Azərbaycan təbiətinin bəzəyi və neməti: sitrus bitkiləri

Sitrus meyvələri zəngin kimyəvi tərkibi, yüksək qidalılığı, diyetik və aromatik xüsusiyyətinə görə çox qiymətlidir. Vitaminlərlə zənginliyi, efir yağlarına malik olması, saxlanma və emal zamanı tərkibin nisbətən sabit saxlanması bu bitkilərin tibbi əhəmiyyətini də artırır. Sitrus bitkiləri sədovkimilər fəsiləsinə, narınc və ya qızılmeyvəlilər yarımfəsiləsinə aiddir.

Onların təsnifatı ilə, Linneydən sonra, Rokosburq, Quker, Brandis, Enqler, Tanaka və görkəmli sovet sitrusoloqu A.İ. Luss məşğul olublar.

Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi "İsgəndərnamə" əsərində (1197) Azərbaycanda hələ o vaxtlar, sitrus bitkilərinin becərildiyini göstərib.

Limon sitrus meyvə bitkiləri içərisində xüsusilə qiymətli bitkidir. Limon ilk dəfə Çində eramızdan 500 il əvvəl Su-Kinq tərəfindən təsvir olunub. Lakin eramızın XII əsrinə qədər məşhur olmayıb. Çünki çinlilər və Asiyada yaşayan digər millətlər şirin meyvələrə üstünlük verirdilər.

XII əsrin ortalarına aid yazılı məlumatlarda limonun mənşə etibarı ilə Hind çayı hövzəsində meydana gəldiyi qeyd edilir. Ərəblər o vaxtlar limonu Aralıq dənizi zonasına gətirib və oradan Avropaya yayıblar. "Limun" farslardan yayılma sözdür, əslində isə öz növbəsində qədim hind dilində səslənən "Limunq" sözündən götürülüb. Ölkəmizdə limon sitrus meyvə bitkiləri arasında, naringidən sonra ikinci, dünyada isə üçüncü yerdə durur. Yunanların limonu "Midiya alması" adlandırmaları bu meyvənin qədimdən Azərbaycanda becərilməsi faktına bir işarədir. Azərbaycan rayonlarında becərilən limondan fərqli olaraq Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunda becərilən limon tamam başqa tərkibdə, başqa dadda olmaqla, xüsusi aromatik iyə malikdir. Kimyəvi tərkibinə gorə Ordubad limonu Lənkəranda və digər yerlərdə becərilən limonlardan 2-3 dəfə üstündür. Tərkibində C vitamini daha çoxdur. Ordubad limonunun 1 ədədi bazarlarda xeyli baha satılır.

Limonun yetişdiyi ərazinin torpaq-iqlim xüsusiyyətlərinə görə tərkibində 3,5-8 faiz üzvü turşular, 2-3 faiz şəkər və çox əhəmiyyətli miqdarda C, B1, B2 vitaminləri var və qabığı da qiymətlidir. Məsələn, qabığında C vitamini 2,5 dəfə çoxdur, nəinki lətində. Qabığında yağ və mineral maddələr də vardır. Onun qabığından alınan efir yağları ətriyyat istehsalında istifadə edilir. Ordubad rayonu ərazisində becərilən limonun tərkibində 3,8-11 faiz üzvü turşular, 4-7 faiz şəkər və 12-18 mq faiz C vitamin vardır. Limonun botaniki adı Sitrus Limon Burm-dur. 3-5 metr hündürlüyündə koltipli ağac bitkisi olub, yalnız mədəni halda rast gəlinir. Güman olunur ki, limon sitronun mutasiya dəyişkənliyindən yaranıb. Yüksək qidalılıq, dietik və müalicəvi əhəmiyyətə malik limon meyvələri tibbdə çox qədimdən istifadə edilib. Meyvələrdən sınqa, nəfəs yollarının xəstəliyi, mədə-bağırsaq xəstəlikləri, podaqra, əzələ ağrıları, revmatizm, angina zamanı geniş istifadə edilir. Həmçinin südəmər körpələrdə həzm pozğunluğu və bir sıra başqa xəstəliklərə yüksək müalicəvi təsir edir.

Naringinin (mandarinin) vətəni Himalay dağlarının cənub ətəkləri, Hindistanın şimal əyalətləri sayılır. Mədəni halda becərilməsi tarixi məlum deyil. Güman edilir ki, naringi Şərqi Asiya ölkələrində və ilk növbədə Hindistanda eramızdan bir neçə min il əvvəl mədəni bitkilərdən biri olub. Buradan Çinə, Yaponiyaya yayılıb. Avropa və Amerikada naringi çox gec, XIX əsrin əvvəllərində becərilməyə başlanıb.

Azərbaycanda naringi Lənkəran düzənliyində yetişir və ölkəmizdə becərilən əsas sitrus meyvələrindən biridir. Bu bitki bizə Cənub-Şərqi Asiyadan, Azərbaycanda becərilən naringinin yetkin ağaclarından 160-220 kq-a qədər məhsul yığılır.

Naringinin yerləşmə zonasından, torpaq-iqlim şəraitindən, sortlarından asılı olaraq kimyəvi tərkibi müxtəlifdir. Bu qrup sortlar yüksək şəkərliliyi, digərləri isə tərkibində çoxlu üzvü turşuların olması ilə fərqlənir. Eyni zamanda bütün sortlar yüksək vitaminlidir. Bu meyvənin insan səhhəti üçün böyük xeyiri şübhəsizdir. Mandarin C, B1 və B2, P, K, D vitaminləri, A provitamini, efir yağları, üzvi turşularlarla zəngindir. Bundan əlavə mandarində kalsium, maqnezium, kalium kimi insan orqanizmi üçün çox vacib olan mikroelementlər var. İndiki zamanda orqanizmin C vitamininə olan tələbi ödəmək üçün gündə 1 ədəd naringi yemək çox faydalıdır.

