"Məhəmməd İqbal: Eşq və düşüncə şairi"nə bir baxış

Azərbaycan və qardaş Pakistan arasında ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni münasibətlərin yüksək inkişaf mərhələsində olduğu bugünki həyatımızda Pakistanın mənəvi qurucusu, müsəlman Şərqinin mütəfəkkir şairi, İslam alimi, Qərb dünyasında hörmət və rəğbətlə qarşılanan, əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə olunan və çeşidli tədqiqatların mövzusuna çevrilən Məhəmməd İqbala həsr olunmuş monoqrafiyanın çap olunması çox təqdirəlayiqdir.

Tədqiqatçı alim, filologiya elmləri doktoru Bəsirə Əzizəlinin "Məhəmməd İqbal: Eşq və düşüncə şairi" kitabında (Bakı, "Elm və təhsil", 2021. Kitabın elmi məsləhətçisi akademik İsa Həbibbəyli, elmi redaktoru filologiya elmləri doktoru, professor Bədirxan Əhmədli, rəyçilər filologiya elmləri doktoru, professor İmamverdi Həmidov və Pakistanın MUSLIM İnstitutunun direktoru, Cunaqadh əyalətinin Baş naziri, professor Sahibzada Sultan Ahmad Alidir) filosof şairin yaradıcılığının çox mühüm istiqamətləri araşdırılıb.

Məhəmməd İqbal çərçivələrə sığmayan şəxsiyyətlərdən olub. Bəsirə Əzizəlinin kitabın ön sözündə "əsərlərini və fəaliyyətini müsəlmanların elmi, mədəni, sosial və siyasi müstəvidə inkişafına həsr etmiş M.İqbal ədəbi-fəlsəfi fikirlərində İslam dininin ucalığını göstərməyə çalışırdısa, ictimai fəaliyyəti ilə müsəlmanların və millətinin dünya xalqları arasında layiqli yer tutması uğrunda mübarizə aparırdı", - deyə yazması da bu fikri göstərməkdədir. Haqlı olaraq mütəfəkkir şairin ədəbi-fəlsəfi konsepsiyasında insan amilinə üstünlük verən B.Əzizəli "mütəfəkkir şair İslam cəmiyyəti, eləcə də, bütün dünyada insan mənliyini mərkəzi qüvvə kimi qəbul etmiş, yaradıcı və mənəvi münasibətləri insan toplumunun problemlərinin həllində vacib amil kimi qiymətləndirmişdir. Filosof şairin Şərq və Qərb ictimai və fəlsəfi fikrindən əxz etdiyi cəhətlər də bu əhəmiyyətli məsələyə istiqamətləndirilmişdir" - deyərək vacib bir məqama diqqət yönəldir.

Monoqrafiyanın "Məhəmməd İqbalın həyatı və yaradıcılıq yolu", "Peyam-i-Məşriq - "Şərqdən xəbər" əsəri: Şərq və Qərb düşüncəsinin müqayisəsi", "Cavidnamə əsəri: milli-mənəvi düşüncə, İslam dünyası haqqında fikirlər, eşq fəlsəfəsi", "Zarb-i Kelim" əsərində qadın və cəmiyyət məsələləri", "Məhəmməd İqbal "Gülşən-i Razi-i Cədid" və M.Şəbüstərinin "Gülşəni-raz" əsəri", "İslamda dini düşüncənin yenidən inşası" əsəri: müsəlman mədəniyyətinə yeni baxış", "Hicaz ərməğanı" əsərində müsəlman birliyi ideyası", "Məhəmməd İqbalın yaradıcılığının Azərbaycanda tədqiqi və tərcüməsi" və "Book summary" kimi doqquz bölümünün hər biri bizi əhəmiyyətli və maraqlı bir baxış bucağına yönəldir.

