Milli Mətbuatımızın görkəmli tədqiqatçısı

Qulam Məmmədli-125

Yola salmaqda olduğumuz 2022-ci il ərzində Milli Mətbuatımızın görkəmli tədqiqatçısı Qulam Məmmədlinin 125 illik yubileyi ölkəmizin bir sıra elm və təhsil ocaqlarında qeyd olunub, həyat və fəaliyyəti, gənc nəslin nümayəndələrinə örnək ola biləcək şərəfli ömür yolu haqqında diqqət çəkən məqamlar təbliğ edilib.

Qulam Məmmədlinin şəxsi arxiv materialları Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun fondunda qorunur. Zəngin yaradıcılıq yolu keçən Q.Məmmədli uzun illər məhz bu elm ocağının oxu zalından bəhrələnib, sonda ərsəyə gətirdiyi materialların əlyazmalarını, qeydlərini də Əlyazmalar İnstitutuna təhvil verib. İnstitutun Şəxsi arxivlərin tədqiqi şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Afaq Əliyeva ilə söhbətimiz də Qulam Məmmədlinin zəngin yaradıcılığı haqqındadır.

- Afaq xanım, sizcə, Qulam Məmmədlini təkcə yaşadığı dövrün deyil, müasirlərimizin də sevimlisinə çevirən səbəb nədir? "Mən gözləməyi və vaxt itirməyi xoşlamıram" - deyən Qulam Məmmədlinin mətbuat aləminə gəlişi necə olub?

- Dövrünün mürəkkəb ictimai-siyasi hadisələrinin canlı şahidi, milli-mədəni irsimizin tədqiqi, toplanılması, nəşri və təbliği sahəsində müstəsna xidmətləri olan ədəbiyyat, mətbuat və teatr tarixi araşdırıcısı, salnaməçi, mətnşünas, təzkirəçi, biblioqraf, nasir, publisist kimi çoxşaxəli fəaliyyət göstərən Qulam Məmmədli qeyri-adi fitri istedadı, zəhmətsevərliyi, fədakarlığı sayəsində əsl ziyalı, vicdanlı vətəndaş idi. Elmi dərəcəsi, ali, hətta tam orta təhsili olmayan Q.Məmmədli bir insan ömrünə sığmayan zəngin yaradıcılıq yolu keçib.

Həqiqətən də vaxtının hədər getməsini xoşlamayan Qulam müəllim yaşadığı ömrün nəinki hər ilindən, hər ayından, hətta hər günündən belə bir qənimət - ömrün son günü kimi yararlanmağa tələsən böyük tədqiqatçı idi. 1914-cü ildən Aşqabadda nəşriyyat və mətbuat aləminə adi köməkçi kimi daxil olan Q.Məmmədli sonralar mürəttiblik etmişdi. O, 16-17 yaşlarından Bakıda Cəfər Bünyadzadənin redaktorluğu ilə nəşr olunan "Tuti" satirik məcmuəsində və Aşqabaddakı "Mavərayi-bəhri-Xəzər" qəzetində ilk yazılarını dərc etdirmişdi. İllər keçdikcə mürəttiblikdən, kiçik müxbirlikdən başlanan bu yol onu "Kəndçi qəzeti", "Yeni yol", "Kommunist", "Vətən yolunda", "Azərbaycan kolxozçusu", "Kirpi" və digər mətbuat orqanlarında peşəkar jurnalist kimi redaktorluğa qədər ucaltmışdı.

- Ədəbi irsimizin toplanılması və tədqiqi ilə məşğul olan Q.Məmmədlinin mətnşünaslıq fəaliyyəti haqda nə deyə bilərsiz?

- Q.Məmmədli nəşrə hazırladığı təzkirə, biblioqrafik göstərici və salnamə materiallarının toplanılması prosesində ədəbiyyat, teatr, mətbuat tarixi ilə bağlı əldə etdiyi hər yeni tapıntını, naməlum faktı elmi ictimaiyyətə ilk olaraq "Axtarışlar, tapıntılar", "Açılmamış səhifələr" və bir sıra müxtəlif rubrikalar altında mətbuat vasitəsilə çatdırırdı. 1941-1946-cı illərdə Tiflisdə və Təbrizdə ordu qəzetlərində işləyərək həm də ədəbiyyat tədqiqatı ilə məşğul olurdu. Qısa müddətdə əldə etdiyi zəngin materiallar onu mətnşünas kimi fəaliyyət göstərməyə yönəltmişdi. Bu sahədə ona əsas işi ticarət olsa da, ömrü boyu öz vəsaiti hesabına fars, ərəb və türk (Azərbaycan) dillərində 3692 nadir əlyazma və çap kitabları toplayan Hacı Məhəmməd ağa Naxçıvani yardımçı olmuşdu. "Heyran xanım", "Mirzə Əli Möcüz. Seçilmiş əsərləri", Fədainin "Bəxtiyarnamə"si bu illərin ilk mətnşünaslıq işləridir. Sonralar bu işin davamı olaraq "İran Azərbaycanının müasir şairləri", "Səttar xan" şeirlər toplusu, "Xiyabani", "Cənubi Azərbaycan şairləri antologiyası", Qılman İlkinlə birgə tərtib etdiyi "Qızıl səhifələr" sənədlər toplusu, "Atmacalar", "Əliağa Vahid. Seçilmış əsərləri", "Qapı oğrusu", "Məhəmmədəli Mənafzadə Sabit. İbrət güzgüsü: Şeirlər, hekayələr və məqalələr" kitabları nəşr olunmuşdu.

