Çukurovadan Turana gedən yollar

ŞİPŞİRİN TÜRK TOPONİMLƏRİ

(II yazı)

Karataşdan gələn günün səhəri yolumuz Karaisalıya idi. Yol boyu verimli, bərəkətli torpaqların əkin-biçininə nəzər salır, daha çox nələrin əkildiyini bilmək istəyirdim. Karaisalının düzənlik yerləri başdan-başa şumlanmış, səliqə ilə müxtəlif tərəvəz bitkiləri əkilmişdi. Dağlıq yerlərə yaxınlaşdıqca avtobusda havanın sərinlədiyini hiss etdik. Uzaq dağlara baxanda artıq oralara qar yağdığını gördük. Karaisalı şam və küknar ağacları ilə örtülmüş seyrək meşələrdən ibarətdir. Karaisalı Roma qaynaqlarında Midilli olaraq xatırlanır. Midillinin qalıqları Karaisalının cənubunda tapılmışdır. Makedoniyalı İsgəndərin Anadolunu istilasından sonra Midilli də dağıntılara məruz qalmışdır. Sonralar Səlcuqların burada yerləşməsi ilə həm türk yer adları, həm də soyları çoxaldı. İndiki nəslin kökü Yüreğir obasından gələn Ramazanoğulları və Menemençioğulları tayfasından törəmədir. Şəhərə Ramazanoğullarından olan Kara İsa Bəyin adı verilmişdir. Karaisalının tarixi Çukurovnın ümumi tarixinin bir parçasıdır, amma özəllikləri ilə də fərqlidir. 1360-cı ildə Adana Ramazan bəy tərəfindən ələ keçirildi. Onun ən sadiq adamları Kusun, Kara İsa, Özer, Gündüz, Kuştemir idi. Kara İsaya Midilli, həmçinin, qışlaq yurd yeri Kızıldağ və ətrafı verildi. Kara İsa Annahşa qalasını da zorla ələ keçirib öz ərazisinə qataraq torpaqlarının sərhədini genişləndirdi. Kara İsa 1427-ci ildə Qahirəyə gedib Məmlük sultanına sadiqliyini bildirdi. Sonralar Sultan Süleyman Qanuninin Karaisalıya xüsusi rəğbət və qayğı göstərdiyi barədə bilgilər vardır. Qaynaqlarda Karaisalıya daxil olan 73 obanın adı çəkilir. Adları oxuduqca adam vəcdə gəlir. Hamısı şipşirin türk kökənli, türk toponimləridir.

Karaisalının təbiəti, yolları bizim bölgələrə çox bənzəyir. Burada Varda körpüsünə səyahət xüsusilə maraqlıdır. Keçən il körpünü görən kimi demişdim, bunu mütləq almanlar tikib. Çünki Gədəbəydə də eynilə bu cür körpü olduğunu görmüş və onun almanlar tərəfindən tikildiyini bilirdim. Dedilər ki, həqiqətən, körpünün layihəsini alman mühəndislər hazırlayıblar. Hündürlüyü 99 metr, uzunluğu 172 metr olan körpü 1907-1912-ci illərdə inşa olunub. Tikintidə 21 fəhlə, bir alman mühəndis həlak olub. O hündürlüyə qaldırılan daşlar bəzən qopur, aşağıda çalışan fəhlələrin başına düşərək həlak edirmiş. Ona görə də daşları ipə bağlayıb aşağı sallayanda "vardı, ha, vardı (gəldi)" - deyə aşağıdakları xəbərdar edirmişlər. Körpünün adını almanlar elə bu sözdən götürüblər: varda (vardı).

