Unudulmaz müəllimim

YAZIÇI, ƏDƏBİYYATŞÜNAS ALİM ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏNİ XATIRLAYARKƏN

Sevimli yazıçım, əziz müəllimim, tanınmış ədəbiyyatşünas alim, ictimai xadim, filologiya elmləri doktoru, professor və doğma Bakı Dövlət Universitetimizin işıqlı auditoriyalarında 1978-1980-ci illərdə mənim də müəllimim olmuş Əzizə xanım Cəfərzadənin əziz xatirəsini yad edən qədirbilən xalqımıza - tələbələrinə, oxucularına, ümumiyyətlə, onu yad edən hər kəsə elə hamımız minnətdarıq.

Görkəmli yazıçımız Əzizə Cəfərzadənin yaradıcılığının əsas xətlərindən biri və birincisi tarixi mövzular - tarixi hadisələr kontekstində ədiblərimizin taleyini izləmək və yeni nəsil oxuculara çatdırmaq olub.

Əzizə xanım Cəfərzadənin adını orta məktəb illərimdən tanıyırdıq. Yazıçının XIX əsrdə Şamaxıda yaşayıb-yaratmış məşhur şair Seyid Əzim Şirvaninin ədəbi həyatı haqqında olan "Aləmdə səsim var mənim" (1973-1978) əsəri təhsil aldığımız orta məktəbdə şagirdlərin, müəllimlərin arasında əl-ələ gəzərdi. Hər kəs 2 günə kitabı qaytarmalı idi. Sevə-sevə oxuyurduq.

Sonra onun XVIII əsrdə rus qoşunlarının Azərbaycana ilk gəlişi fonunda şair Nişat Şirvaninin həyatı və Şirvanın Salyan bölgəsində baş verən hadisələrindən bəhs edən "Vətənə qayıt" (1977) romanı Bakıdan 2 min km-dən də uzaq məsafədə olan balaca kəndimizə gəlib çıxdı... Hətta tələbə vaxtı müəllimimizin XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində romantik şair Abbas Səhhətin həyat və yaradıcılığından bəhs edən "Yad et məni" (1980) romanını kəndə aparmışdım. Yazıçının - müəllimimin avtoqraflı bu kitabı sanki həsrətlə gözlənirmiş kimi əl-əl, ev-ev gəzdi. Kitabın üzünə qəzetdən üzlük çəkmişdilər ki, ləkələnməsin. Beləcə, növbəti dəfə Şah İsmayıl Xətai və onun Bakıya yürüşü tarixinə həsr olunmuş romanı "Bakı-1501" (1981), daha sonra XII əsr Naxçıvanın qadın hökmdarı Cəlaliyyənin ölkənin müdafiəsi uğrunda apardığı mübarizənin tarixini işıqlandıran "Cəlaliyyə" (1983) romanını apardım. Cəlaliyyə Azərbaycan Atabəylər dövlətinin ikinci hökmdarı Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın Zahidə xatundan olan qızı, Atabəy Özbəyin bacısı, Xarəzmşah Cəlaləddin Mənguberdinin katibi (münçisi) olmuşdur. 1228-ci ildə gürcü qoşunlarını darmadağın etmiş, ətraf yerləri ələ keçirmiş Xarəzmşah Cəlaləddin Mənguberdi Cəlaliyyənin təklifi ilə Naxçıvana gəlir. Öz mülklərini qorumağa çalışan Cəlaliyyə sultanla nigah kəsdirir... Cəlaliyyənin həyat yoldaşı olmuş Xarəzmşah Cəlaləddin Mənquberdinin həyatını bu əsər vasitəsilə də işıq salındığına şahid oluruq.

Bir dəfə Əzizə xanıma auditoriyada sual verdik ki, bu əsərləri necə yazırsınız, hamısı yazıçı təxəyyülümüdür? Professor dedi ki, "qəhrəmanlarımın ağrı-acılarla dolu gerçək taleyini çox sayda tarix kitablarından, həm də müxtəlif dillərdə yazılmış, daha sonra əlyazmalardan, arxiv materiallarından oxuyub öyrənərək bədii etüdlər edirəm, sonra onlara təbiət rəngləri qatıram. Çünki oxucumu da nəzərə alıram, onların bu ağır tarixi gerçəkliklər altında əzilməsinə qıymıram. Qəhrəmanlarımın ağır həyatlarının əzablarını həssas oxucularım öz qəlblərində yaşatdıqlarını hiss edirdim. Əslində, tarixi mövzulara "Natəvan haqqında hekayələr"im (1963) ilə başlamışam, bu hekayətlərdə Qarabağın son xanı Xurşidbanu Natəvanın (XIX əsr) həyatını qələmə almışam".

Yazıçı XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış məşhur satirik şair Mirzə Ələkbər Sabirə həsr edilmiş "Sabir" (1989), XIX əsrdə 37 il dünya səyahətində olan coğrafiyaşünas Zeynalabdin Şirvaninin həyatından bəhs edən "Eldən elə" (1992), XIX əsrin əvvəllərində rus qoşunlarının Şirvana hücumu tarixinə həsr olunmuş "Gülüstan"dan öncə" (1996), XIX əsrdə İran Azərbaycanında yaşayıb-yaratmış qadın şairə və Bab hərəkatının liderlərindən biri Tahirə Qürrətüleynin həyatı haqqında yazdığı "Zərrintac-Tahirə" (1996), XX əsrdə İranda Bab hərəkatının əks-sədası kimi baş verən faciəvi tarixə həsr edilmiş "İşığa doğru" (1998), XVI əsrdə Şah İsmayıl Xətaidən sonra Azərbaycanda baş verən və sonu Azərbaycanın xırda xanlıqlara parçalanması ilə nəticələnən hakimiyyət uğrunda gedən saray çəkişmələri haqqındakı "Bəla" (2001), XX əsrdə baş verən ictimai-siyasi hadisələr fonunda "Rübabə-sultanım" (2001), 1938-cı ildə Azərbaycanda yaşayan İran azərbaycanlılarının Stalin rejimi tərəfindən 3-4 gün ərzində İrana məcburi deportasiyası haqqında "Xəzərin göz yaşları" (2003) əsərləri oxucu zövqünü həm tarixi, həm də sadə və axıcı yazıçı üslubu ilə zənginləşdirmişdir.

