Qəni Camalzadə haqqında dost sözüm

Qəni Camalzadə haqqında müxtəlif dərgilərdə bir neçə dəfə yazsam da, onun yaradıcılığı ilə bağlı kitab hazırlandığını eşidəndə, qərara aldım ki, məqamdı, ürəyimdən keçənlərin hamısını olmasa da, bir qismini yenə də ona çatdırım. Bəli, ona və həm də onun oxucularına.

1980-ci ildə baş tutan şəxsi tanışlığımızdan qabaq imzasına bələd idim. "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində, "Kirpi" jurnalında satirik-yumoristik qələm təcrübələri çap olunurdu.

İlk tanışlığımız bir qədər dumanlı olsa da, yadımdadır. Mənim yenicə işləməyə bağladığım "Azərbaycan" jurnalına bir neçə hekayə təqdim eləmişdi. Bu ədəbi nümunələrin arasında "Borc" adlı yumoristik hekayə xoşuma gəldi və onu çap olunmaq üçün Baş redaktora - Əkrəm Əylisliyə təqdim elədim. Yeri gəlmişkəm, onu da qeyd edim ki, Əkrəm müəllimin bir tələbi də bu idi ki, jurnalın hər sayında satirik-yumoristik nümunələr çap olunsun. Yadımdadır, "bizim satiramızın güclü kökləri, ənənələri var", - deyirdi və dönə-dönə vurğulayırdı ki, bu ənənələri yeni ədəbi nəsillər yaşatmalıdır.

Qəninin "Borc" adlı yumoristik hekayəsini Əkrəm müəllim də bəyəndi və hətta soruşdu ki, kimdi bu Qəni Camalzadə?

Qəni Camalzadə ilə növbəti görüşümüz "Borc"un nəşrindən sonra baş tutdu və mənə bəlli olanda ki, o, ixtisasca alitəhsilli mühəndisdi, onun yaradıcılığına marağım bir qədər də artdı. İlkin söhbətlərimiz əsnasında hiss etdim ki, o, ali humanitar təhsili almasa da, yalnız milli ədəbiyyatımıza yox, ümumiyyətlə, ədəbiyyata kifayət qədər bələddi. Və mənə elə gəlir ki, elə onun bu üstünlüyü də aramızda körpü oldu və biz vaxtaşırı görüşməyə başladıq. Hətta bir dəfə onu Yeni Əhmədli qəsəbəsindəki mənzilimə dəvət elədim. Öz əlimlə düzəltdiyim kitab taxçasından heç aralanmırdı. Axşamdan xeyli keçəndən sonra getmək istədiyini bildirəndə, dedim ki, sənə yalnız bir kitab bağışlaya bilərəm, hansını istəyirsən, götür. Və o fikirləşmədən Nazim Hikmətin Bolqarıstanda nəşr olunmiş kitabına əl atdı. O nümunə mənim üçün nə qədər qiymətli olsa da, söz dilimdən çıxmışdı. Və Qəni məmnunluq içində kitabı vərəqləyib ordan bu misraları oxumağa başladı:

"Hansı deniz senin kibi qapalı,

Hansı deniz senin kibi denizlerden habersiz?.."

Əlbəttə, söhbət Xəzər dənizindən gedirdi və o zaman artıq bütün ədəbi aləm bilirdi ki, böyük Nazim Hikmət üzünü Xəzərə tutuban nə deyir, nələr deyir... Hamı başa düşürdü ki, bu şeirdə təsvir olunan coğrafiya sadəcə, simvoldu. Və mənə elə gəlir ki, o zamanlar Qəni ilə məni də elə belə-belə "simvollar" yaxınlaşdırdı. Necə deyərlər, çayın axınına qarşı üzə bilirsənsə, üz...