Mütəfəkkir şair və böyük ictimai xadimin gərgin həyat yolundan bəhs edərkən B.Əzizəli Məhəmməd İqbalın "Ümumhind Müsəlmanları Birliyi"nin 1930-cu ildə Allahabadda keçirilən qurultayı zamanı məşhur "İki millət" tezisini irəli sürdüyünü, həmin tezisin hindlilərlə müsəlmanların iki ayrı toplum təşkil etməsi fikrini ifadə edərək Hindistan yarımadasında bir müsəlman dövlətinin qurulması düşüncəsinin ilk sədaları olduğunu və gələcək inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirdiyini yazmaqla onun Pakistan dövlətinin həyatındakı həlledici roluna diqqət çəkir. Həyat yolundakı mühüm faktları əsərlərindən gətirdiyi nümunələrlə əsalandıran və zənginləşdirən B.Əzizəlinin Məhəmməd İqbalın "Hicaz ərməğanı" əsərindən gətirdiyi örnək bunu aydın şəkildə göstərir: "Hind müsəlmanı başqa bir millətin hökmü altında yaşadığı üçün mənliyinə dəyər vermir. Gözünü və ürəyini tilsimə salan hər şeyin əsiri olur. Məhkum olduğu üçün vücudundakı damarlar o qədər boş və taqətsizdir ki, şəriət və ayin çiyinlərini ağır yük kimi basır". Bu sahədə M.İqbalın düşüncələrini geniş şəkildə Azərbaycan elmi ictimaiyyəti və oxucusuna çatdıran B.Əzizəli böyük ictimai xadimin sözlərindən örnəklərə davam edir: "Hind müsəlmanları üçün müsəlmanlara aid olan əyalətləri əhatə edən ayrı bir dövlət qurmaqdan başqa çarə yoxdur. Bu yolla müsəlmanların dini, mədəniyyəti və istiqlalı təmin edilə bilər. Əgər Hindistandakı kast sistemi ortadan qalxmış olsaydı, hind-müsəlman birliyi qəbul olunardı. Lakin hindlilər bu məsələdə çox mühafizəkardılar. Hindlilər də millətlərini istiqlala qovuşdurmaq və məmləkətlərinin idarəsini əllərinə almaq istərlər. Fəqət sinif təəssübünü istiqlaldan daha çox sevirlər. Və hind istiqlalı yolunda bu kiçik təəssüblərini fəda edə bilmirlər.

Biz səmimi bir istiqlal aşiqisək, bu vahimələri bir tərəfə qoyub acı da olsa, həqiqəti qəbul etmək məcburiyyətindəyik. Anlamalıyıq ki, Hindistanda sadəcə hind milləti yoxdur. Milliyyətçilikdən bəhs edənlər bu məmləkətin həqiqi vəziyyətini bilməyənlərdir".

Millətini, cəmiyyəti daim fəal həyata səsləyən İqbal "iki dünyada lider o millətdir ki, yaratmaq işindən bir an dayanmaz, ona yuxu və yorğunluq haramdır" deyərək vacib məqamlara toxunub ki, bunlar B.Əzizəlinin diqqətindən kənarda qalmayıb.

M.İqbalın hələ gənclik illərindən millət, müsəlman dünyası, insanlıq haqqındakı fikirlərinin, dünyagörüşünün formalaşmasını əsərləri timsalında izləyən B.Əzizəli Azərbaycan oxucusuna əhəmiyyətli və bu gün də aktual səslənən mesajları ötürür. Məktublarına istinad edərək M.İqbalın "burda heç bir şübhə yoxdur ki, mənim millətçilik haqqındakı fikirlərim əsaslı dəyişiklərə məruz qalmışdır. Kollec günlərimdə mən qəti millətçi idim, lakin indi elə deyiləm. Dəyişiklik müdrik fikirlərin önə çıxması ilə oldu" sözlərini örnək gətirən müəllif nə qədər də haqlıdır.

B.Əzizəli haqlı olaraq yazır ki, M.İqbal milli məsələlərə, millətin inkişafına əngəl olan cəhətlərə diqqət yetirərək ictimai görüşlərini ifadə edib. M.İqbal dini və ictimai fikirlərinin ortaq müstəvisində çox əhəmiyyətli məsələləri ortaya qoyub. Şairə görə, milli inkişaf üçün müstəqil mücadilə həlledici amildir. "Kəndlisi başqası hesabına əkin əkən millətlə Allah məşğul olmaz" deyən M.İqbal ilahi qüvvə və ağıl münasibətlərinə aydınlıq gətirib.

