yeddi gün sonra o, Tiflisdə olmalıdır. Çünki general Mehdiqulu ağanın Qarabağ xanı təyin olunması barəsində çar Aleksandr Pavloviçin fərmanını ona təqdim etməlidir. Mehdiqulu ağa Tiflis səfərinə hazırlıq görməyə başladı...

Cəfərqulu ağa da xan olmaq iddiasında idi. Ona görə də o, Mehdiqulu ağanın gücünü zəiflətməyə, xalqın ona olan məhəbbətini azaltmağa, ümumiyyətlə, əmisini müxtəlif yollarla ləkələməyə, nüfuzdan salmağa çalışırdı. Hər yerə car çəkirdi ki, Mehdiqulu ağa, guya, İranpərəstdir, ruslara zahirən hörmət göstərir, daxilən isə nifrət edir, İrana qaçmış Feyzi bəylə və qardaşı Əbülfət xanla müntəzəm olaraq gizli şəkildə məktublaşır, əlaqə saxlayır və sair və ilaxır. Şübhəsiz ki, Mehdiqulu ağaya qarşı yönəldilmiş bütün bu işlərdə ona əsas yardımçı mayor Lisaneviçin yerinə Şuşadakı rus batalyonunun komandiri təyin edilmiş Pyotr Stepanoviç Kotlyarevski idi. O, mayor Lisaneviçlə köhnə aşna olduğu üçün Mehdiqulu ağadan dostunun hayıfını çıxmaq, onunla ədavət apararaq xanlıq taxt-tacından uzaqlaşdırmaq istəyirdi. Cəfərqulu ağanın öz əmisindən incikliyini biləndə isə onun əlinə fürsət düşdü və məqsədinə çatman üçün Cəfərqulu ağa ilə dostluq münasibətləri yaratdı. Onun beyninə yeritdi ki, Qarabağ xanı qanunla sən olmalısan, bu iş uğrunda sonadək mübarizə aparmalısan və mən də sənə əlimdən gələn köməyi əsirgəməyəcəyəm.

(Ardı var)

Vasif QULİYEV

525-ci qəzet.- 2022.- 1 dekabr.- S.12-13.