Bulaqlar bulandı, sən təmiz qaldın

Cəmil Əlibəyov - 95

Qəribə və maraqlı ömür də ana kimi, vətən kimi, zəmanələr kimi insanın heç kimin görüb oxuya bilmədiyi alın yazısıdır, tale payıdır. Tanrının insanlara bəxş etdiyi bu alın yazısından heç kim nə qaça bilir, nə də ki sonalayıb seçə, dəyişə bilir. Görkəmli yazıçı, dövrünün tanınmış jurnalisti, siyasi və ictimai xadim, ləyaqətli insan, yaşadığı keşməkeşli zəmanənin hər anında insanlara, xüsusilə gənclərə əl tutub, yol göstərməsi ilə yadda qalan Cəmil Əlibəyova da tanrı dünyanın nehrə kimi çalxalandığı bir zamanda enişli-yoxuşlu bir ömür payı bəxş etmişdir.

1927-ci ilin şaxtalı, boranlı bir qış günündə (5 dekabr) keçmiş Karyagin, indiki Füzuli rayonunun Dədəli kəndində varlı bəy ailəsində dünyaya göz açan Cəmil Əlibəyov yaşadığı 87 ildə həm zəmanənin ağrılı-acılı günləri ilə rastlaşmış, həm də lap uşaq yaşlarından yeni qurulmuş Şura hökumətinin hikkəsi ilə elindən, obasından qaçaq düşmüş bəy atasının dərd-sərini çəkmişdir. İndiki parklarda, xiyabanlarda becərilən çəmənliklərin (qazonların) bir az baş qaldıranda boynu biçildiyi kimi, Cəmil də inkişaf edib tanınanda əvvəlcə bəy atasına görə, sonra da gözü götürməyən nanəciblərin anonim məktublarına görə min bir zülmə, zillətə məhkum olunmuşdur.

...Heç beş yaşı tamam olmamışdı ki, şura hökumətinin hərbə-zorbasına tab gətirməyən atası Ədil bəy kəndin digər varlıları ilə biri-birinə qoşulub uşaqlarını da, sayı-hesabı bilinməyən var-dövlətini də qoyub Xudafərin körpüsünü keçib İrana qaçır. Yeni yaranmış hökumət Ədil bəyin bütün var-dövlətini, hətta uşaqlarının yaşadığı evi də müsadirə edir. Bununla da bəy ailəsinin ağrılı-acılı günləri başlayır. Hər gün bir qoyun kəsdirib yediklərini yeyən, yemədiklərini də kəndin imkansızlarına paylayan ailənin bir qarın çörəyə möhtac qalması və digər dərd-səri haqqında hər yerdə, ən çox da hüzür məclislərində hamı ürək ağrısı ilə danışır, hətta ağılar deyib, bayatılar səsləndirir. Anasının, bibisinin, böyük bacısının atası Ədil bəy haqqında ah-nalə çəkib dillə ağladıqları bayatılara qulaq asan, bu dərd-səri ürəyinə salıb gecə-gündüz atasını fikirləşən, hələ əməlli başlı yazıb oxumağı bilməyən balaca Cəmil qadınların şivən qoparıb, yana-yana dilə gətirdikləri bayatılardan və ağılardan eşitdiklərini uyğunlaşdırıb, atası haqqında bir neçə sətirdən ibarət bir şeir də dilə gətirir:

Evin yıxılsın nadamat hökumət,

Atamı saldın qaçağa hökumət.

Bizləri qoydun yetim, ay hökumət.