Karaisalının görməli yerlərini gəzəndən sonra Karaisalı Bələdiyyə başqanı Saadettin Aslan qonaqların şərəfinə ziyafət verdi. Təbiətən çox sadə bir insan olan Saadettin bəy qonaqların hər biri ilə görüşüb ürək sözlərini səmimi şəkildə bildirdi və elə günorta yeməyini bizimlə birgə salonda yedi. Onu da deyim ki, yayda Qarabağa səyahət edən Saadettin bəyi Bakıda bizim qrup qarşılamışdı. Çox gözəl, əsl türk qadını olan həyat yoldaşı Nursen xanımla söhbətimiz çox səmimi oldu. Qadınlar belədir, harda olsalar, dil tapırlar. Məclisdə pıçıltı ilə bir-birimizin hal-əhvalını öyrənə bildik. İşgüzar ailə xanımı olan Nursen xatun böyük zeytun bağlarının, zeytun yağı fabrikasının, heyvandarlıq təsərrüfatlarının olduğunu söylədi. Bu işlərin çoxunda şəxsən özü işçi kimi işləyir, təsərrüfatın idarəsində Saadettin bəylə birgə çalışır. Bu işgüzar, zəhmətkeş qadının yaşam tərzi əsl xanım, əsl ana, əsl ailə xanımının yaşamıdır. Ona baxanda bizim bəzi məmur xanımlarının eqoist, xalqdan, zəhmətdən uzaq, bər-bəzəkli həyat tərzlərini xatırlayıb məyus oldum. Ziyafətdən sonra tədbir iştirakçıları şeirlər oxudu, musiqiçilər öz xalqlarının nəğmələrini ifa etdilər. Bütün görüşlərdə məni ən çox mütəəssir edən Türkiyə himninin ardınca dərhal Azərbaycanın himninin səsləndirilməsi, əslən Ağdamdan olan və Türkiyədə yaşayan müğənni Aygün Akbabanın "Çırpınırdın Qara dəniz" mahnısını xüsusi improvizə ilə səsləndirməsi oldu. Nəğməni hamımız xorla oxuyur, "Türkün şanlı bayrağını Turan eldən asacağız... Azərbaycan bayrağını İrəvandan asacağız. Azərbaycan bayrağını Təbrizimizdən asacağız", - deyə sona çatdırırdıq.

Səfərimizin başa çatmasına bir gün qalmışdı. Hər gün müxtəlif bölgələrə səyahətdən sonra axşamlar otelin geniş foyesində müxtəlif türk xalqlarının - türkiyəli, azərbaycanlı, qazax, qırğız, kərkük, özbək, noqay və başqalarının oxuduqları nəğmələr, rəqslər, söylədikləri şeirlər yaddaşımızda unudulmaz xatirələr buraxdı. Saz-söz ustaları, həmçinin, uzun yollar boyu susmur, türk şarkıları, nəğmələrini oxuyur, hamı xorla onlara "eşlik" edirdi. Türkiyə səfərlərində həmişə doğma Azərbaycan dilində danışır, anlamayanlara sonra Türkiyə türkcəsi ilə izah edirəm. Onların da bizim dili bizim onların dilini bildiyimiz kimi öyrənməsinə çalışır, bunu hamıya tövsiyə edirəm.

Ayın 29-da son səfərimiz möhtəşəm Kozan şəhərinə oldu. Bizi şəhər parkında Kozan bələdiyyə başqanı Kazım Özğan qarşıladı. Burda qurulmuş səsgücləndirici qurğular oxunan nəğmələrin səsini bütün Kozana yayırdı. Tədbirdən sonra şəhəri gəzməyə başladıq. Şəhər çox qədimdir. Adanadan 73 km uzaqlıqda yerləşən Kozan böyüklüyünə görə bölgədə ikincidir. Şəhərin qədim tarixi ermənilərlə bağlı olduğu üçün bunun üzərindən sükutla keçirəm. Məni kimsə qınamasın, özünə torpaqlarımız hesabına dövlət, saxta tarix düzəldən, Qarabağda uzun illərdir xalqımıza qənim kəsilən ermənilər haqda yazmaq içimdən gəlmədi. İnternet səhifələrində yerləşdirilən məlumatların nə qədər düzgün olduğuna da şübhəm var. Çünki Heredotdan gətirilən bir misalda ermənilərin eramızdan əvvəl V əsrdə Afrikanın şimalında vəhşi qəbilə halında yaşayan köçəri tayfa olduqları, ordan Van gölü ətrafına, Şərur düzünə köçdükləri barədə oxumuşdum. Düzünü Tanrı bilir. Burada indi nə qədər erməni yaşadığını bilmirəm, amma gəzinti zamanı rastlaşmadım (yaxşı ki).

Romanın hakimiyyəti altında olan vaxtlarda şəhərə Flavias deyilmişdir. Qaynaqlarda Bizans dönəmində şəhərin adı ən çox Sision kimi qeyd olunur. Kozan adının verilməsi əslən Qaziantepdən olan Kozanoğlu xanədanının adı ilə bağlıdır. Kozan sözünün etimologiyası ilə bağlı bu məlumata rast gəldim: "Kozan adı eski Türkçede aynı zamanda bazı boyların totemi olan "Yaban Tavşanı" (İng. jack Rabbit, Hare) anlamına gelir. Genellikle Ogur Türkçesinde çok eskiden kullanılan "Ksoran" biçiminin, Ogur-Oğuz değişimiyle yani -r ve -s/z değişimiyle "Kozan" şeklini almasıyla oluşmuştur. Diğer Kuzey Türkçelerinde çoğunlukla "Kıyan-Kuyan-Koyon-Köyön-Kodan-koygun" biçiminde görülen bu kelime Türkiyede Orta Anadoluda "Göcen-Gocen-Gozan" biçiminde fakat "Yaban Tavşanı Yavrusu" anlamında kullanılır".