Və o zamanlar, mənim qənaətimcə, Qəni Camalzadə də ədəbi yaradıcılığı və ədəbi platforması ilə çayın axınına qarşı üzənlərdən biri idi və bunu o, 1984-cü ildə nəşr olunmuş "Yeni səslər" almanaxındakı hekayələri ilə bir daha sübut elədi. Bu minvalla o, 1985 və 1988-ci illərdə nəşr olunmuş "Yaxşı oğlanın dayısı" və "Sonuncu yeznə" kitablarında da ədəbi yoluna sadiq idi və artıq onun yazılarını bir dost kimi daha çox əlyazmasında oxuyurdum və müəyyən qədər məsləhətlərimi də əsirgəmirdim.

1991-ci ilin sonlarında onun sorağını Qarabağdan aldım, topçu alayında zabit kimi döyüşlərə qatılmışdı. 1992-nin yazında döyüş mövqeyinə yaxın bir ərazidə görüşdük. Yeri gəlmişkən, mən bu barədə "Son dayanacaqlardan biri" sənədli povestimdə ətraflı bəhs etmişəm və ona görə də bu görüşün təfsilatı barədə danışmaq istəmirəm. Döyüşlərin birində onun yaralanmasını, hospitallarda yatmasını və Birinci Qarabağ müharibəsindən qazi kimi qayıtmasını isə sonralar bildim. Və onu da bildim ki, dövlət bir müharibə qazisi kimi ona torpaq sahəsi verib ki, həyatını yenidən qursun. Əslinə qalsa, bir zabit kimi həyatını döyüş meydanlarında davam etdirmək niyyətində imiş... Bəlkə də indi general olmuşdu, şanlı qələbəmizlə başa çatan İkinci Qarabağ müharibəsində də iştirak etmişdi, Milli Qəhrəman idi - nə biləsən?.. Amma deyir, sən saydığını say, gör fələk nə sayır...

Fələk də nə sayacaq? Qəni bir qazi kimi dövlətin ona bağışladığı torpaq sahəsində dolanmaq üçün öz işini qurdu və yeni əsərlərini yazmağa başladı, sanki bir daha dərk elədi ki, onun işi elə budur: yazmaq...

Və müharibədə aldığı zədələrdən daima əziyyət çəkməsinə baxmayaraq, bir-birinin ardınca "Qohumların əsiri", "Qızıl xotuq", "Karxana", "Kiaksarın sonuncu savaşı", "Şeytana daş atanlar" kimi povest və romanlarını yazdı, öz vəsaiti hesabına da çap etdirdi. Və təbii ki, mən bu əsərlərin hamısını, bir dost kimi əlyazması halında oxumalı olmuşdum, hətta bəzilərini redaktə etmişdim, nəşri üçün səy-çaba göstərmişdim. Bu qəbildən "Qızıl xotuq" romanı haqqında ayrıca bəhs etmək istəyirəm. Nədən ki, mənim fikrimcə, bu, dostumun ən mükəmməl əsəridir. Yeri gəlmişkən, burda yumoristik çalarlar gözə çarpsa da, roman ciddi təhkiyə üslubunda qələmə alınıb. Mövzu da Qəninin adət etdiyim yaradıcılığından fərqlidir; Sovet ateist sistemi ilə İslam dini, onun mənəvi dəyərləri qarşı-qarşıya qoyulub.

Qəni haçansa öz əcdadları-nəsil şəcərəsi haqqında da mənə danışmışdı və mən elə ilk haşiyələrdən sezdim ki, o, həm də öz yaxın keçmişinin mənəvi dünyasına işıq salıb və ordakı İslam nurunu oxucuya göstərə bilib. Olsun, olsun, olsun... Bu romanın "Azərbaycan" jurnalında nəşri öz yerində, rus dilinə tərcüməsinə, "Literaturnıy Azerbaydjana" dərgisində çapına da məmnunluq hissilə dəstək oldum. Ona görə yox ki, roman yaxın dostumun qələmindən çıxmışdı, ona görə ki, bu roman hər cürə təqdirə layiq idi. Böyük hörmət hissilə qeyd edirəm ki, romanın rus dilinə tərcüməsini rusdilli gözəl yazıçımız Nadir Ağasiyev boynuna götürdü və həyat yoldaşı Mədinə xanımla birlikdə bu çətin işin öhdəsindən gəldi. Bu əsərin okeanın o tayında, Birləşmiş Ştatlarda çap olunub yayımlanmasını da mən təbii qarşıladım.