Bu bir bəndlik şeir tezliklə kənddə hamının dilinin əzbəri olur. Hər evdə, hər məclisdə hələ əlifbanı əməlli başlı öyrənməmiş, oxumağı, yazmağı bacarmayan Cəmildən, onun şeirindən danışılır. Elə bu əl boyda tifilin başına ilk müsibətlər də onda, o şeirə görə gəlir. Günlərin bir günü qırmızı şapkalı iki atlı kənddəki məktəbin (o vaxt məktəb Cəmilgilin evində yerləşirdi) qapısını döyür. Əvvəlcə Nabat müəllimə ilə danışırlar, sonra da Cəmilin anası Qazı Mirzə Əlinin qızı Ziba xanımı sorğu-suala tuturlar. Vəziyyətdən çıxış yolunu da elə onlar, qırmızı papaqlılar özləri tapırlar. Nabat müəllimədən bircə cümləlik bir izahat alırlar: "Ədil bəyin oğlu Cəmilin yaşı azdır, heç yazıb oxumağı da bilmir". Cəmilə də dönə-dönə tapşırırlar ki, bir də belə şeir yazma, dilinə gətirmə, əgər belə şeir yazsan, haradasa danışsan, səni də, ananı da sürgün edəcəyik. Sibirə göndərəcəyik... "Sürgün" sözünü ürəyində bir neçə dəfə təkrar səsləndirib bu sözün başqa bir mənasının da elə qaçqın olduğunu başa düşəndə balaca Cəmilin dili tutulur, hüşunu itirib yağışın yaratdığı gölməçəyə sərilir. Bu hadisəni indi də yaxşı xatırlayan, həmin illərdə onunla bir məktəbdə oxuyan 98 yaşlı Nazənim xanım deyir: "Qırmızı papaqlıların hədəsindən dili tutulub ürəkkeçmə tapan Cəmil bir müddət məktəbə gəlmədi, sonra eşitdik ki..."

...Hələ orta məktəbdəki təhsil illəri çalın-çarpaz dolayılarda dolaşıq düşən Cəmil ailə vəziyyətinin ağırlığına görə oxuduğu pedaqoji texnikomun sonuncu kursundan çıxıb bir müddət kənddəki kalxozda kotana gedir. Özünün "Zəmanələrlə üz-üzə" kitabında yazdığı kimi, kənddəki bir nanəcibin Cəmilə qarşı olan haqsızlığına dözməyən, o vaxt qolunun gücü, həm də sözünün kəsərliliyi ilə təkcə Dədəlidə deyil, qonşu kəndlərdə də böyük hörmət sahibi olan Nəriman babanın həmin adamın dərsini yaxşıca verməsindən və sonra da Bakıya gəldiyindən ürək ağrısı ilə yazır.

Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə qəbul olunub sonuncu kursa kimi əla qiymətlərlə oxuyur, dövlət imtahanlarına hazırlaşanda, necə deyərlər, öz balasına da xəyanət etməkdən çəkinməyən birisinin Cəmil Əlibəyovun bəy atasının Dövlət Təhlükəsizlik Aparatında saxlanan bəylik qovluğuna tökdüyü xəyanət suyu Ədil bəyin bəyliyini yenidən cücərdib dilə-ağıza salır. İrana qaçmış bəyin oğlu şərqşünas olub "xaricdə işləyə bilməz" adı ilə onu universitetdən xaric edirlər. Amma nə tələbə yoldaşları sakit dayanır, nə də ki ona dərs deyən müəllimlər. Bakıda M.C.Bağırova da yazırlar, Moskvaya Stalinə də məktub göndərirlər. Cəmilin əla qiymətlərlə oxuduğunu, vətəninə, dövlətinə sədaqətli bir gənc olduğunu bildirirlər. Onun haqqında qəbul edilmiş ədalətsizliyə son qoyulmasını dönə-dönə xahiş edirlər. Bir az dolaşıqlığı ilə də olsa haqq-ədalət öz yerini tapır. Cəmilə Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində oxumağa icazə verirlər...

...Onda İkinci Dünya müharibəsi cəmi dörd il idi ki qurtarmışdı. Belə bir gündə Cəmil Əlibəyov "Azərbaycan gəncləri" qəzetində işə qəbul olunur. Elə ilk məqalələrini də müharibə illərində arxa cəbhədə işləyən kənd adamlarının göz-gözü görməyən qaranlıq gecələrdəki fəaliyyətindən, isti yay günlərində bicinsilərin fədakarlığından yazır. Cəbhədən sinəsi orden və medallarla dolu qayıdan qolunu, qıçını itirmiş gənclərin neft buruqları arasındakı fədakarlıqlarını oxuculara çatdırır. Tərbiyə mövzusunda yazdığı məqalələri əl-əl gəzir.

