"Adın şərəflidir sənin..."

ÖGEY ANANIN "DOĞMALIĞI" (?!)

Yəqin razılaşarsınız ki, "Azərbaycan kinosunda yaradılan ən xeyirxah, ən mərhəmətli, ən yaxşı qadın obrazı hansıdır" - sualına birmənalı cavab var: "Əlbəttə ki, "Ögey ana" filmindəki Dilarə!" Doğrudan da, bu obraz elə bir sxemdə düşünülüb və elə bir planda yaradılıb ki, onun fövqəlməziyyətləri hətta yuxarıda sadaladığım insani dəyərlərin sərhədlərini də aşıb keçir, bu qadın qüsursuz, heç bir mənfi keyfiyyəti olmayan ideal varlıq səviyyəsinə yüksəlir. Dilarə sanki yerdəki insanlar arasında yox, göydəki mələklərin əhatəsində böyüyüb, onlardan əxlaq, mənəviyyat dərsi alaraq özü də xeyirxahlıq mələyinin yerdəki kölgəsinə çevrilib. Bəlkə elə buna görə onun danışıq leksikonu, nitqinin ahəngi, sintaksisi yer adamlarınkından daha çox, göydən, səmadan enən ideal bir qadının insanları yalnız yaxşılığa, şəfqətə səsləyən aforizmlərlə süslənmiş nitqini yada salır. Yada salaq: "Mənim həyatda ən böyük arzum budur ki, İsmayıl mənə ana desin və mən də ona yaxşı ana olum", "Mən bu evə ana kimi gəlmişəm" və s. və i.a.

Əlbəttə, bu cümlələri, sözləri kontekstdən ayırıb onlara ayrıca baxanda qulağa da, ürəyə də xoş gəlir və istər-istəməz Dilarəni alqışlamaq və sevmək istəyirsən. Amma iş burasındadır ki, bu sözləri 1001 sifətini gördüyümüz dünyadakı Dilalələrdən biri yox, filmdəki Dilarə deyir və filmdəki Dilarə ilə real həyatdakı Dilalələr arasına bərabərlik işarəsi qoymaq istəyəndə iş qəlizləşir, tərəzinin gözlərini heç cür bərabərləşdirmək mümkün olmur.

Mən nə üçün belə deyirəm?

İlk növbədə ona görə ki, reallıq və həqiqətlə arzulanan şeyi reallıq və həqiqət kimi qələmə verməyi eyniləşdirmək caiz və mümkün deyil - bunlar fərqli şeylərdir. Dilarənin, onun davranışının, əxlaq-mənəviyyat kriteriyalarının, bütövlükdə analıq fəlsəfəsinin arzulanan reallıq olduğunu görmək üçün isə həm həqiqətin, həm də Dilarənin gözlərinin içinə dik baxmaq lazımdır - onda tərəzinin gözləri öz yerlərini tapıb dayanacaq.

Filmdə Dilarənin bu sayaq ideallaşdırılmasının səbəbi aydındır - bu dul qadının boynuna çox çətin bir missiya qoyulub. O, nəyin bahasına olursa-olsun özü kimi dul bir kişinin 8-9 yaşlı İsmayıl adlı oğlunun doğma anası statusuna yiyələnməli, hamıya - bütün ögey, hətta bəzi doğma analara da nümunə olmalıdır. Kim deyə bilər ki, bu, yaxşı, humanist missiya deyil? Amma bu çətin missiyanın yerinə yetirilməsi üçün tapılan və tamaşaçılara "yedizdirilən" nüanslar təbii və real görünmür - əksinə, bu nüanslar bir obraz kimi az qala əvvəlcədən proqramlaşdırılmış Dilarənin həyatiliyinə, səmimiliyinə xələl gətirir, İsmayılın və nənəsinin təbiiliyi, səmimiliyi, ən başlıcası isə reallığı müqabilində Dilarə şablon və solğun təsir bağışlayır - nə qədər ritorika ilə, pafosla və ürəkdən danışsa da.