Qəni Camalzadənin "Azərbaycan" jurnalında çap olunandan sonra xaricdə nəşr olunub yayımlanan daha bir romanı "Karxana"dır. Burda yerli kriminal aləmin yaxın keçmişi yazıya alınıb. Romanın ilk fəsillərini əlyazmasında oxumağa başlayanda, mənə elə gəldi ki, dostum populyarlıq eşqinə düşüb, oxucularının sayını artırmaq istəyir, amma sonra gördüm yox, o, sadəcə 1941-45 müharibəsindən sonrakı həyatımızı, çeşidli insan talelərini qələmə alıb və burda ön planda olmasa da, onun "mən"i daha qabarıqdır və bu "mən" romanın bir qədər qaranlıq "coğrafiyasından" nur kimi keçir.

Yeri gəlmişkən, onu da vurğulayım ki, Qəninin bu iki romanına - "Qızıl xotuq"la "Karxana"ya ədəbi ictimaiyyət də biganə qalmayıb. Səyavuş Məmmədzadə, Vaqif Yusifli, Aydın Xan, Kənan Hacı, Ağacəfər Həsənli kimi ədəbi simalar bu ədəbi nümunələr haqqında sanballı məqalələr yazıblar.

"Qızıl xotuq" "Azərbaycan" jurnalında çap olunarkən müəllifin razılığı ilə romanın adını dəyişdim: "Fosforlu ekizlər" qoydum, amma kitab halında nəşrə verəndə Qəni yenə əsərin əski adını bərpa elədi və mən də bunun səbəbini soruşmadım. Üzümə baxa-baxa qaldı... Dostluqda belə şeylər də olurmuş...

2021-ci ildə, pandemiyanın bütün dünyada tüğyan elədiyi bir vaxtda Qəni "Kiaksarın sonuncu savaşı" romanının təqdimatını keçirəndə məni də dəvət eləmişdi və mən artıq bu roman haqqında fikrimi ona bildirmişdim:

- Kiaksarın şəxsiyyəti tarix üçün də dumanlıdır, niyə Birinci Qarabağ savaşında başına gələnləri yazmırsan?

Bir xeyli fikirləşəndən sonra verdiyi cavab da yadımdadır:

- Öz toplumunun məğlubiyyətini kim yazıb ki, mən də yazam? Mən o günlərə qayıtmaq istəmirəm... Hərdən mənə elə gəlir ki, o günləri yuxuda görmüşəm.

2022-ci ildə Qəni Camalzadənin "Şeytana daş atanlar" əsəri meydana gəldi. Yazıda, Həcc ziyarətinə gedən bir zəvvar dəstəsi bütünlüklə ifşa olunurdu.

- Ağrımayan başına niyə dəsmal bağlayırsan? - dedim, - axı sən özün də yaxın keçmişdə o şeytanı daşlamısan?

Deyəsən, incidi... 50 ildən də bir qədər artıq sürən dostluğumuzda mən yalnız bir dəfə ondan incimişdim. O da son illər... Notbukla davranmağı mənə öyrətmək istəməyəndə. Amma sonra hiss elədim ki, elə o da bu notbuku mənim kimi bilir...

Qəni Camalzadə artıq 70-i haqlasa da, səhhətində problemlər meydana çıxsa da, cərrah əlindən su içsə də, hələ də qələmi yerə qoymayıb. Bu günlərdə isə eşitdim ki, İkinci Qarabağ müharibəsi haqqında roman yazmağa başlayıb. Əlbəttə, sevindiricidir. Üstəlik də, görünür, yaddaşlarda sadəcə iş adamı kimi qalmaq istəmir və yazıçı imici daha cazibədar görünür...

Məmməd ORUC

525-ci qəzet.- 2022.- 2 dekabr.- S.9.