Bu yazılar Cəmili də sevdirirdi, qəzeti də. Çox qısa müddətdə Cəmil Əlibəyov adi ədəbi işçilikdən baş redaktor vəzifəsinə yüksəlir. Çətin redaktorluq vəzifəsini yerinə yetirməklə yanaşı, ədəbi yaradıcılığını da davam etdirir. Yeri gəlmişkən, bu kiçik məqalədə Cəmil Əlibəyovun uşaqlıq və gənclik illərində keçdiyi çətin yola bir az genişliyi ilə yer verməklə onu demək istəyirəm ki, uşaqlıq illərində başına gələn və gətirilən müsibətlər İkinci Dünya müharibəsi illərində bir kalxozçu kimi əmək fəaliyyətinə başlaması, sadə insanlar arasında yaxşını, pisi seçməkdə ona yardımçı olmuş, torpağa, sadə insanlara yaranmış dərin sevgi onun yaradıcılığında da öz yerini tapmışdır.

Bir sözlə, Cəmil Əlibəyovun əsərləri onun keşməkeşli həyatının bədii güzgüsüdür. Həm mövzusuna, həm də dil və üslubuna görə biri-birindən fərqlənən, əsl həyatdan götürülmüş povest və romanlarında uşaqlıq illərində yaşadığı kəndin, onun adamlarının çətin gündə bir çörəyi dörd yerə bölüb biri-birinə əl tutduqlarını, özləri ac qalıb uşaqları tox, möhtacsız saxladıqlarını elə ustalıqla qələmə almışdır ki, o nəslin əsəri oxuyan nümayəndələri təsvir olunan kəndin onların kəndi olduğunu, əsərdəki qəhrəmanların birini özü hesab edir, başqa birisini də "o, mənim qonşumdur deyir".

Yaşlı və orta nəslin nümayəndələri C.Əlibəyovun "Azərbaycan gəncləri" qəzetindəki redaktorluq fəaliyyətini yaxşı xatırlayır. Məhz onun təşəbbüsü ilə hələ əllinci illərin axırlarında redaksiyanın nəzdində "Gənc qələmlər" ədəbi məclisi yaradılmış, Sabir Rüstəmxanlının dediyi kimi, bu məclis Azərbaycanın hər tərəfindən istedadlı gənclərin yaradıcılıq ünsiyyətinə, gənc söz ustalarının ədəbi üfüqdə parlamasına imkan yaratmışdır. Bu gün xalq yazıçısı, xalq şairi kimi fəxri adlara layiq görülmüş, əsərləri xalq tərəfindən böyük məhəbbətlə sevilən neçə-neçə şair və yazıçı məhz o məclisdə parlayıb ortalığa çıxmışdır.

Müstəqil Azərbaycanda buraxılan onlarla qəzetin sərbəst fəaliyyətinə diqqət yetirəndə adam istər-istəməz vahid ideologiyanın çərçivəsində qəzet buraxmağın çətinliklərini yada salır.

Redaktorluq şərəfli olduğu qədər də, çətin vəzifədir. Əsl redaktor gərək xalqla dövlət arasındakı tarazlığı düzgün nizamlaya bilsin, nəyə və kimə görəsə birinin təriflənməsinə, başqasının tənqid olunmasına yol verməsin. Çətinə düşənlərə arxa, dayaq olsun. C.Əlibəyov məhz belə redaktor idi.

Yaşlı nəslin nümayəndələri Cəmil Əlibəyovun redaktoru olduğu qəzet vasitəsi ilə kommunist ideologiyasının çərçivəsinə sığmayan yazıları ilə xalqın dərd-sərini ədəbiyyata gətirən və buna görə də hər yerdə tənqid edilən, təqiblərə məruz qalan qələm əhlinə arxa-dayaq olduğunu yaxşı xatırlayır. Xalq şairi Nəbi Xəzrinin "Alçaq təpə" poemasını, Qabilin "Tramvay parka gedir..." şeirini yuxarılar qılınc götürüb qılınclayanda, məhz yuxarıların tələbi ilə müzakirə obyektinə çevriləndə o, rəhbərlik etdiyi qəzet vasitəsi ilə onları necə müdafiə etdiyini və elə buna görə də özünün də tənqid hədəfinə çevrildiyini adamlar indi də unutmayıblar.

