Eldar Muğanlı - "duyğuları üşüyən, nəğmələri dara çəkilən" şair

Arazın o tayından havalanan, xalqımızı mənəvi birliyə, bütövlüyə səsləyən nəğmələrin sorağıyla üzümüz yenə Güneyədir. XX əsrin birinci yarısından etibarən Güney Azərbaycanda yaranan söz sənəti ana dilimizə məxsus gözəlliklərin bədii estetik funksiyasıyla yanaşı cəmiyyətin həyatında siyasi mübarizə vasitəsi kimi rol oynayır. Bu sənətin fərqli bir cəhəti də onun yaradıcılarını yaratdıqları müqabilində hansısa bir qonorar, mükafat, təltif deyil, sürgün və zindanlar, təhdid və təqiblərin gözləməsi idi. Çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatı bu gün də sələflərin yolunu davam etdirir. Bu mübariz ədəbiyyatın nümayəndələrindən biri də çətin, keşməkeşli həyat yollarını ürəyinin işığıyla addımlayan tanınan və sevilən şair-publisist Eldar Muğanlıdır (1960).

"Sevgi bir dəryadır, sakit dayanmaz,

İnsanı sevməyən onu duyammaz.

Sevgisi olmayan şair olammaz,

Şairin qüdrəti məhəbbətdədir,

- deyən Eldar Muğanlı necə də bir lazımi mənaya, gərəkli istəyə toxunur. Odur ki, elə başlanışında deyir: - Sevgisi olmayan insanı duymayacaq. Düzü, elə bu məna, məncə, düzgün fikir, insani amaldır. Ona görə ki, necə olar sevgini düşünmədən, duymadan insani amalı daşıyasan? Hələ qalsın ki, Eldar deyən kimi tam mənada desək, məhəbbəti olmayan şair olammaz" - bu sətirlər Əlirza Miyanalının E.Muğanlının 90 lirik şeirini ehtiva edən "Şeir məcmuəsi" adlı ilk kitabına həsr etdiyi məqaləsindəndir.

Muğanlının şeirlərinin bir hissəsi 1990-cı ildə görkəmli ədəbiyyatşünas Yəhya Şeydanın ön sözü ilə "Həyat yollarında" adlı kitabında nəşr edilmişdi. O vaxtlar gənc şairin ürəyindəki işığı sezən ustad Yəhya Şeyda kiçik ön sözündə yazır: "Həyat yolları eniş-yoxuşlu, dönüm-döngəlidir. Bu yolun karvanı sədaqət və məhəbbət kilavuzu ilə məqsədə çata bilər. Həyatın yollarının ayrımında müxatirələr, boğuntular və sıxıntılar pusquda yatıb. Onu ötən yolçuda səbr, istiqamət və dözüm gərəkdir. Yoxsa, əyri-buruq, ilan kimi bir-birinə qıvrılmış keçidlərindən salamat can qurtarmaq mümkün deyildir. "Həyat yollarında" adlı bu məcmuə Eldar Muğanlının taleyini, keçdiyi həyat yollarını əks etdirir. O, bu həyat yollarında xeyli məziqələrə tuş olub, kövrək qəlbi sıxıntılar və əzablar çəkmişdir. Lakin ümid və inamla kora yolları keçib sınaqlardan alnıaçıq, üzüağ və müzəffər çıxmışdır". Cənubi Azərbaycanda yaranan ədəbi-bədii irsin ciddi araşdırıcılarından biri olan, tanınmış tənqidçi-ədəbiyyatşünas Sabir Nəbioğlu özü "Şairin mənalı həyat yolu" (2003) adlı məqaləsini E.Muğanlının "Həyat yollarında" şeirlər toplusundan ilhamlanaraq yazdığını etiraf edir. Topluya daxil olan şeirləri ədəbi-tənqidi müstəvidə təhlil süzgəcindən keçirən tənqidçi Muğanlı poeziyasını yüksək qiymətləndirmiş, onun misralarının həyati cövhərə malik olduğunu yazmışdı: "Onun poeziyaya baxışında diqqəti cəlb edən çalarlardan biri sənəti müasirlərinin həyat və hadisələrə baxışlarının ifadəçisinə çevirmək cəhdidir... Bu istedadlı şairin yaşadığı mühit onun doğma xalqı, doğma yurdu ilə bağlı istəklərini açıqlamağa ciddi ehtiyac doğurur. Bu, keyfiyyət formasından, tərənnüm obyektindən, həcmindən asılı olmayaraq Eldarın poetik töhfələri üçün aparıcı motivi təşkil etmişdir".

