Dünya miqyaslı Azərbaycan dilçisi

Ağamusa Axundov-90

"Azərbaycan dili mənim taleyimdir. Siz əgər onu doğma diliniz kimi sevirsinizsə, o, həm də mənim sənətimdir. Yuxusuz gecələrimdir, axtarışlarımdır"

(akademik Ağamusa Axundov)

Azərbaycan dilçiliyinin görkəmli simalarından biri, filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü, Əməkdar elm xadimi Ağamusa Axundovun bu günlərdə 90 illiyi tamam olur...

Məlum olduğu kimi, Azərbaycanda dilçiliyin ənənəvi sahələri ilə müqayisədə nəzəri məsələlərinin tədqiqinə marağın tarixi nisbətən gec - XX əsrin 20-ci illərinə aiddir. Belə ki, 1924-cü ildə professor Bəkir Çobanzadə "Türk-tatar lisaniyyatına mədxəl" adlı dərsliyi ilə Azərbaycanda ümumi dilçiliyin əsaslarını yaratdı. B.Çobanzadədən sonra bir sıra dilçilərimiz dünya dillərini və dilçiliyini öyrənməyə və öyrətməyə başladı ki, onlardan biri akademik Ağamusa Axundovdur.

A.Axundov Azərbaycan dilçiliyinin o istedadlı nümayəndələrindəndir ki, 1958-ci ildə, yəni 26 yaşında "Feilin zaman kateqoriyası (Azərbaycan dili materialları əsasında)" mövzusunda namizədlik, 1964-cü ildə, yəni 32 yaşında (çox erkən!) "Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi (fizioloji, akustik, statistik, fonoloji tədqiqat təcrübəsi)" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdi. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, görkəmli dilçi alimin ilk kitabı - "Feilin zamanları" nəşr olunanda onun 29 yaşı var idi. Kitabın elmi yeniliyindən bəhs edən professor Ə.Rəcəbli göstərir ki, "Bu kitabda ("Feilin zamanları"nda - Q.C.) müəllif Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə dilçilik məsələlərinin araşdırılmasına indi dəbdə olan riyazi üsulları tətbiq edir".

Yeri gəlmişkən, Ağamusa müəllimin 1979-cu ildə nəşr olunmuş "Riyazi dilçilik" kitabında həmin ənənə davam və inkişaf etdirilir. Bu əsər dilçiliyimizdə riyazi modellərin dilçiliyə tətbiqindən, yəni dilin tədqiqində riyazi üsullardan bəhs edən ilk tədqiqatdır.

Azərbaycanda ümumi dilçiliyin parlaq araşdırmaçılarından olan A.Axundovun "Ümumi dilçilik" dərsliyi bütün “nöqsanları” ilə yanaşı, həqiqətən də, bu sahə üzrə yazılmış və yazılacaq əsərlər üçün, fikrimizcə, etalon olub və belə də qalacaq. "Ümumi dilçilik" kitabı bir neçə dəfə nəşr olunub, tələbələrin stolüstü kitabına çevrilib. Dərslik üç bölmədən ibarətdir ki, birinci bölmədə dilçilik tarixindən, ikinci bölmədə dilin nəzəri məsələlərindən, üçüncü bölmədə dilin tədqiqi metodlarından bəhs olunur. Akademik Nizami Cəfərovun dediyi kimi, bu dərslikdə Azərbaycan dilçiliyinə ümumi dilçiliyin prinsipləri səviyyəsində baxmağa çalışılır ki, həmin metod özünü pedaqoji təcrübədə artıq təsdiq edib.

Ümumiyyətlə, A.Axundovun dilçilik marağının dairəsi genişdir: nitq mədəniyyəti və üslubiyyat məsələləri, etimologiya, toponimika, leksikoqrafiya, qrammatika, ədəbiyyatşünaslıq...

Fikrimizcə, A.Axundovun yaradıcılığının zirvəsini onun fonetikaya aid fundamental əsərləri təşkil edir ki, hər biri dünya miqyasında dilçiliyimizə böyük nüfuz və hörmət gətirib: "Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikası", "Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikasından mühazirələr", "Azərbaycan dilinin fonetikası" və sair.

Bununla yanaşı, A.Axundov müxtəlif beynəlxalq konfranslarda dilçiliyə dair məruzələr eləmiş, eləcə də beynəlxalq auditoriyalarda dilimizdən və ədəbiyyatımızdan ingiliscə mühazirələr oxuyub ki, bunların hamısı ölkəmizə, eləcə də, filologiyamıza böyük hörmət gətirib.

Bu gün bizim üçün çox böyük fəxrdir ki, Bakı Dövlət Universitetinin özü ilə eyni yaşda olan Ümumi dilçilik kafedrasına ("Dilçiliyimizin məbədi"nə) vaxtilə akademik Ağamusa Axundov rəhbərlik edib, indi isə bizə kitabları ilə müəllimlik edir...

Qismət CƏFƏROV,

BDU-nun Ümumi dilçilik kafedrasının doktorantı

525-ci qəzet.- 2022.- 2 fevral.- S.16.