Naringi sitrus bitkiləri içərisində geniş yayılan meyvələrdən biridir. Naringi "Citrus retikulata Blanco" adlanır. Bu növ daha çox torlu naringi adlanır. 2-3 m hündürlükdə olub, seyrək və dağınıq çətirə malik koltipli ağacdır.

Naringi meyvələrinin kimyəvi tərkibi çox zəngindir. Bu da insan orqanizmi üçün çox faydalıdır. Bütün sitrus meyvələri kimi, mandarin da hətta uzun müddət saxlandıqda belə öz faydalı xüsusiyyətlərini itirmir. Mandarin maddələr mübadiləsi proseslərini yaxşılaşdırır, iştahanı və immuniteti artırır, qan damarların divarlarını möhkəmləndirir, ateroskleroz xəstəliyi ilə mübarizədə kömək edir.

Müasir Azərbaycan xalq təbabətində naringi meyvəsinin şirəsindən qaraciyər, böyrək, öd daşları, şəkər və başqa xəstəliklərdə geniş istifadə olunur və yaxşı nəticə əldə edilir. Naringinin tərkibində çoxlu C vitamini və limon turşusu mövcuddur. Qabığının 0,6-2,5 faizini ətirli efir yağı təşkil edir.

Portağal dünya üzrə sitruslar içərisində ən geniş yayılan növdür. Zəngin kimyəvi tərkibə, ətirli-şirəli meyvələrə malik portağal yer kürəsinin əksər rayonlarında tanınır. Sitrus meyvə bitkiləri içərisində şəkərliliyinə görə birinci yerdə durur. Portağalın vətəni dəqiq məlum deyil və ona yabanı halda rast gəlinmir. Lakin N.V.Vavilova görə, portağalın vətəni Hindistan və Çindir. X əsrdə ərəblər portağalı şirə çəkmək üçün istifadə edirdilər. XI əsrdən Aralıq dənizi ölkələrində tanınıb. Portağal Cənubi Avropa ölkələrinə, ilk dəfə XV əsrdə İrandan gətirilib. Buraya isə Hindistandan keçib. İlk portağal əkinləri 1577-ci ildə Cənubi Karolinada aparılıb.

Dahi Nizaminin "İsgəndərnamə" əsərində Azərbaycanda (Bərdədə) portağal olduğu qeyd edilib. Azərbaycanda portağal əkinləri ilbəil genişlənir, fermerlər bu sahəyə xüsusi diqqət yetirərək portağal istehsalını artırırlar. Ölkəmizdə portağal Lənkəran-Astara zonasında becərilir. Portağalın tərkibi şəkərlər, turşular, zülallar, pektin maddələr, C vitamini və bir çox vitaminlərlə zəngindir. Portağalın tərkibindəki pektin maddələri, efir yağları və mineral maddələr insan orqanizmi üçün çox lazımlıdır. Şirin portağal koltipli ağac bitkisidir.

Portağalın kimyəvi tərkibi çox zəngindir. Ondan bir çox xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir. Orta əsrlərdə portağal başqa sitrus meyvələrindən daha az istifadə edilirdi. Portağalın kal meyvələri və yarpaqları iştaha gətirir, həzmə kömək edir və spazmalitik təsirə malikdir. Portağal şirəsində xeyli şəkər və C vitamini mövcuddur, buna görə də o, orqanizm üçün əsas enerji mənbəyi hesab edilir. Onu profilaktik məqsədlə və qanazlığında içmək fayda verir. Müxtəlif xəstəliklərdən sonra orqanizmin bərpasını tezləşdirir.

Portağal şirəsi C vitamini ilə zəngin olduğuna görə soyuqlama və avitaminoz xəstəliklərinin profilaktikası və müalicəsi zamanı ilin soyuq vaxtlarında sadəcə əvəzolunmazdır. O, tonusu qaldırır, yorğunluğu aradan götürür və qan damarlarını möhkəmləndirir, bakteriyaları öldürür, immuniteti yüksəldir, orqanizmdən xolesterinin çıxmasına kömək edir. Həmçinin, bağırsaqların işini normallaşdırır, uşaqlarda anadangəlmə qüsurların yaranması riskini azaldır, bir çox xərçəng formalarından müdafiə edir. Həkimlər ateroskleroz və hipertoniya zamanı, həmçinin qaraciyər xəstəlikləri zamanı portağal şirəsi içməyi məsləhət görür. Hər birimiz portağalın bol miqdarda C vitamini ilə zəngin olduğunu bilirik. Portağalın özü kimi, qabığı da çox faydalıdır. Lakin portagal şirəsi və yaxud portağal qabığınının çayı mədə yarası və qastrit olan xəstələr üçün içilməsi məsləhət deyildir. O, mədə yarasını aça bilər və qanaxmaya səbəb olar. Ona görədə həmin xəstələrin portağal şirəsindən istifadə etməmələri məsləhət görülür.

Loğman BAYRAMOV

AMEA Naxçıvan Bölməsi Bioresurslar İnstitutunun əməkdaşı, dosent

525-ci qəzet.- 2022.- 8 fevral.- S.12.