"İrəvan Müəllimlər Seminariyası və onun məzunları"

PROFESSOR FƏRRUX RÜSTƏMOVUN EYNİADLI KİTABI HAQQINDA QEYDLƏR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 29 dekabr 2021-ci il tarixində imzaladığı "İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında" Sərəncamından bir il keçir. İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illik yubileyinin dövlət səviyyəsində qeyd olunması xalqımızın ictimai, mədəni, maarifçilik irsinə ehtiramdan qaynaqlanmaqla yanaşı, həm də indiki Ermənistan Respublikasında bizim tarixi kimliyimizi silmək məqsədilə aparılan siyasətə ən tutarlı cavabdır. Milli yaddaşın bərpasına hədəflənmiş Sərəncamda deyilir ki, İrəvan şəhəri tarixən azərbaycanlıların köklü yaşadığı böyük elm, maarif və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi şöhrət tapmışdır. Şəhərdə Azərbaycan xalqına məxsus son dərəcə zəngin ədəbi-mədəni mühit formalaşmışdır. İrəvan xanlığı çar Rusiyasının tərkibinə qatıldıqdan sonra burada dünyəvi təhsilə xüsusi diqqət yetirilməsində həmin mühitin özü əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin İrəvanın qədim Azərbaycan şəhəri olmasına dair bəyanatları obyektiv reallığın, tarixi gerçəkliyin danılmaz ifadəsi olduğunu qəti şəkildə təsdiqləməklə yanaşı, tədqiqatçıları Vətənin hüquqi-siyasi sərhədlərindən kənarda qalan tarixinin ən mühüm məqamlarını dərindən araşdırmağa, uydurma Ermənistan dövləti ilə əlaqədar daha ciddi və dərin, ilk mənbələrə söykənən, milli maraqlara xidmət edən, strateji hədəflərə töhfə ola biləcək sanballı tədqiqatlar aparmağa sövq edir. Mühüm elmi-pedaqoji, siyasi-ideoloji, mədəni-mənəvi və həm də beynəlxalq siyasi əhəmiyyət kəsb edən, millətin milli-mənəvi dərk prosesinin güclənməsində, milli təfəkkürün və azərbaycançılıq ideologiyasının inkişafında mühüm rol oynayan bu Sərəncamın hədəflərinə uyğun olaraq çox maraqlı elmi araşdırmalar meydana gəlmişdir. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin İbtidai təhsilin pedaqogikası kafedrasının müdiri, pedaqoji elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi Fərrux Rüstəmovun "İrəvan Müəllimlər Seminariyası və onun məzunları" (2022) monoqrafiyası həmin araşdırmaların içərisində elmi-nəzəri səviyyəsi, strukturu, şərhetmə üslubu və ilkin mənbələr əsasında yazılması ilə diqqəti cəlb edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin "Bu gün biz yaxşı bilirik ki, Ermənistan dövləti tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaranıb. Zəngəzur, Göyçə mahalı, İrəvan bizim doğma torpağımızdır. Biz qayıdacağıq" - strateji hədəflərə istiqamətlənmiş fikirləri bu kitabın metodoloji əsasını təşkil edir. Kitabın müəllifi əsaslı və elmi dəlillərlə sübut edir ki, Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisində yaşayan soydaşlarımızın orada yaratdığı maddi və mənəvi dəyərlərin, təhsil-tərbiyə mədəniyyətinin, dövlətçilik ənənələrinin öyrənilməsinin, tədqiq və təbliğ olunmasının hazırkı dövrdə çox mühüm əhəmiyyəti var.

Bu, hər şeydən əvvəl, Ermənistan adlanan təcavüzkar dövlətin son 30 ildə apardığı yalan və böhtan siyasətinə cavab olaraq onun özünün uydurma tarixinə yenidən baxılmasını tələb edir.

Digər tərəfdən, bu, həm də Azərbay-can tarixinin mühüm bir mərhələsinin, siyasi sərhədlərimizdən kənarda qalan torpaqlarımızda (İrəvan, Zəngəzur, Göyçə, Dərələyəz və b.) millətimizin əsrlər boyu yaratdıqları maddi və mənəvi dəyərlərin, təhsil-tərbiyə mədəniyyətinin, ədəbi-bədii irsin, dövlətçilik ənənələrinin öyrənilməsinə dövlət səviyyəsində çağırışın ifadəsidir.