Cənub poeziyasında milli demokratik ədəbiyyatın ilk dönəmlərinə xas olan pafos, çağırış, üsyan, haray nidaları sakit və səssiz təbiətli Muğanlının yaradıcılığının əvvəllərində yazdığı şeirlərinin əsas motivini təşkil etsə də, onun haray və etirazları pafosdan, hay-küydən, çığırtı və epotajdan uzaq, bir qədər içədönük və bədbin əhval-ruhiyə ilə müşayiət edilirdi. Baş mövzuları vətən, ana dili, milli kimlik, milli azadlıq, əmin-amanlıq, sülh, məhəbbət, təbiət gözəllikləri və sair olan bu şeirlər, adətən, klassik heca və əruz vəznlərində yazılıb. Bu ruh halı sarsılmaz iradəli, prinsipial xarakterli şairin yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində onun poetik təxəyyülünün dərin psixoloji qatlara enib, yeni bədii ifadə, forma, məzmun və mənalarla üzə çıxıb.

Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Əhməd Şaya Alav Muğanlının "Həyat yollarında" kitabına həsr etdiyi "Eldar Muğanlının həyat yolları" adlı məqaləsində şairin eyni adlı şeirini belə izah etmişdi: "Həyat yollarında" ünvanlı şeiri insanın həyat fəlsəfəsini tərənnüm edir. Eldar həmin şeirində insanın dirçəliş prosesini təbiət obrazlarının simasında göstərir və qəm-kədərə qapanmış adi insanın təkamülünü təsvirə çəkir:

Durğun bir su idim, səssiz-səmirsiz,

Nə gediş var idi, nə gəliş məndə.

Həyatım keçirdi qəmdə, kədərdə,

Nə sevinc var idi, nə gülüş məndə.

Zavallı insan yalnız yemək və qarnını fikir etdikdə, həyatın dəyərini yalnız pulla, var-dövlətlə ölçdükdə nə qədər aciz olur, təkamül üçün çalışan insanın isə həyatı sevinc və fərəhlə dolur. Təkamül döyüşü al Günəş tək insanın qaranlıq yollarına qızıl şüalar saçır".

Zaman göstərdi ki, qələm dostlarının və xüsusən də ustad Y.Şeydanın xeyir-duası gənc şairə düşərli oldu. Güney poeziyasına yeni səs, yeni rəng qatan Muğanlı çətin, sərt, keşməkeşli "həyat yollarını" büdrəmədən qət edərək "ümmanların sorağında" "axan ulduzlarla" azadlıq Günəşinə doğru irəliləyir:

Sayrışır səmada yenə ulduzlar,

Sanki bu fikrimə gülümsəyirlər.

Fikrimdə fikrimdən bir fikir doğar;

Elə bil ulduzlar belə deyirlər:

Yandırır odumuz zülmətin kökün,

Yandıqca bəzən də yox oluruq biz.

Bu gərgin döyüşdə axsaq da hər gün,

Günəşə yol açır bu axmağımız.

"Axan ulduzlar" adlı şeirində doğma ana torpağının qucağında vətən, azadlıq uğrunda canlarından keçən fədailər, mücahidlər, şəhidlər səmanın döşündə sayrışan ulduzlara bənzədilərək kiçik bir mətn parçasında iki - "Ulduz" konsepti ilə "Fədai" konseptinin assosiasiyasından "Ulduz İnsan" və "Ulduzların axışı" (İnsanın öz amalı uğrunda mücadiləsi - yanması) ilə - irəliləmənin (Təkamül) "Yaşamaq yanmaqdır" konseptual metaforası yaranıb. Bu metaforalar burada "Ulduz" və "Ulduzların axışı" konseptlərinin "Fədai" və "Təkamül" konseptlərinin köməyilə anlanılmasında öz koqnitiv funksiyasını yerinə yetirirlər.