O çətin günlərdə arxa olduğu qələm əhlinin əksəriyyətinin göndərdiyi məktublar Cəmil Əlibəyovun arxivində indi də qorunub saxlanır. Xalq şairi Nəbi Xəzri yazır: "Alçaq təpənin böyük bəlasına şərik olan, mənə arxa olan, gənclikdən bəri əziz dostum Cəmil müəllim Əlibəyova həmişəki məhəbbətlə deyirəm: "Əzizim, sən uzaqdan görünən ən uca dağsan..." Xalq şairi Qabil ürək dolusu xoş sözlərlə yazdığı məktubda onun bir redaktor kimi, şəxsiyyət kimi xeyirxah əməllərindən yazır: "Cəmil, qardaşım, səni təkcə ona görə sevmirəm ki, "Tramvayı" relsdən çıxmağa qoymadın. Mənə qanad verdin, uçdum, həm də ona görə ki... sən Cəmilsən!"

Təbiətən çox sakit adam olan Cəmil Əlibəyov qorxmaz, cəsarətli redaktor idi, özü yazmaqla yanaşı, redaksiyanın əməkdaşlarının da xalqı düşündürən mövzularda yazmalarına geniş imkan verib, şərait yaradırdı. Erməni vəhşilərinin torpaqlarımızı zəbt etmək üçün addımlar atdığı o ağır günlərdə C.Əlibəyovun baş redaktor olduğu "Kommunist" qəzetində dərc olunan "Topxana harayı" məqaləsi bütün xalqı ayağa qaldırdı. Əslində, Azərbaycanda meydan hərəkatı elə bu məqalədən sonra başladı...

Azərbaycan Dövlət Radio və Televiziya verilişləri Komitəsi sədrinin müavini işləyəndə məhz Cəmil Əlibəyovun təşəbbüsü ilə efirə çıxan "Bulaq" verilişi milli ənənəmizə qayıdış üçün bir haray oldu... Bir dəfə Cəmil müəllimin oğlunun toy məclisində tanınmış artistlərdən biri "bulağ"ın dili ilə danışdı. Cəmil müəllimin gözləri yaşardı, Natiq Cəmil müəllimin oturduğu stola yaxınlaşıb, əlindəki dolu qədəhlərdən birini Cəmil müəllimə uzatdı: "bu, araq deyil, "bulağın" suyudur" - dedi.

Keçən əsrin 70-ci illərinin ortalarında Cəmil Əlibəyov təqribən 10 il C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasına başçılıq etmişdir. Həmişə gənclərlə işləməyə üstünlük verən C.Əlibəyov bu vəzifədə işləyəndə də tanınmış qələm sahibləri ilə yanaşı, gənc kinosenaristlərin əsərlərinin ekran yaradıcılığına da geniş yol açdı. Onun kinostudiyaya rəhbərlik etdiyi illərdə çəkilən "Babək", "Dədə Qorqud", "İstintaq", "Tütək səsi", "Dərviş Parisi partladır", "Nizami", "Ad günü", "Qayınana" kimi filmlər bir çox dillərə tərcümə olunaraq xalqımızın ənənəvi dəyərlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmışdır.

...Yuxarıda göstərdiyim kimi, bəy atasına görə uşaqlıq və gənclik illərində başına gələn, daha doğrusu, gətirilən müsibətlər onun bədii yaradıcılığında da öz əksini genişliyi ilə tapmışdır. Cəmil Əlibəyovun həyat həqiqətlərini bədii şəkildə obrazlaşdırdığı roman və povestləri təkcə Azərbaycanda deyil, respublikamızdan kənarlarda da, bir çox xarici ölkələrdə də böyük maraqla qarşılanmışdır. "Sınaq", "Mənim analı dünyam", "Həyatın özü", "Dözümlü məhəbbət" romanları, "Qayaların göz yaşı" povesti Moskvada "Sovetski pisatel" nəşriyyatında nəşr olunub, hər tərəfə yayılmışdır. Sevgiyə sədaqət mövzusunda yazılmış "İlk məhəbbət" romanı, ana məhəbbətindən, ananın vətənə, torpağa bağlılığından, övladlarına məhəbbətindən bəhs edən "Mənim analı dünyam", tarixi keçmişimizdən bəhs edən "Qızıl at və torpaq" romanları, haqqın, ədalətin tapdalanmasından bəhs edən "Özümü axtarıram" povesti Azərbaycan oxucularına dönə-dönə təqdim olunmuşdur.