İrəvan Müəllimlər Seminariyası ilə bağlı arxiv sənədlərinin böyük əksəriyyəti hələlik əlimiz çatmayan İrəvan şəhərində olduğundan müəllif "Qafqaz təqvimi"nin 1881-1917-ci illər sayını, İrəvan Quberniyasının ictimai-vəziyyəti ilə bağlı 1888-1908-ci illərdə nəşr olunmuş kibabları, "Qafqaz ölkəsi və xalqlarının təsviri üçün materiallar"ı (SMOMPK), İ.Şopenin rəhbərliyi ilə qeydiyyatçı katib A.Rıjkov tərəfindən tərtib edilmiş "İrəvan şəhərinin kameral təsviri"ni, Rusiya Xalq Maarif Nazirliyinin qərarlar toplusunu, Qafqaz Tədris Dairəsinin popeçitelinin illik hesabatlarını və digər sənədləri müqayisəli şəkildə araşdırmış, xeyli pedaqoji fakt və hadisələri elmi dövriyyəyə daxil etmişdir.

Kitabın ilk bölümündə milli yaddaşın bərpasına hədəflənmiş Prezident Sərəncamının əhəmiyyəti və strateji istiqamətləri şərh edilir, qədim Azərbaycan şəhəri İrəvanın dövlətçilik tariximizdə, mədəniyyət, mənəviyyat və maarifçilik tariximizdə yeri və rolu müəyyənləşdirilir, şəhərin erməniləşdirilməsinin real mənzərəsi yaradılır. Rusların İrəvan xanlığını işğal edəndə şəhərdə yaşayan 20 min əhalinin 16 mindən çoxunun azərbaycanlı olması əsaslandırılır. Zaman-zaman İrandan, Türkiyədən, Suriyadan, Fransadan ermənilərin İrəvan torpaqlarına köçürülməsi, ermənilərin etnik azərbaycanlılara qarşı törətdiyi qanlı toqquşmalar (1905-1907, 1918-1920), deportasiyalar (1948-1953; 1988-1989), intellektual qüvvələrə, ziyalılara qarşı törətdikləri mənəvi terror nəticəsində yerli əhali tarixi torpaqlarını tərk etməli olmuşdur. Ümumiyyətlə, ardıcıl erməniləşdirmə siyasətinə baxmayaraq, XX əsrin 80-ci illərinin sonuna kimi Qərbi Azərbaycanda, o cümlədən, İrəvan şəhərində əhalinin mühüm bir qismini etnik azərbaycanlılar təşkil etmişdir.

Kitabda XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində İrəvanda maarifçilik mühitinin səciyyəvi xüsusiyyətləri araşdırılır, dünyəvi məktəblərlə yanaşı, dini təhsil müəssisələrin - məscidlərin nəzdindəki mədrəsələrin və mollaxanaların (ibtidai məktəb) fəaliyyəti işıqlandırılır.

İrəvanda yeni məktəb sisteminin yaradılması XIX əsrin 30-cu illərinə təsadüf edir. Yerli xalqları itaətdə saxlamaq, ruslaşdırma, xristianlaşdırma və rusiyalaşdırma siyasətini həyata keçirmək, çarizmin hökmranlığını möhkəmləndirmək məqsədilə milli ucqarlarda açılan məktəblərin (qəza məktəbi, progimnaziya, gimnaziya, qız məktəbi, rus-Azərbaycan məktəbi və s.) tarixi kitabda əhatəli şəkildə fakt və rəqəmlərin dili ilə izah edilir, müqayisəli təhlillər aparılır və maraqlı nəticələrə gəlinir. Məlum olur ki, 1911-ci ildə Bakıdakı 3 kişi gimnaziyasında oxuyan 1644 şagirdin 113 nəfəri (6,9%) azərbaycanlı olduğu halda, İrəvandakı cəmi 1 kişi gimnaziyasında oxuyan 624 nəfərdən 123-ü (19,7%) azərbaycanlı olmuşdur. Rus-Azərbaycan qız məktəbi Bakıda 1901-ci ildə, İrəvanda 1902-ci ildə açılmışdır. Bakıda qızların təhsil almasına ciddi maneələr olduğu halda İrəvanın vitse-qubernatoru İsmayıl bəy Qazıyevin qız nəvəsi Tacı xanım İrəvan qadın gimnaziyasını qızıl medalla bitirmişdi. Leyla xanım Şahtaxtinski İsveçrədə Tibb Universitetində oxuyurdu (təəssüf ki, xəstələnərək 1908-ci ildə vəfat edib), Mirbağır Mirbabayevin qızları Kübra və Ruqiyyə İsveçrədə ali təhsil alaraq İrəvana qayıtmışdılar.

