"Mənim müalicəm düşüncə və davranışı dəyişməyə əsaslanır"

Tanınmış həkim, klinik psixoloq Əli Nağıyevlə söhbətimizdə onun mütəxəssis olduğu sahənin incəlikləri, insanların həyatındakı əhəmiyyəti barədə danışdıq. Hazırkı dövrdə cəmiyyətdə klinik psixoloqların rolunun artdığını nəzərə alaraq, həmsöhbətimizə oxucuları da maraqlandıracağını düşündüyümüz bir neçə sual ünvanladıq.

- Doktor, insanlar bəzən psixoterapevtlə psixoloqu bir-birindən fərqləndirə bilmir, qarışıq salırlar. Bu məsələyə qısaca olaraq nə cür aydınlıq gətirərdiniz?

- Psixoloq psixologiya elminin nümayəndəsidir, elmi əsaslarla məşğul olan peşənin adamıdır və konsultasiya apara bilməz. Konsultasiyanı ancaq klinik psixoloq, tibbi psixologiya mütəxəssisi apara bilər. Azərbaycanda rəsmi olaraq psixoterapevt anlayışı yoxdur. Psixoterapiya ilə məşğul olan şəxslər bu sahəni öyrənir, həkimlər bu sahənin xüsusi kurslarını keçərək onunla məşğul olurlar. Psixoterapevt məfhumu ixtisas olaraq işlənilməməlidir. Klinik psixoloq olmalıdır. Daha dəqiqi, psixoterapiya ilə məşğul olan bir şəxs deyə bilərik. Rəsmi olaraq psixoterapiya ilə bağlı ixtisas yoxdur. Səhiyyə Nazirliyində olan siyahılarda da görməmişəm. Amma klinik psixoloq həm də psixoterapevt deməkdir.

- Sizin sahə üzrə müalicə almağa motivi olmayan şəxsləri necə müalicə edirsiniz?

- Əvvəlcə motivi olmayan birində o motivi yaratmaq lazımdır. Fərqi yoxdur, özü gəlsin, yaxud kimsə tərəfindən gətirilsin. Bununsa xüsusi texnikası var. Məsələn, yeniyetmələr olur ki, valideynləri məcburən gətirir. Soruşuram ki, özün narahatsanmı? Deyir, yox. Amma valideyn şikayət edib narahatlıq bildirir ki, dərslərindən yayınır, yaxud telefondan asılı qalır... Ondan sonra həmin yeniyetmə ilə tək danışmaq lazımdır ki, buraya gəlmək nəyə görə vacibdir. Bir məqamı da vurğulayım ki, mən ailə terapevtiyəm. Heç bir halda tək müalicə aparmağın tərəfdarı deyiləm. Ona görə də elmi əsaslara söykənərək deyə bilərəm ki, yeniyetmə və gənclərin problemlərinin kökü ən birinci ailədaxili münasibətlərdir. Buna görə də ailəliklə terapeya və korreksiya aparmağa daha çox üstünlük verirəm. Onda artıq motivasiya da yaranmağa başlayır.

- Müalicələri hansı şəkildə aparırsınız? Dərmanla, yoxsa?..

- Həkimlik baza ixtisasım olduğu üçün dərmanla müalicə aparmağa tam ixtiyarım var. Psixiatr deyiləm, psixoterapevt olaraq dərman təyinatı burada ikinci dərəcəli rol oynayır. Şiddətli həyəcanla, böyük depressiv pozuntu ilə gələn insanlara həyəcan əleyhinə müəyyən antidepressantlar təyin edə bilərəm bir həkim kimi. Amma müalicəni əsasən düşüncə və davranışı dəyişmək üzərində qururam, yəni mənim apardığım müalicə buna əsaslanır.

- Travmalı insanlar təqribən neçə müddət ərzində sağala bilər? Neçə seans konsultasiyaya gəlməlidir?