- Gördüyü işlərin sağlığında nəşrinə müvəffəq olduğu üçün Qulam müəllimi bəxti gətirən müəlliflərdən hesab etmək olar.

- Bəli, tamamilə doğru deyirsiz. Q.Məmmədli yaradıcılığının çox böyük hissəsini əhatə edən - "Molla Nəsrəddin. Cəlil Məmmədquluzadənin həyat və fəaliyyətinin salnaməsi (1866-1932)", "Hüseyn Ərəblinski. Aktyorun həyat və fəaliyyətinə dair sənədlər məcmuəsi", "Cahangir Zeynalov. Həyat və yaradıcılığı haqqında sənədlər", "Üzeyir Hacıbəyov (albom kitab)", "İmzalar", 1850-1920-ci illər və 1920-1930-cu illəri əhatə edən iki cildlik "Azərbaycan teatrının salnaməsi", "Cavid - ömrü boyu. Həyat və yaradıcılıq salnaməsi (1882-1941)", "Üzeyir Hacıbəyov (1885-1948). Həyat və yaradıcılığının salnaməsi", "Abbas Mirzə Şərifzadə", "Nəriman Nərimanov (1870-1925). Həyat və yaradıcılığının salnaməsi", "Sizə kim lazımdır? (biblioqrafik məlumat kitabı)" kimi salnamə və biblioqrafik göstəriciləri onun sağlığında nəşr olunmuşdu. "Bilik" cəmiyyəti xətti ilə nəşr olunan "Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında ateizm motivləri", "Ateistin cib lüğəti" və "Tüfeyli ocaqları" da müəllifin sağlığında nəşr etdirdiyi kitablar sırasındadır. Bu kitablardan "Molla Nəsrəddin. Cəlil Məmmədquluzadənin həyat və fəaliyyətinin salnaməsi (1866-1932)" və "Üzeyir Hacıbəyov (albom kitab)" Qulam müəllimin sağlığında təkrar nəşr olunmuşdu.

- Qulam müəllimin vəfatından 28 il ötür. Bu zaman ərzində onun həyat və fəaliyyəti haqqında yazılmış məqalələrlə yanaşı, daha hansı işlər görülüb?

- Qulam Məmmədli özünə qarşı tələbkar, həm də təvazökar insan idi. Bu səbəbdən də öz kitablarının gələcəkdə təkmilləşdirilərək nəşr edilməsinin vacibliyini xatirələrində belə ifadə edirdi: "Bir çox oxucularıma elə gəlir ki, mənim 1966-cı ildə çap elətdirdiyim "Molla Nəsrəddin" kitabım Mirzə Cəlilin həyat və fəaliyyətinə aid mükəmməl bir əsərdir. Yox, belə deyildir! Kitab çap olunandan sonra tədqiqatı davam etdirəndə mənə aydın oldu ki, Mirzə Cəlilin fəaliyyətinə aid o kitabda bir sıra məsələlərin izahında natamamlıq, yanlışlıq, ya da heç açılmamış cəhətlər vardır. Ərəblinski də bu ayaqdan, Cahangir Zeynalov da və başqaları da. "İmzalar" kitabındakı naməlum, örtülü, gizli imzaların da miqdarının az qala iki min əlavəyə ehtiyacı var..."

Qulam müəllimin vəfatından sonra təkrar nəşr olunan ilk kitab akademik İsa Həbibbəylinin tərtibi və yazdığı ön söz ilə 2009-cu ildə nəşr olunan "Molla Nəsrəddin: salnamə"sidir. Bu sayca həmin salnamənin üçüncü nəşridir. "Mirzəcəlilşünaslığın və mollanəsrəddinşünaslığın təməl kitabı" sayılan bu nəşrin əvvəlkilərdən fərqi zamanın tələbindən irəli gələn sovet ideologiyasından "təmizlənərək" həm də təkmilləşdirilməsidir.