Bundan başqa elə həmin mətnin sadəcə bir "Fikrimdə fikrimdən bir fikir doğar" misrasında üç dəfə təkrarlanan "f" samitinin qüvvətli alliterasiyası fikrin, düşünmənin fonetik obrazını yaradır və bununla baş verən hadisənin bədii təsirini daha da artırır.

Ümumiyyətlə, Muğanlı yaradıcılığının son mərhələsinə aid olan əksər ("Yarımçıq söz"(1997, mübariz şeirimizin bayrağdarı ustad Həbib Sahirin nisgilli ölümünü anarkən), "Üşütmə" (2009), "Küçələrə açılan yaşıl qapılar" (2010), "Torpaq ögey olmaz" (2011), "Bənövşə" (2011, Nüsrət Kəsəmənlinin "Yumul bənövşəm, yumul"şeirinə nəzirə), "Sevgi günümüz" (2012), "Bu torpaq vətənimdir" (2012), "Qaranquş" (2013), "Bütövlük" (2013), "Qaşla göz arasında" (2018), "İtgilər" (2020) və s.) şeirlərində belə assosiativ ifadə üsuluna rast gəlmək olur.

Əlbəttə, təkcə müharibə və inqilabları ilə deyil, həm də sənət əsərlərinin hüdudsiz dəyişim və müxtəlifliyilə tarixdə qalan XX əsrin övladı olaraq get-gedə bərkdən-boşdan çıxıb təcrübələnən, püxtələşən Muğanlının şeirləri də ideya-bədii, forma və məzmun cəhətdən kamilləşir, sonralar sərbəst şeir formasında siyasi motivli fəlsəfi-psixoloji şeirlərə daha çox üstünlük verir.

Eldar Muğanlı lirik şairdir. Muğanlı lirizminin bütün cazibədarlığı, sirri-sehri isə onun ideya gücündə, rəngli məcazlarında, çox funksiyalı metaforik anlamlarında, oksimoron ifadələrindədir. Sakit, mülayim, təmkinli və təvazökar təbiətli şairin daxili iztirablarının, dərin psixoloji çatışmalarının məhsulu olaraq ortaya yumşaq-kəskin bir lirizm çıxır: Qan ağlayan sevinc, aşikar sirr, kiçik böyüklük, məğlub qəhrəman, həsrətli vüsal və s. Bu ifadə xüsusiyyəti şairin poetik təxəyyül və təfəkkür boyutlarının sonsuzluğunu, üslubunun bənzərsizliyini təmin edir.

"Üşütmə" şeirində həzin-həzin üşüyən lirik məni ürəyinin başına yağan qarın soyuqluğundan çox kirliliyi üşüdür və bu üşütmə ilə oxucunun ürəyində elə bir atəş yaxır ki, onu yalnız parçalanmış vətənimizin azadlığı və bütövlüyü sevinci söndürə bilər.

Qar yağır...

Qar yağır ürəyimin başına

İçini itirmiş

Tamını unutmuş

Qara bir qar;

Qəribədir ruzigar..!

Şair sadəcə yazmır, yazdıqlarını yaşayır, yaxud da yaşadığı anları yazır və yaşadıqlarını oxucuya yaşatmağı, onu düşündürməyi də bacarır. Odur ki, misraları üşüyən dünyanın üşüyən anlarında donub əbədi diri qalır. Bu məhrəmliyi, bu həzinliyi isə oxuçuda yalnız E.Muğanlı kimi həssas, kövrək ürəkli, dərin düşüncəli, səssiz duyğuyüklü sənətkarlar yarada bilir.

Qar yağır ürəyimin başına,

Qara bir qar.

Bulanır ağ çiçəkli qızıl aynam,

Üşüyür bənövşəli dünyam.

Canlanır aynamda

Qasırğaya düşmüş cılız bir dağ;

Ətəyi çırkab,

Başı çılpağ.

Yazığım gəlir belə dağa,

Belə havaya.

Yazığım gəlir belə qara,

Belə ruzigara...