İslam haqqında Qərb dünyasında bəzi hallarda səslənən yanlış fikirlərə qarşı Məhəmməd İqbalın düşüncələrini ön plana çəkmək mütəfəkkir şairin humanist dünyagörüşünü ifadə etməklə yanaşı, kitabın müəllifinin də mühüm məqamlara diqqət çəkməsini göstərir: "İslam hüququ müxtəlif irqlər arasında, istər tarixi, istər milli fərq tanımır. İslamın siyasi ideyası bütün irq və millətlərin sərbəst birləşməsindən doğan bir xalqın yaradılmasından ibarətdir. Milliyyətçilik İslama görə, siyasi inkişafın ən yüksək limiti deyil. İslam hüququnun əsas prinsipləri ayrı-ayrı fərdlərə deyil, insan təbiətinə söykənir. Bu şəkildə daxili birləşmələr etnik, coğrafi, dil, sosial ənənələrdən deyil, dini və siyasi ideyaların birliyindən ibarətdir. Yaxud, psixoloji faktor kimi "həmfikir" olmaqdır. Bu birliyin üzvü olmaq doğum, nigah, yaşayış yeri, vətəndaşlığa görə müəyyən olunmayacaq, bu "həmfikirliyin" ictimai təzahürü ilə müəyyən ediləcək. Bu millətin, birliyin vətəni bütün yer üzü olacaqdır".

M.İqbalın ifrat vətənpərvərlik və milliyyətçiliyə qarşı söylədiyi və B.Əzizəlinin kitabında yer alan "İslam bütpərəstliyə qarşı meydana çıxmışdır. Lakin ifrat vətənpərvərlik nədir, bütpərəstliyin bir üzüdür. Maddi obyektin ilahiləşdirilməsi. Heç bir formada İslam bütpərəstliyi qəbul edə bilməz. Bütpərəstliyin bütün formalarına qarşı olmaq bizim əbədi missiyamızdır" sözləri də önəmli cəhətlərin göstəricisidir.

Məhəmməd İqbalın ictimai görüşlərini çox doğru şəkildə təsbit edən B.Əzizəli yazır ki, "müsəlman birliyi ideyasının tərəfdarı olan M.İqbal türklərin imperializmə qarşı mücadiləsini örnək göstərərək hind və digər müsəlman xalqlarının da müstəmləkəçilərə qarşı mübarizəsini vacib hesab edir, mürşidi Mövlana Ruminin fikirlərini də əsas alaraq dünyaya və insanlara ilahi eşq bucağından yanaşırdı. İslam dini və təsəvvüf təliminə əsaslanan filosof şair yeri gəldikcə Qərb fəlsəfəsi, xüsusilə də pozitivizmini tənqid edir, müzakirəyə cəlb edirdi. İnsanın ilahi varlığının dərki, eşq ilə yaradılış sirlərinin açılması kimi fəlsəfi məsələləri ön plana çəkirdi".

Əsərlərini üç dildə yazan Məhəmməd İqbalın yaradıcılıq yolunun aydın təsnifatını təqdim etməsi və ayrı-ayrı əsərlərinin əhəmiyyətli cəhətlərinə nəzər salması B.Əzizəlinin kitabının mühüm məsələlərindəndir.

Tədqiqatçıya görə, kamil insan və Yaradan arasındakı əlaqələr, Allahın insandakı təcəllisi filosof şairin kamil insan konsepsiyasında ön plandadır. Özünü dərk etməklə qəflət pərdəsini qaldıran insanlar ilahi yaradılışın mahiyyətini də dərk edirlər. "Şərqdən xəbər" əsərindən gətirilən örnək bu fikri gözəl şəkildə əsaslandırır: "Kimi arayırsan? Çünki o bütün zühuruyla meydanda, sən örtük altında gizlisən. Onu ararsan özündən başqasını görə bilməzsən, özünü ararsan ondan başqasını tapa bilməzsən". Bəsirə Əzizəli İqbalın düşüncələrinə ayna tutaraq göstərir ki, "gözündən pərdəni qaldıran insanın yeganə yolu Eşqi-Mütləqə qovuşmaqdır, şairə görə, atəşi sönən eşq Kəbədə doğulub bütxanədə ölər".

Bəsirə Əzizəlinin "Məhəmməd İqbal: Eşq və düşüncə şairi" kitabı mütəfəkkir ədibin yaradıcılığına dair bir çox mətləblərə işıq tutur və bir İqbal siması təqdim edir. Burada bədii dünyagörüşü klassik Şərq ədəbiyyatı, sufizim, İslam dini, Qərb ədəbiyyatı və fəlsəfəsi əsasında formalaşaraq orijinal tərzdə inkişaf edən bir filosof şairin, XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində Hindistan yarmadasında, Şərq dünyasında baş verən ictimai-siyasi, maarifçi hərəkatda ciddi şəkildə iştirak edən ictimai xadimin, humanist bir şəxsiyyətin obrazını görürük.

Mahir HƏMİDOV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2022.- 1 fevral.- S.14.