Kozanın yerli əhalisi əsasən, türklərdir. Bununla bərabər, Balkanlardan, Mosul-Kərkük və Makedoniyadan gələn "göçmen"lər də yerli əhalinin nüfus tərkibində kifayət qədər çoxdur. Məhsuldar torpaqları, əlverişli iqlimi və coğrafi mövqeyi olan Kozan qədimdən Anadolu-Suriya ticarət yolunun üstündə olduğu üçün əhəmiyyət daşımışdır. Arxeoloji qazıntılar, qədim əlyazmalar Kozanda 10 mədəniyyətin izindən xəbər verir. E.ə. III minillikdə erkən tunc mədəniyyəti burda məskunlaşan Luvi qəbilələrinə aiddir. Luvilər sonralar Kilikiyada yaşamlarını davam etdirmişlər. Yuxarıda yazdığım kimi, Çukurovada Hurilər tərəfindən Kizzuvatna krallığı yaradıldıqda Hitit kralı (hititlər haqda Kapadokiya səfəri ilə bağlı məqalələrdə bəhs etmişdim) Zidanza onlarla sülh bağlamağa məcbur olmuşdur. Bu iki dövlətin sərhədlərini Toros dağları ayırırdı. E.ə. 1500-1331-ci illərdə bölgəyə Arzava krallığı başçılıq etmişdir. Arzavalılar hititlərlə daim müharibə etmiş, hititlərin hakimiyyətinə e.ə. 1200-cü illərdən sonra son qoyulmuşdur. Malazgirt döyüşünə qədər burada müxtəlif xanədanlıqlar hökmranlıq etmiş, lakin sonda yenə bölgə 1071-ci ildən türklərin məskəninə çevrilmişdir. Uzun tarixi olan bölgə haqda tarixi məlumatlar kifayət qədərdir ki, bunları ümumi şəkildə Çukurovanın tarixindən bəhs edən hissədə yazmışam.

Kozanda addımladıqca, tarixi abidələrə, bu sakit şəhərə baxdıqca necə qədim bir torpaqda addımladığını hiss edirsən. Şəhərdə "Hoş kadem camii"ni ziyarət etdik. Məbədin 1448-ci ildə sultan Məlik Zahir Seyfəddin Çakmakın dövründə Abdullah Hoşkadem tərəfindən tikildiyi yazılır. Şəhər parkında Dioscorides Pedaniusun şərəfinə ucaldılan abidə maraq doğurur. İxtisasca həkim olan Dioscorides 500-ə qədər bitkinin müalicəvi xüsusiyyətlərindən bəhs edən əsər yazmış, əsər yunan, ərəb, fars dillərinə tərcümə olunmuşdur. Abidə üzərində yazılan məlumatın son cümləsi qardaş xalqın insanlığa necə dəyər verdiyini bildirir: "Bu torpaqlarda doğulub insanlıq tarixində iz buraxanların izini əbədiləşdiririk".

Kozanda şəhərin mərkəzində hökmdarların abidəsi olan parka da baş çəkdik. Şəmsəddin Eldəgizin, Şah İsmayıl Xətainin, Nadir şahın abidələrini də bunların arasında görmədiyim üçün məyus oldum. Şəhərdə qədim tarixi abidələr içərisində ermənilərin soyqırım zamanı türkləri içəri doldurub diri-diri yandırdıqları bir fırın da olduğu kimi saxlanılır. Erməni vəhşiliyinin əyani tarixi abidəsidir bu fırın.