E.Muğanlının əksər şeirlərində misra özündən öncəki misranın açması kimi gəlir, ona görə də oxucuda maraq doğurur, həyəcan yaradır, onu fikirlərinin arxasınca çəkib apara bilir:

Şəhərin ruhuna hopur

Susuzluğa axan bahar;

Yaşıllaşır qapılar

Yaşıllaşır küçələr;

Yaşıllaşır xəzəllənmiş şəhər.

"Ana" şeirində isə şairin ana, vətən, azadlıq, xoşbəxtlik, vüsal həsrətləri həsrət obrazında birləşir və burada intim lirika yenə də qüvvətli vətənpərvərlik motivləri ilə kəsişir.

Ayrılığın od qalayır sinədə,

Alovlanır görüşünə ürəyim.

Arzularım gül açmasa, yenə də

Vüsal eşqi gərəyimdir, gərəyim.

Köhnə həsrətləri ilan kimi soyulub qabıqdan çıxan lirik mən artıq yeni bir arayış izindədir; çox "sevdiyi Səttarxanın bayrağını" dalğalandırmaq üçün yeni Səttarxanlar istəyir.

Küçələrə açılan qapılarda

Bahar qoxusu var,

Payız qorxusu var;

Küçələrə açılan qapılarda

Neçə ildir döyüşür

Payızla bahar.

E.Muğanlı romantikası yüksək xəyali əhval-ruhiyyəni, həyatın parlaq cəhətlərinin səciyyəsini əks etdirən keyfiyyətdir və realist şairin həyatın bu və ya digər tərəflərinə münasibətini göstərir. Odur ki, sənətkarın real zəminlə əlaqəsi heç kəsilmir. Muğanlı poeziyasında həyat həqiqəti prinsipi zamanının mütərəqqi ideyalarına bağlı olduğundan özünün daha dolğun ifadəsini tapır.

"Yarımçıq söz" şeirində qaranlıq, zülm, zülmət, şər simvollarını ifadə edən kölgə obrazı rəmzi obrazıdır və eyni zamanda mənbə domen - zülm maşını, mexanizmi, güc konseptidir. Misradan misraya keçdikcə libasını dəyişir və metoforikləşir:

Kölgələr sərilib şəhərin üstünə

Ürəyi irinli,

Gözü kinli,

Nəfəsində zülmət qoxusu,

Səsində gecə qorxusu...

və metaforadan metaforalar doğulur. Ancaq burada mənbə domenin anlaşılması hədəf domenlərin anlaşılmasından o qədər də asan deyildir. Mənbə domenin örtü, insan, qorxu, ruh və s. hədəf domenləri vasitəsilə konseptuallaşması mənbə domenin daha aydın anlanılmasına, nakam şairin (Həbib Sahirin) ölüm anının daha orijinal və təsirli təsvir və tərənnümünə kömək edir.

Dalğasız bayraq kimi

Asılı qalır ey

vandan

Barmaqları düyünlü,

Gözləri səhərin pəncərəsinə tikili,

Ağzı açıq,

Sözü yarımçıq;

Boğazında düyünlənən "AH" sözümü,

yoxsa "AZA...".

Muğanlının ana laylası tək həzin və kövrək lirikasının özəyində siyası motivlər durur. Bu isə şairin siyasi məfkurəsinin iliyinə qədər işlədiyinə, pozitiv və saf enerjilər kodlanmış hiss və duyğularına tamamilə hakim olduğuna dəlalət edir.

Üşüyür duyğularım,

Közündən pay umuram.

Görünməz yuxuların.

Gözündən pay umuram.

Düşübdür dilə sevgim,

Aylara, ilə sevgim.

Pozulur belə sevgim,

İzindən pay umuram.

Gecikib ilk baharım,

Talanıb sevgi varım.

Çoxuna yox qərarım,

Azından pay umuram.

Əriyir yerə kölgəm,

Oynadır atını qəm.

Çəkilib dara nəğməm

Sözündən pay umuram.

Ürəkdə bitənimsən,

Gül üstə ötənimsən,

Pay verən vətənimsən,

Özündən pay umuram.

"Duyğuları üşüyən, sevgisi dilə-dişə düşüb hicrandan pozulan, nəğməsi dara çəkilən" lirik mən ən çətin anında ürəyində bitən vətən eşqinə sarılır, ondan kömək umur. Burada intim lirika qüvvətli vətənpərvərlik motivləri ilə kəsişir.