Mən bu xüsusda etdiyim ötən qeydlərimin birində vurğulamışdım ki, analıq ilk növbədə bioloji anlayışdır. Bu ali hiss insanın ağlının, şüurunun yox, instinktlərinin məhsuludur. Ana-övlad münasibətləri də məhz bu instinktlər üzərində qurulur. Ə.Məmmədxanlının dahiyanə "Buz heykəl" hekayəsini yada salaq: orada ana ağlının gücünə fikirləşmir ki, körpəsini xilas etmək üçün mütləq soyunub özünü qurban verməlidir. O, sadəcə içindən, ruhundan qopub gələn instinktlərin diktəsi altında bunu edir: nə vaxt edir, nə üçün edir? - bunu heç özü də bilmir.

Yaxud "Dədə Qorqud" filmində bu fikri təsdiqləyən başqa bir epizod: Tural anasına tapşırır ki, atasının şərəf və ləyaqətini qorumaq naminə kimliyini düşmənə bildirməsin və onun ətindən bişirilən qovurmanı yesin. Lakin az sonra düşmənin "Burla xatun hansınızdır" - sualına ilk reaksiya verən elə Burla xatunun özü olur. Təbii ki, o, bu səhvi qeyri-ixtiyari olaraq analıq instinktinin təsiri altında edir.

Bunlar əslində, Tanrının yazdığı bir "ssenari"dir, qadınlara əta etdiyi xoşbəxtlikdir və onu pozmağa, redaktə etməyə heç kimin haqq yoxdur - hətta ideal qadın olan Dilarənin də.

Amma biz nə görürük: bu qadın təbiətin (və Allahın) qanunlarının hakim olduğu bir mühitə, məkana daxil olaraq öz doğma anasının isti nəfəsi, doğma qucağı üçün darıxan İsmayılın yaralarının közünü qoparır, dolayısı ilə ona deyir ki, sən doğma ananı, onun xatirəsini və indi sənə analıq edən nənəni unut və mənə ana de! Çünki mən yaxşı qadınam.

Bu, təbii, real bir qadından çox, bağçada tərbiyəçi işləyən, hansısa kitablardan hansısa cümlələri əzbərləyib öz pafoslu nitqi ilə yalnız sentimental, xəyalpərəst adamları kövrəldən bir qadının ritorik çıxışlarına bənzəmirmi?

Məgər bu, təbiətin qanunlarına zidd getmək deyil?

Bu mənada Dilarə yaxşı ana statusu uğrunda yox, sadəcə yaxşı qadın, yaxşı xala statusu uğrunda çalışsaydı, daha təbii və inandırıcı alınardı və onda "mənlə danış, gül, oğlum" sifariş-əmrini lirik bir avazda oxumağa da lüzum qalmazdı.

Çox qəribədir, filmin məhz o epizodları təbii təsir bağışlayır ki, orada İsmayıl, onun nənəsi bu sifarişə dirəniş göstərirlər və boynuma alıram ki, mən bu filmə baxanda İsmayıla, onun nənəsinə daha çox haqq qazandırıram.

Amma İsmayılın təbii hissləri, yaşantıları üzərindəki bu zorakılıq, ona qarşı yönələn bu amansız həmrəylik sonda öz "bəhrəsini" verir - İsmayıl Dilarəyə nəinki "ana", hətta "anacan" deyə müraciət edir.

Amma İsmayıl bunu ürəyinin hökmü ilə öz seçmir, o, buna sadəcə məcbur edilir (!!)...

...Və həmin o anda, məncə, köhnə bir qəbirdə bir qadının sümükləri üşənir, göylərdə dolanan ruhu diksinir...

...Bir dəfə dostlarımdan biri ilə bu mövzuda söhbət edəndə dedi ki, filmin müəllifləri son epizodu maraqlı bir üsulla əsaslandırıblar - İsmayıl Dilarəyə bu qadının qanı onun damarına yeridildikdən sonra ana deyir. Təbii ki, məni gülmək tutdu, çünki ögey ananı belə asanlıqla doğmaya çevirən bu üsul gözə kül üfürmək təsir bağışlayır və bu məntiqə görə, sən demə, Dilarənin bu qədər əzab-əziyyət çəkməsinə və İsmayıla da bu qədər əzab verməsinə də ehtiyac yox imiş. Nə çətin imiş elə kəndə gəldiyi günün gecəsi öz qanından çəkib İsmayılın qoluna vurmaqla bu problemi biryolluq həll etmək!