- Travma dərəcəsindən asılı olmayaraq birinci modul məndə altı seansdır, pasiyent həftədə iki dəfə, ən aşağısı bir dəfə gəlməlidir. Birinci moduldan aldığım nəticədən bir müddət sonra ikinci modul üçün vaxt ayırıram. Psixiki travması ağır olanlar insanlar var ki, cəmi iki seansa yaxşılaşır, adam da var, xroniki travmalıdır və altı seans gəlir, hələ tam istədiyimizi ala bilmirik. Bizim sahədə konkret olaraq yoxdur ki, kim neçə seansa sağalacaq. Bizdə elə bir hesablama ticarəti yoxdur ki, 10 seans gələcəksən, bu qədər pul verəcəksən və sair. Biz sadəcə pasiyentin sifarişini həyata keçirmək üçün onunla ilkin müayinədən alınan nəticələrə görə seans sayını müəyyənləşdirə bilirik.

- Seanslardan söz düşmüşkən, konfidensiallıq tam qorunur, yoxsa cəmiyyətə müəyyən kəslərin timsalında nələrisə çatdırmaq, bəyan etmək lazımdır ki, öz həllini tapsın?

- Əgər fərdin icazəsi olmadan onun hekayəsini açırıqsa, bu, doğru deyil, hüquqi cəhətdən də, mənəvi cəhətdən də məsuliyyətlidir. Bizim işimiz üçün gizlilik ən birinci şərtdir. Digər tərəfdən isə, pasiyentə onunla söhbətimizi yazmağa icazə vermirəm. Çünki bir situasiya üçün gedən söhbət digər bir situasiya üçün uyğun olmaya bilər. Nə onun hekayəsi qeydə alınmalıdır, nə seans vaxtı mənim onunla söhbətim. Konfidensiallıq maksimum dərəcədə qorunmalıdır və mən də bu şəkildə hərəkət edirəm. Əgər pasiyentin öz razılığı olarsa, onun hekayəsini adını çəkməklə kiməsə danışa bilərik. Bu da ki, ailədaxili münasibətlərin terapeyası aparıldığı zaman mümkün ola bilər. Bu halda da xanımla, yaxud bəylə terapeyanı apardığımız zaman gedişatın doğru istiqaməti üçün qarşı tərəf çağırılır və bir tərəfin özü bunu izah edib danışır. Belə hallar ola bilər. Yaxud cəmiyyəti psixoloji baxımdan düzgün istiqamətə yönəltmək üçün heç bir ad çəkmədən, yaxud şərti olaraq ad verərək nələrisə söyləmək mümkündür. Bir halda ki, bu, ictimaiyyət üçün düzgün təbliğat vasitəsi olsun.

- "Həkim, siz mənim yerimdə olsaydınız nə edərdiniz"- bu sualla rastlaşarkən necə çıxış yolu tapırsınız?

- Mən onun yerində heç bir halda ola bilmərəm. Əgər kimsə desə ki, mən belə edərəm, yaxud nəsə başqa cür davranaram, bu, peşəkar psixoloji yanaşma sayılmır, məsləhət vermək kimi çıxır. O halda söhbəti onun öz problemləri üzərindən yenidən aparmaq lazımdır. "Niyə bu sualı verirsiniz?" - deyə soruşmaq vacibdir. Axı bu işdə hazır düstur yoxdur. Sənin hekayən mənim hekayəm deyil ki!

- Dinə, mənəviyyata bağlı bir insan olduğunuzu bilirəm. Maraqlıdır, dinə inanmayan şəxslərlə nə cür münasibət qurursunuz?

- İnsanlarla transpersonal terapiya aparıram. O halda ki, onların dini inancları var. Dini inancları olmayan pasiyentlərlə isə koqnitiv bihevioral terapiya aparıram. Mənim üçün insanın dini inancı əhəmiyyət kəsb etmir, məqsədimiz ona psixiki rahatlıq qazandırmaqdır. Bunun üçün də onların dünyagörüşündən istifadə edirəm. Əgər ateist bir pasiyentdirsə, onu deizmə yönləndirmək mənim peşəm deyil. Mən Allaha inanması üçün təbliğat aparmıram.