Poetik aləminin dərinliklərinə qəvvas tək baş vuran Muğanlı yaradıcılığının bütün dönəmlərində zəmanəsinin və yaşadığı cəmiyyətin həyatında baş verən bəşəri və sosial hadisələrinə, mədəni-tarixi məsələlərinə öz münasibətini bildirmişdir.

"Bayrağa çevrilmiş səhər" (2020) şeiri lirik qəhrəmanın konkret ruhi vəziyyətinin təzahürüdür. Lakin Muğanlı yaradıcılığında ümumiyyətlə, şairin şəxsiyyəti ilə onun lirik qəhrəmanı arasında möhkəm əlaqə və vəhdət mövcudluğu bu qəhrəmanın fikir və həyəcanlarını nəinki şairin mütləq özünün, hətta bütöv millətinin və bəşəriyyətin fikir və həyəcanları kimi qəbul etməyə əsas verir.

Ayağa qalxıb dərindən köks ötürdü,

Yürüdü dan yerinin keçidinə,

Səhərin sərin nəfəsi sızdı sinəsinə.

Üfüqin dərinliyində

açılırdı bənövşənin laylay açılışı,

Laylalara qoşulurdu

torpağın gözündə yaralı uçuşu,

Halqalanmışdı qan boyalı

şəfəq günəşin boynuna,

Yerlə-göy arasında

tikili qalmışdı baxışı ona.

Bu cür mətnlərdə şairin poetik təxəyyülü dil və düşüncə proseslərinin mürəkkəb əlaqə sisteminin yaradıcısına çevrilir. Oxucu mübaliğələr, epitetlər, təşbehlər, metaforlar, obrazlar bolluğunda, adətən, qeyb olur. Metaforalar burada müxtəlif koqnitiv (poetik, semantik, linqvistik) funksiyaları yerinə yetirir.

Səhər əmizdirdikcə baxışlarını,

Tamsındı beynində ləpələnən

qızılı illərini, mavi nisgillərini.

Gözlərində gilə-gilə göyərdi işıq qoxusu,

Ürəyində ərim-ərim əridi gecə qorxusu.

Daraldı şəfəq, sıxıldı günəş,

Yayıldı bənövşənin açılışına

torpaq boyalı diləklər,

Dalğa-dalğa dalğalandı,

bayrağa çevrilmiş səhər.

Bu mətndə ritmlilik daşlaşmış sintaktik paralellərlə yanaşı, buradakı bütün qrammatik formaların assosiativ semantikasından yaranır. Ritmik nitq parçasını isə daha çox ovqat tamamlayır.

Təhlillərimiz belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, E.Muğanlı poeziyası avanqard meyilli, fəlsəfi düşüncə poeziyasıdır və bu düşüncə dünyası bütünlüklə sosial-siyası motiv daşıyır. Örnək şeir nümunələrindən də gördüyümüz kimi bu poeziya mental fondda mövcud olmayan yeni mənalar üçün əlverişli mühit yaratmağa qadir Eldar Muğanlı dilində gerçəkliyin yeni təqdimatıdır.

Bu poeziyasının estetik kamillik dərəcəsi isə daima yeni poetik məzmun və məna axtarışlarında olan şairin zəngin mənəvi aləmi, güclü təxəyyül və təfəkkür qabiliyyəti, əsərlərinin ideya gerçəkliyinin əhəmiyyətilə şərtlənir.

Ömrünün məhsuldar dövrünü yaşayan, "qızıl aynasını mavi gözlü bahar gözəlinin qızılı saçlarından asan", yaşadığı çətinliklərə baxmayaraq yorulmadan irəliləyən, gələcəyə inam və ümidlə baxan şair Muğanlıya sevgi dolu dünyasının baharlanmasını arzu edir, ona şərəfli həyat yolunda uğurlar diləyirik. Ədəbi-mədəni tariximizdə ləyaqətli yer tutan Eldar Muğanlı və məsləkdaşlarının həyat və yaradıcılıqlarının daha geniş və hərtərəfli şəkildə tədqiq ediləcəyinə inanırıq.

Qəndab ƏLİYEVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu

525-ci qəzet.- 2022.- 10 fevral.- S.14-15.