Mən bu mövzu ətrafında fikirləşəndə xalq ruhunun yaddaşı olan folklor örnəklərimizi - əfsanələrinizi, nağıllarımızı yada saldım və nə qədər qəribə də olsa, yad qadının doğma anaya çevrilməsinə şəhadət verən burcə örnək belə tapmadım. Bütün nağıllarımızda ögey analar qurucu yox, dağıdıcı funksiya daşıyırlar, xalqın yaddaşındakı kosmik harmoniyanı pozmaqla məşğuldurlar - biri ögey qızını evdən qovur, digəri təndirdə gizlədir, bir başqası meşədə azdırır... Hansını deyəsən?

İndi biz kimə inanaq - bu nağılları qoşan xalqa, nağıllardakı kin-küdurət dağarcığı olan ögey analara, yoxda göylərdən enmiş mələyəbənzər Dilarəyə?

Məncə, filmin adı kimi seçilən söz birləşməsinin özü də situasiyanın absurd mahiyyətinə bir parodiya kimi səslənir. Dilimizin izahlı lüğətində "ögey" sözü "doğma olmayan" mənasını verir. Onda kimə isə doğma olmayan qadından ona necə ana ola bilər? Axı "ana" sözünün kökündə ilk növbədə bioloji doğmalıq anlayışı dayanır. Yəni ana-övlad münasibətləri mənəvi bağlılıqdan öncə bioloji bağlılıq səciyyəsi daşıyır. Ana - övladı olan (yəni doğan) qadına deyilir və məhz bu doğmalıq "ana dili", "ana Vətən" kimi ifadələrin də yaranmasına rəvac verib. Elə isə "doğma olmayan" sözünün sinonimini ("ögey" sözünü) doğma anlayışı ilə bağlı olan sözlərin ("ana", "Vətən", "dil") hər birinə necə calamaq olar?

Belə çıxmırmı ki, "ögey ana" ifadəsini işlədiriksə, "ögey Vətən", yaxud "ögey ana dili" kimi absurd ifadələrin də varlığına haqq qazandırırıq? Axı mənaca bir-birinə zidd olan 2 anlayışdan 1 anlayış düzəldəndə yalnız "canlı meyit", "ölü canlar" kimi məcazi mənalar alınır.

Elə isə "ögey ana" hansı məcazi mənanı verir?

Təbii ki, bu qeydlərdə söhbət analıq hissindən məhrum olan, övladını zibilliyə atan, yaxud yaşlı analarını Qocalar evinə verib can qurtaran məxluqlardan getmir. Çünki belələri insanlıq anlayışından, Allahın qoyduğu qayda-qanunlardan kənar canlılardır və onların faciəsini, mənəvi iflasını Bəxtiyar Vahabzadə "Atılmışlar" poemasında çox təsirli boyalarla əks etdirib.

Nəhayət, mənim bu qeydlərim nə filmin rejissoru Həbib İsmayılovun, nə də Dilarə rolunun ifaçısı Nəcibə Məlikovanın işinə zərrə qədər də kölgə salmamalıdır - onların hər ikisi öz işinin öhdəsindən ustalıqla gəlib. Mənim iradlarım isə birbaşa filmin ədəbi materialından - ssenaridən gələn boşluqlarla bağlıdır.

Və sonda: çox istərdim ki, bu qeydləri oxuyanlar məni mərhəmət, şəfqət hisslərinin varlığına şübhə edən adam kimi qınayıb, skeptizmdə günahlandırmağa tələsməsinlər. Mən sadəcə, həyatda olduğu kimi, sənətdə də solğun imitasiyanın, süni pafosun, plakatçılığın əleyhinəyəm. Bu dəfə sizinlə "ögey analıq" fəlsəfəsi ilə bağlı fikirlərimi bölüşdüm və bu fikirlərin birmənalı qarşılanmayacağına da əminəm. Bu isə təbiidir - hər kəsin hər hansı bir problemə öz baxış bucağından baxmaq, düzgün hesab etdiyi sonunclara çıxmaq haqqı var. Amma bir şərtlə ki, öz qənaətlərini tutarlı arqumentlərlə əsaslandırsın, 2-ci, 3-cü anaların əsl, doğma ananı əvəz edə biləcəyini sübut etsin.

Vəssalam...

(Ardı var)

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2022.- 4 fevral.- S.12.