- Bəs mənəvi güc mənbəyi nədir sizin üçün?

- Mənim üçün mənəvi güc dediyim iki aspektdə mövcuddur. Anladığım qədərilə, Ali Zat var - külli varlığın sahibi - onunla ünsiyyət mənim mənəvi güc mənbəyimdir. Bir də oxuduğum elmi kitablar, tədris aldığım elmi mənbələr var.

- Elmi mənbələrdən danışmışkən, psixoloq olmaq üçün universitet oxumaq, bu sahədə tədris almaq şərtdirmi?

- Pasiyentlərlə işləyən mütəxəssisdirsə, burada söhbət klinik psixologiyadan gedir. Klinik psixoloq olmaq üçünsə təkcə universitet kifayət etmir. Ali təhsildən savayı, magistr dərəcəsi mütləqdir.

- Axı bu gün sadəcə kurs, seminar keçmiş psixoloqları daha çox görürük... Doğru prizmadır bu?

- Mən tibbi təhsildən əlavə, ikinci ali təhsil almışam. Bexterev adına Sankt-Peterburq Psixologiya və Nevrologiya İnstitunda rəsmi şəkildə iki illik ikinci ali təhsil alaraq psixoloq ixtisasına yiyələnmişəm. O ki qaldı kurs-seminar keçənlərə, heç birinə pis baxmıram. Geniş anlamda isə düşünürəm ki, buna qanun müstəvisində baxılmalı, qanunçuluğu qoruyanlar bununla məşğul olmalıdır. Bu mənim işim deyil. Şəxsi yanaşmam var: insana nə kömək edə bilirsə, buna yaxşı qarşılayıram, insan istismarından başqa. Bu da fala baxmaq və digər belə hallar daxildir. Adam var ki, sadəcə kurs keçib, amma insanlara çox gözəl şəkildə kömək edə bilir. Halbuki heç ali təhsili olan bəziləri bunu bacarmaz. Kömək edə bilirlərsə, tərəfdarıyam.

- Bəzən konsultasiya zamanı psixoloqa qarşı sevgi yarandığı barədə eşidirik. Bu cür pasiyentlərlə qarşılaşırsınızmı? Necə çıxış yolu tapırsınız?

- Mümkün qədər pasiyentə vəziyyəti, nə baş verdiyini izah etməli, münasibəti düzgün məcraya salmağa çalışmalısan. Alınmadığı tədqirdə, başqa mütəxəssisə yönləndirməlisən və qəti şəkildə konsultasiyanı dayandırmalısan.

- Bəs pasiyent məxsusi olaraq sizinlə davam etmək istəsə necə?

- Özəl müəssisədə çalışdığım üçün mənim də öz hüquqlarım var. Hər bir pasiyentdən imtina etmək hüququna da malikəm. Heç kim məni "məhz sizinlə konsultasiya istəyirəm" deyə məcbur edə bilməz. Bu, təcili yardım deyil ki, kiməsə mütləq yardım olunsun.

- Ünsiyyət qurarkən insanlar nəyə diqqət etməlidir?

- Söhbət işdən gedirsə, bunu biz seçmirik, məhz həmin yerdə işləmək istəyiriksə, komandaya uyğunlaşmağı bacarmalıyıq. Şəxsi həyatda isə seçə bildiyimiz ünsiyyətlər də var, seçə bilmədiyimiz də. Valideynlərimizlə olan ünsiyyətimizi biz seçməmişik. Düzdür, qədim hind düşüncəsinə görə, karmik olaraq bunu da seçmişik. Amma bu həyatda bunu biz seçməmişiksə, deməli, mümkün qədər ortaq nöqtələri tapıb, ünsiyyəti itirməməyə cəhd etmək lazımdır. O ki qaldı şəxsi həyatda kişi-qadın münasibətlərinə, orada özünü tanıyaraq uyğun insan seçməlisən.

Şəlalə CAMAL

525-ci qəzet.- 2022.- 1 fevral.- S.11.