Müəllif əsaslandırır ki, İrəvan quberniyasında ildən-ilə ibtidai məktəblərin sayının çoxalması müəllim kadrlarına olan ehtiyacı artırmışdı. Bu səbəbdən də çar hökuməti İrəvanda Müəllimlər Seminariyası açmaq məcburiyyətində qaldı. Çünki Rusiyadan İrəvan quberniyasına göndərilən müəllimlərin əksəriyyəti yerli əhalinin adət-ənənəsinə, məişətinə, dilinə, dininə, ehtiyac və təsəvvürlərinə yaxından bələd olmadıqlarına görə onların hörmət və ehtiramını qazana bilmirdi. Çar Rusiyası isə təhsil vasitəsi ilə milli ucqarlarda öz strateji hədəflərinə nail olmaq arzusunda idi. İrəvan Müəllimlər Seminariyasının açılması ilə bağlı qərar 20 oktyabr 1880-ci ildə verilsə də, seminariya 8 noyabr 1881-ci ildə 9 müəllim, 42 şagirdlə fəaliyyətə başladı. Kitabda seminariyaların təşəkkülü tarixini, fəaliyyət istiqamətlərini, əsasnamə və nizamnamələrini müqayisəli şəkildə araşdıran müəllif İrəvan Müəllimlər Seminariyasının təşkilindəki çətinlikləri və maarifçilərin fədakarlıqlarını inandırıcı faktlarla verməyə nail olmuşdur. Tədris üçün yararlı binanın olmaması, fənn müəllimlərinin Rusiyanın mərkəzi quberniyalarından vaxtında göndərilməməsi, şagird kontingentinin vaxtında formalaşdırılmaması, tədris resurslarının azlığı və s. seminariyanın açılmasını ləngidən əsas səbəblərdən idi. Xalq Maarif Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilən İrəvan Müəllimlər Seminariyasının ştat cədvəli, Rusiya Dövlət Şurasının azərbaycanlılarla bağlı ştat cədvəlinə etdiyi dəyişikliklər, tələbə kontingentinin milli tərkibi və illər üzrə inkişaf dinamikası, məzunların sayı və işlə təmin edilməsi, seminariyanın infrastrukturunun (yeni binanın tikilməsi, cihazların və kitabların alınması, laboratoriyaların və metereoloji stansiyanın açılması və s.) yaxşılaşdırılması, nümunə (təcrübə) məktəbinin fəaliyyəti geniş təhlil edilir.

Kitabda diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də seminariyanın müəllim kadrları hazırlığındakı rolunu müəyyənləşdirməklə yanaşı, orada təhsilin məzmununun (tədris planı, tədris proqramı, dərslik və dərs vəsaitləri) təkmilləşdirilməsi istiqamətlərini müəyyənləşdirməkdən, tədris planlarını müqayisəli şəkildə təhlil etməkdən, istifadə edilən dərsliklərin əhəmiyyətini üzə çıxarmaqdan ibarətdir. Seminariyada təlimin təşkili formaları (sinif-dərs sistemi, ekskursiya, ev tapşırıqları, fakültativ məşğələ, əlavə dərslər, məsləhət saatları və s.), pedaqoji təcrübənin təşkili, tələbələrin biliyinin yoxlanılması, sinifdənxaric tədbirlərin təşkili, Pedaqoji Şuranın və tələbələrin ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə bağlı verilən ümumiləşdirici fikirlər də tarixilik və müasirlik baxımından olduqca maraqlıdır. Seminariyada zəngin təhsil ənənələrinin yaranması, təbii ki, onun direktorlarının adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır. Seminariyaya 1881-1896-cı illərdə Yakob Stepanoviç Suşevski, 1898-1902-ci illərdə Mixail Alekseyeviç Miropiyev, 1904-cü ildə İvan Andreyeviç Pasyuteviç, 1905-1907-ci illərdə Aleksey Martinov Zazuboviç, 1908-1912-ci illərdə Sergey Nikolayeviç Streletski, 1913-1918-ci illərdə Valentin Vasilyeviç Dobrotin rəhbərlik etmişdir. Onların fəaliyyətini təqdir edən müəllif M.A.Miropiyev və V.V.Dobrotin haqqında xüsusi oçerklər vermişdir.