Cəmil Əlibəyov hərtərəfli biliyə və yazmaq qabiliyyətinə malik olan böyük yazıçı olmaqla yanaşı, həm də yüksək səviyyəli, səliqəli tərcüməçi idi. Bu gün dünya ədəbiyyatının klassiki kimi qiymətləndirilən Çingiz Aytmatovun "Cəmilə", "İlk müəllim", "Ana tarla", "Ağ gəmi" povestlərini Azərbaycan oxucularına məhz o çatdırmışdır. Bu barədə Cəmil Əlibəyovun öz dilindən eşitdiklərim: "...Moskvada "Moskva" mehmanxanasının yanındakı yeraltı keçiddən "Cəmilə" povestinin rus dilində tərcüməsini alıb bir gecəyə oxudum, mənə aydın olmayan bəzi ifadələrin altından xətt də çəkdim. Təsadüf elə gətirdi ki, səhəri gün elə mehmanxanada Çingiz Aytmatovla rastlaşdım. Elə bil kim isə məni onunla görüşüb tanış olmağa məcbur etdi. Özüm də hiss etmədən ona yaxınlaşdım, əlimdəki kitabı göstərib Azərbaycandan, jurnalist olduğumu dedim. "Cəmilə" haqqında xoş sözlər danışdım. Əlini çiynimə qoyub: - "Xoş sözlərinə görə çox sağ ol - dedi, indi ki bəyənmisən, özün də jurnalistsən, onda "Cəmilə"yə azərbaycanlı donu geydir, tərcümə elə, qoy sənin adına oxşar "Cəmilə"ni azərbaycanlılar da oxusunlar".

Bakıya qayıdan kimi böyük yazıçının sözlərinə əməl etdim...

Cəmil Əlibəyov kitablar haqqında məqalələr yazmağı xoşlamırdı, tamaşalar haqqında heç şey yazmazdı. Amma bir dəfə...

Günlərin bir günü Cəmil müəllimlə Azdramaya tamaşaya baxmağa getmişdik. Fasilə zamanı Bəxtiyar Vahabzadə ilə görüşdük. Cəmil müəllimi qucaqlayıb bərk-bərk bağrına basdı. Mənimlə də doğması kimi görüşdü və gözlənilmədən, özünəməxsus gülüşlə:

- Asif, sən Cəmilin bacısı oğlusan, yoxsa Cəmil sənin dayındır? - deyə qəh-qəhə çəkdi...

Cəmil mənim dayımdır - dedim. Bəxtiyar müəllim yenidən Cəmili qucaqladı və üzünü mənə tutub: - Mənim əsərlərim haqqında çox adamlar çoxlu məqalələr yazıblar - dedi - amma sənin dayının mənim "Dar ağacı" pyesim haqqında yazdığı məqaləyə qiymət verməyə söz tapmıram... Məqalə məni göylərə qaldırdı...

Bəxtiyar Vahabzadənin bu məqalə ilə əlaqədar Cəmil müəllimə göndərdiyi məktubdan bəzi ifadələri yada salmaq istəyirəm: "Əzizim Cəmil,.. mənim atdığım oxu havada tutmusan. Məqalədə məni heyrətə gətirən əsas məsələ isə pyesi professional teatrşünas səviyyəsində təhlil etməyindir. İndi mən düşünürəm: niyə sən, məhz sən Cəmil Əlibəyov bu boyda ürək genişliyi ilə həmkarını görə bilir, o biri həmkarlarım yox? ...İndi əziz dost, əgər sənin məqalən olmasaydı, mən bu əsərdə uğur qazandığıma inanmaz və bəlkə də əsəbdən boğulardım".

Cəmil müəllim yaxşı jurnalist, yazıçı olmaqla yanaşı, həm də el adamı idi, onun dilindən acı söz eşitməzdin, heç qələmindən çıxan yazılarda da qəlbə toxunan acı sözə rast gəlməzsən. Hələ gənc yaşlarından "Azərbaycan gəncləri" qəzetində onunla birlikdə işləyən rəhmətlik akademik Bəkir Nəbiyev Cəmil müəllimin 80 illik yubileyində çıxış edəndə keçmişi xatırlayıb onun xeyirxah əməllərindən ağız dolusu danışdı, gənclərə necə qayğı göstərdiyini faktlarla, misallarla yada saldı. Onun həyatını insanlar üçün bir universitet adlandırdı: "Cəmil Əlibəyov universiteti". Bu, insanlıq universitetidir. Eyni zamanda, adama tək yazmaq yox, adam olmağı öyrədən universitetdir. Böyük iftixarla deyə bilərəm ki, mən də bu universitetin məzunuyam.