Əzizə xanım auditoriyada tarixi romanlarının qəhrəmanlarından mühazirələr deyərdi. Şah İsmayıl Xətai sevgisini canımıza, ruhumuza bir daha "Bakı-1501" əsəri ilə hopdurdu. Doğrudur, ondan sonra Fərman Kərimzadənin də romanları yazıldı, amma ilk sevgimizi "Bakı-1501"dən dadmışdıq.

"Eşq sultanı" (vəfatından bir azəvvəl bitirmişdir) - XV-XVI əsrdə yaşayıb-yaratmış böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin həyatı haqqında roman. "Füzuli eşqinə dolmaq, o eşqə qələm işlətmək məhz Əzizə xanımın cürəti, qüdrəti çata bilər", - deyə düşünmüşük, haqlı da düşünmüşük.

Əzizə xanım tərcümə etdiyi nəsr nümunələri də tarixi mövzulardadır: Sergey Smirnovun "Brest qalası", Şərəf Rəşidovun "Güclü dalğa", Albert Lixanovun "Mənim generalım", Əhməd Qabaqlının "Əjdaha daşı", Sevinc Çokumun "Bizim diyar" və sair əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.

Əzizə Cəfərzadə təzkirəçilik ənənəsinə ərmağan olaraq "Azərbaycanın aşıq və şair qadınları" (1974, 1991, II nəşr 2003) kitablarını hazırlamışdır. Bu kitablar vasitəsi ilə o, ta qədim dövrlərdən Azərbaycanda yüksək poetik səviyyəli yazılı və şifahi qadın yaradıcılığının mövcud olduğunu və dünya ədəbiyyatında öndər olduğunu sübut etmişdir. Bu əsərlərlə yanaşı, onun yüzlərlə məqalə, oçerk, elmi tədqiqat və publisistik məqalələri dövrü mətbuatda çap edilmişdir.

Əzizə xanıma dərslərimizin birində sual verdik ki, "sizin məktəb tikdirdiyinizi eşitmişik, bu, doğrudurmu? O cavab verdi ki, əslində, doğulduğum Tağlı kəndində məktəb var idi. Məni o məktəbə görüşə dəvət etmişdilər. Məktəb haqda maraqlandım, ciddi təmirə ehtiyac olduğunu öyrəndim və son kitabıma aldığım qonorarımla məktəbi məktəb halına gətirdik, bir az da genişləndirdik, işin başında özüm dayandım və açılışını da görüş kimi qeyd etdik". Bəlkə belə sadə, təvazökar cavab verdi ki, yəni Sovet hökumətinin pulu yoxdurmu, onun yazıçısı məktəb tikdirir.

O məğrur qadını, yorulmaz yazıçını, tarixin dərinliklərinə enib milli tarixi qəhrəmanlarımızın səfində duran Əzizə xanımı bir səhər tezdən - sübhü gözümüzlə açdığımız Şəhidlər xiyabanında gördük (o ağrılı illəri yaşamış hər kəsin yadında olar). 1990-cı il 20 yanvar şəhidlərinin 22 yanvarda dəfn olunduğu günün səhəri günü - 23 yanvar tarixində səhər tezdən Şəhidlər xiyabanına gəlmişdi. Sinədən ağı deyib o gül balalara ağlayırdı, saçını yolurdu, bağrı şan-şan olmuşdu. Onu sakitləşdirmək mümkün deyildi. Nasir ədibimizi Qəhrəmanlarımızın nakam-faciəvi dərdi şair etmişdi, bədahətən dediyi bayatılar sinəsindən qar dənələri kimi şehlənmiş şəhid qəbirləri üzərinə səpələnirdi.

Sonralar Əzizə xanımla çalışdığım "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində görüşdük. Azərbaycana ilk dəfə qədəm basan türkiyəli yazıçı və jurnalistləri - məşhur yazıçısı Sevinc Çokum, onun həyat yoldaşı tanınmış naşir Rüfət Çokum, "Türkiyə" siyasi qəzetinin baş redaktor müavini Ömər Öztürkmən Əzizə Cəfərzadənin xeyirxah bələdçiliyi ilə redaksiyanın qonağı idilər.

Əzizə xanımın bu dünyadan umacağı Allaha "rəhmət duası" və doğulduğu torpaqda anasının bağrında - yanında dəfn olunma istəyi olmuşdur. Ana torpaqda ana bağrında əbədiyyət məkanı seçmək böyük şəxsiyyət vəsiyyəti olub.

Əziz ustad, Sizin bu dünyadan ən böyük qazancınız xalq məhəbbəti, şagirdlərinin solmaz sevgisi, bir də milli özünüdərk, milli mübarizə tarixini əsərləri ilə canımızda, qanımızda silkələyən tarixi əsərləriniz olub.

Ruhunuz şad olsun, əziz müəllimimiz!..

Almaz ÜLVİ

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 2 fevral.- S.17.