Seminariyanın azərbaycanlı müəllimləri (Axund Məmmədbağır Hacı Mehdi oğlu Qazızadə, Rəhim Musarza oğlu Xəlilov, Həmid bəy Xəlil ağa oğlu Şahtaxtinski, Mirzə Cabbar Abbas oğlu Məhəmmədzadə, Həbib bəy Yusif bəy oğlu Səlimov) və azərbaycanlı məzunları (Rəşid bəy Əsədbəy oğlu İsmayılov, Fərrux bəy Əlikişi oğlu Ağakişibəyov, Haşım bəy Mirabdulla oğlu Vəzirov, Tağı bəy Baxşəli bəy oğlu Səfiyev, Vahid Mehdi bəy oğlu Musabəyov, İbrahim Qafar oğlu Səfiyev (İbrahim Səfi), Cəfər bəy Cəfərbəyov, Haşım bəy Nərimanbəyov, Həsən bəy Qazıyev, Əli Əzim oğlu İbrahimov, Mehdi Kərbəlayı Məhəmmədəli oğlu Kazımov, Hüseynəli bəy Həsən bəy oğlu Rüstəmbəyov, İbrahim ağa Hacı Vəli ağa oğlu Şahtaxtinski, Mirzə Bağır Yusif bəy oğlu Əliyev, Ələkbər Molla Hüseyn oğlu Qədimov, Aslan bəy Məhəmmədəli bəy oğlu Nabatəlibəyov, Əkbər Mehdi oğlu Əkbərov və b.) haqqında verilən qısa oçerklərin gələcəkdə daha sistemli tədqiqatların aparılması üçün dəyərli mənbə olacağı şübhə doğurmur.

Müəllif İrəvan maarifçilik mü-hiti və İrəvan Müəllimlər Seminariyası ilə bağlı fakt və hadisələri zaman və məkan kontekstində dəyərləndirmiş, ictimai-siyasi hadisələrin fonunda təhlil etmişdir. İrəvan mahalında ədəbi-ictimai, elmi-mədəni həyatın ənənəvi dolğunluğunun və canlılığının qorunub saxlanılmasında təqdirəlayiq xidmətlər göstərmiş, pedaqoji fikir salnaməmizə yaddaqalan səhifələr yazmış maarifçilərin həyat və fəaliyyətinin ən mühüm məqamlarına işıq salmışdır.

Kitabda müəllif 1920-ci ilə kimi Avropada, Rusiyada və Ukraynada ali təhsil alan irəvanlılar haqqında da qısa məlumat vermiş, İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamından sonra təhsil müəssisələrində keçirilən tədbirləri xronoloji ardıcıllıqla təqdim etmişdir. Kitabda ilk mənbələr əsasında xeyli fakt və hadisələr dəqiqləşdirilmiş, mətbuat səhifəsindəki yanlışlıqların səbəbləri araşdırılmışdır.

Elmi üslubda, əsasən, ilk mənbələr əsasında yazılan kitabda ad göstəricisinin, rus və ingilis dilində xülasələrin və zəngin ədəbiyyat siyahısının verilməsi əsərin oxunaqlığını daha da artırmışdır.

Kitabın digər bir məziyyəti orada verilən şəkillərlə bağlıdır. Bu şəkillərin xeyli hissəsi ilk dəfədir ki, nəşr olunur. Seminariyanın direktorlarının, müəllimlərinin, məzunlarının və İrəvan maarifçilik mühitinin yetişdirdiyi onlarla ali təhsilli ziyalının şəkilinin verilməsi kitabın üstün məziyyətlərindən biri sayılmalıdır. Böyük zəhmət və əziyyətlə yazılan bu kitab oxuyarkən oxucu yorulmur. Baxmayaraq ki, kitabın mündəricəsi olduqca zəngindir, İrəvan maarifçilik mühitinin mürəkkəb problemlərin təhlilinə həsr olunmuşdur. Kitabda tarixi, kulturoloji, siyasi, ideoloji və maarifçilik məsələlərinin kompleks şəkildə araşdırılması gələcək strateji hədəflərin daha aydın qavranılmasına və dərk edilməsinə xidmət edir.

Professor Fərrux Rüstəmovun "Qərbi Azərbaycan həqiqətləri: İrəvan Müəllimlər Seminariyası və onun məzunları" adlı kitabı bütöv Azərbaycanın təhsil və pedaqoji fikir tarixinə dəyərli bir töhfədir. Ümid edirəm ki, yüksək elmi-nəzəri əhəmiyyəti, şərh üslubu, ümumiləşdirmə səviyyəsi, ilk mənbələrin zənginliyi ilə seçilən bu kitab bu sahənin tədqiqatçılarının və tələbələrin stolüstü kitabına çevriləcəkdir.

Misir MƏRDANOV

AMEA Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun direktoru, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2022.- 28 dekabr.- S.10.