Bu işin davamı olaraq Qulam müəllimin özünün xüsusi qeyd etdiyi kimi, "az qala iki min əlavəyə ehtiyacı" olan "İmzalar" kitabı Milli Mətbuatın 140 illiyi münasibətilə 2015-ci ildə tərəfimdən təkmilləşdirilərək yenidən nəşr edilib. İki hissədən ibarət kitabın I hissəsinə daxil olunan Q.Məmmədlinin "İmzalar" kitabı kirildən latın əlifbasına transliterasiya edilib, düzülüşü Azərbaycan əlifbasına uyğun şəkildə verilib, mətndəki mətbuat orqanlarının adlarında olan müxtəliflik və natamamlıq aradan qaldırılıb, imza müəlliflərinin ad və soyadları üzərində də imkan daxilində dəqiqləşmələr aparılıb. Q.Məmmədlinin kitaba verdiyi elmi-məlumatlandırma aparatı - "Bir neçə söz" və "Əlavələr" bölməsi olduğu kimi yeni nəşrin bu hissəsində yer alıb. Kitabın II hissəsində isə tədqiqatçıların biblioqrafiyadan istifadəsini asanlaşdırmaq məqsədilə əvvəlcə müəlliflərin ad və soyadları, daha sonra isə hər bir müəllifə aid edilən imzalar əlifba ardıcıllığı ilə verilib. Bu hissədə "İmzalar" kitabının ilk nəşrindən günümüzə qədər olan tədqiqatlar, ensiklopediyalar nəzərdən keçirilib, elmi-biblioqrafik sənədli mənbələrdən, yeni nəşrlər, onlara verilən izah, şərh və qeydlərdən əldə olunan 800-ə yaxın yeni müəllif və gizli imzalar mətnə əlavə olunub. Təbii ki, zaman keçdikcə, tədqiqatlar aparıldıqca bu nəşrin də gələcəkdə təkmilləşdirilməsinə ehtiyac olacaq.

Q.Məmmədlinin institutumuzda qorunan, özünün topladığı, lakin sağlığında nəşrinə müvəffəq olmadığı irihəcmli təzkirəsi həmkarımız, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Aybəniz Rəhimova tərəfindən ərəb əlifbasından transfoneliterasiya edilərək əhatəli ön sözlə 2012-ci ildə "Qulam Məmmədli təzkirəsi" adı ilə nəşr olunub. Bu kitab alimin anadan olmasının 115 illik yubileyinə təsadüf edirdi.

2016-cı ildə Qulam Məmmədlinin S.Mümtaz adına Ədəbiyyat və İncəsənət Dövlət Arxivində saxlanılan kiril və ərəb əlifbalarında yazılmış xatirələri əsasında tarix elmləri doktoru Solmaz Rüstəmova-Tohidinin nəşrə hazırladığı "Qulam Məmmədli. Ömür dəftərindən səhifələr (1897-1977). Xatirələr. Görüşlər. Müşahidələr" kitabı müasir oxucuya təqdim edilib. Kitab tərtibçinin dediyi kimi, Azərbaycan xalqına təmənnasız xidmətləri ilə öz adını hər hansı mükafatların fövqündə duran və "Ömür dəftərində" böyük ehtiramla xatırlanan klassiklərin cərgəsinə yazmağı bacaran Qulam Məmmədli həyatının ən maraqlı məqamlarını əks etdirir.

Bu sahədə görülən işlərdən sonuncusu - 2017-ci ildə Q.Məmmədlinin anadan olmasının 120 illik yubileyi münasibətilə onun Əlyazmalar İnstitutunda qorunan şəxsi arxiv materialları əsasında mənim Pərvanə Teyyubova ilə müştərək "Qulam Məmmədli arxivinin təsviri" kitabımız geniş ön sözlə nəşr edilib. 38 saxlama vahidindən ibarət şəxsi arxivdə ümumilikdə 141 material var. Materiallar kitabda "Tərcümeyi-hallar", "Salnamələr", "Biblioqrafiyalar", "Topladığı əsərlər", "Məktublar", "Qulam Məmmədliyə aid sənədlər" və "Fotoşəkillər" kimi bölmələrdə öz əksini tapıb. Həmçinin, Fransa, İngiltərə və Finlandiyadan Q.Məmmədliyə ünvanlanmış rəsmi məktublar da ilk dəfə tərəfimdən Azərbaycan dilinə çevrilərək 2017-ci ildə çap olunaraq oxuculara təqdim olunub. Həmin məktublar milli-mədəni irsimizin tədqiqi və təbliği işində Qulam Məmmədlinin müstəsna xidmətlərini üzə çıxaran etibarlı mənbə kimi qiymətlidir.

Xatirə CABBARZADƏ

525-ci qəzet.- 2022.- 27 dekabr.- S.11.