Səyahətimiz bitdikdən sonra avtobuslarla Dağılcaka yola düşdük. Gözəl təbiət mənzərələrindən, bir neçə km uzanan süni gölün kənarı ilə keçən yolumuz, axır ki, bizi Dağılcaka çatdırdı. Buradakı istirahət mərkəzində Kozan bələdiyyə başqanı cənab Kazım Özğanın tapşırığı ilə möhtəşəm bir süfrə açılmışdı. Həm çox gəzdiyimiz üçün, həm də gec olduğu üçün hamımız acmışdıq. Dadlı yeməklərin düzüldüyü süfrəni görəndə sevindik. Şam bal və qaymaqdan, təzə isti çörək və saciçi ət qovurmasından tutmuş hər şey vardı süfrədə. Belə gözəl qonaqpərvərlik üçün Kazım Özğan bəyə təşəkkürümüzü bildirdik. Axşamüstü yola çıxdıq. Bu, bizim Türkiyə bölgələrinə son səfərimiz idi. Gecə yolda avtobusları saxladılar. Kozan bələdiyyə başqanı axşam yeməyinə qalmadığımız üçün hər kəsin adına Adana kababından (salat və su ilə birgə) bağlama (dürmək) göndərmişdi. Maşınları saxlayıb paylarımızı aldıq. Qonaqpərvərliyin son həddi olan bu jest hamımızı mütəəssir etmişdi. Neçə gündü qaldığımız müddətdə bütün bələdiyyə başqanları bol nemətli süfrələrlə qonaqları ağırlayıb-əzizləmiş, bizi korluq çəkməyə qoymamışdılar. Cənab Kazım Özğanın qonaqlarını axşam yeməyinə qalmadıqları üçün yolda haqlayıb yedirtməsi bir başqa insani keyfiyyətdən xəbər verirdi. O zaman düşünürdüm, əgər bu görüşlər nə zamansa Bakıda keçirilsə, biz də qonaqlarımızı bu cür ağırlayıb əzizləməliyik.

Gecə yığışıb yola hazırlaşdıq. Avtobusla Ankaraya qayıtmalıydıq. Bu möhtəşəm səfərdən aldığımız təəssürat gözəl, möhtəşəm idi. Onu da deyim ki, bütün səfər müddətində əziyyətimizi çəkən, təşkilati işləri çox bacarıqla yerinə yetirən ÇED-in Azərbaycan üzrə onursal başqanı İlqar Türkoğlu hər birimizə qardaşlıq qayğısı göstərir, Halise xanım Tekbaşla birgə bütün tədbir və səfərlərin ürəyimizcə olmasına çalışırdı. Bu möhtəşəm tədbirin çox yüksək səviyyədə keçirilməsi üçün bütün yoldaşlara köməyini əsirgəməyən ÇED başqanı Halise Tekbaşa, İlqar Türkoğluna, ÇED-in Qazaxıstan üzrə onursal başqanı Erjan Alaştuqana, Özbəkistan üzrə onursal başqanı Utkirbek Muxamedova, Kərkük onursal başqanı Eyub Hikmet Kerküklüyə, Qırğızıstan onursal başqanı Joldoşbek Monoldorova bütün tədbir iştirakçıları adından dərin minnətdarlığımızı bildirirəm. Həmçinin, Adana valisi Süleyman Elban bəyə, Karaisalı Bələdiyyə başqanı Saadettin Aslan bəyə, Kozan Bələdiyyə başqanı Kazım Özğana, Seyhan Bələdiyyə başqanı Akif Kemal Akaya, Adana Böyükşehir Bələdiyyə başqanı Zeydan Karalara, Karataş Bələdiyyə başqanı Necip Topuza qonaqpərvərlikləri üçün Azərbaycan nümayəndə heyəti adından təşəkkürümü bildirirəm.

Ankaraya çatanda təyyarəmizin yola düşməyinə iki saat qalmışdı. Aeroportda gördüm, yol yoldaşlarımın bir neçəsinin çantası (nazik karton çantalar) cırılmaq üzrədir. Adanada yoldaşlardan biri mənə skoç (kleyli lent) almışdı, əl çantamda eləcə qalırdı. Çantaları bir-bir sarıyıb bərkitdim. Zalda olan digər adamlardan da problemli çantası olanlar skoçun növbəsinə dayandılar. İnsanda çox şey qeyri-iradi olur bəzən. O camaatı nə üçün gözlədim, özüm də bilmədim. Sonda əlimdə qalan kleyli lentin ortasındakı kartona görəmi? Artıq hamı qeydiyyatdan keçib digər salona adlamışdı. Tələsiklikdə yun mantomu salonda unudub qeydiyyatdan keçərək digər salona getdim. Birdən mantom yadıma düşdü, geri qayıdıb nəzarət köşklərindən adlayaraq mantomu axtarmağa başladım. Bu vaxt məni görən polis nəzarətçisi arxamca gələrək mənimlə birgə o böyüklükdə salonu ələk-vələk elədi və mantomu tapıb gətirdi. Üzünə baxdım, böyük oğluma bənzəyirdi. Gözlərim doldu. Adını soruşdum, "Validir" - dedi. Türk qardaşım, əsl türk oğlu, cənab polis, minnətdaram. Ona təşəkkürümü bildirib zalı tərk etdim. Uçuşa lap az qalmışdı.

Hələlik, yeni görüşlərəcən, Türkiyə! Salam, doğma Bakı! Salam, Azərbaycan!

HƏCƏR

525-ci qəzet.- 2022.- 15 dekabr.- S.14;15.