Olduqca sakit təbiətli, səmimi və qayğıkeş, heç vaxt heç kimlə ucadan danışmayan Cəmil müəllim kimsəsizlərin kimsəsi idi. Rast gəldiyi hər hansısa bir adamda hansı sahədəsə adi bir işartı hiss edəndə dərhal qolundan tutub ayağa qaldırar, yol göstərər, inkişafı üçün kiminsə qapısını döyüb xahiş etməkdən çəkinməzdi. "Zəmanələrlə üz-üzə" kitabında göstərdiyi kimi haradasa rast gəldiyi cavan bir sürücünü əvvəl redaksiyada elə adi sürücülüyə işə götürür, sonra instituta qəbul etdirir... O da ona göstərilən qayğıdan bəhrələnir. Moskvada ən hörmətli institutda namizədlik dissertasiyası müdafiə edir, sürücü Mirzə dönüb universitet müəllimi olur. Fəhlə müxbir Pirini "Kommunist"in xüsusi müxbiri vəzifəsinə kimi yüksəldir...

Cəmil Əlibəyovun bu cür xeyirxah xidmətlərini layiqincə qiymətləndirən Xalq şairi Nəriman Həsənzadə Cəmil müəllimə göndərdiyi, "Tariximiz, taleyimiz" ktabına yazdığı xatirə çox maraqlıdır.

Kimsəsiz olanda, kimsəmiz oldun,

Bulaqlar bulandı, sən təmiz oldun.

Biz Allah çağırıb gəldik üstünə,

Sən onda yerdəki Bəndəmiz oldun.

Cəmil Əlibəyov haqqında yazılmış cəmi üç xatirə məktubdan misal çəkdim, amma ötən illərdə ona ünvanlanmış yüzlərlə məktubu, kitablara yazılmış ürək dolusu xoş xatirələri nəzərdən keçirib saf-çürük etdikdə, bir daha yəqinləşdirdim ki, dünyanın çalxalandığı bir zamanda yaşayıb-yaradan Cəmil Əlibəyov vəzifə pilləsində çox qalxıb-düşüb. Amma heç vaxt dəyişməyib. Həmişə olduğu kimi qalıb. Necə deyərlər, çox bulaqlar bulanıb, amma o, dup-duru, elə Cəmil kimi tərtəmiz qalıb.

...İndi dünya dəyişib... Çox arzular çin olub: bir vaxt gördüklərimizin və eşitdiklərimizin çoxu xatirələrə dönüb... Onda avqustun ortaları idi. Cəmil müəllimin Bilgəhdəki bağ evində dərdləşirdik. Erməni vəhşilərinin ayaqları altında tapdanan Qarabağdan, Şuşadan, Füzulidən... danışırdıq. Bərk kövrəldi, hönkürməkdən özünü güclə saxladı. Nə vaxtsa yazıb cibində saxladığı bir vərəqi mənə verdi. "...Mən Qarabağı da, Şuşanı da, kəndimizi də səndən tez görəcəm. Ruhum Bakıdan qanadlananda kəndimizə - Dədəliyə düşəcək... Bilirəm, tezliklə Qarabağ azad olunacaq, onda anamın qəbrinin üstündən bir ovuc torpaq gətirib qəbrimin üstünə tökərsən".

İndi iki ildir ki, hər dəfə görkəmli yazıçı, jurnalist, xeyirxah insan, yaşadığı dövrdə hamıya dayılıq edən Cəmil Əlibəyovun Balaxanı qəbiristanlığındakı məzarını ziyarət edəndə o günü, o məktubu xatırlayıram. "Ruhun şad olsun böyük insan, artıq arzularımız çin olub: Qarabağ azaddır" - deyirəm.

Asif QULİYEV

525-ci qəzet.- 2022.- 3 dekabr.- S.18;19.