"Adın şərəflidir sənin..."

ÖLÜMÜN XEYİR, ŞƏMS!

(Mərhum aktrisa Almaz Əskərovanın ruhuna)

Əgər məndən soruşsalar ki, Azərbaycan kinosunun kəşf etdiyi ən qürurlu, ən məğrur və eyni zamanda ən zərif, ən romantik qadın obrazı hansıdır, tərəddüdsüz və qətiyyətlə deyərdim: "Nəsimi" filmindəki Şəms". Halbuki o, filmdə əsas yox, 2-ci (bəlkə də 3-cü) planda olan, cəmi 3-4 epizodda peyda olub yoxa çıxan obrazdır. Amma bu 3-4 epizod, 5-6 dəqiqə kifayət edir ki, Şəms bütün dövrlərin, zamanların və məkanların qadın qürurunu, əzəmətini, qadın sevgisinin ucalığını, qadın yenilməzliyini təcəssüm etdirən parlaq obraz kimi yaddaşlara hopsun, simvola, rəmzə çevrilərək hamıya qadın olmağın gözəlliyini və təəssüflər olsun ki, həm də çətinliyini göstərsin.

Sarışın saçlı, qaragöz Şəms (Almaz Əskərova) haradansa uzaqlardan gələn "Sarı gəlin" mahnısındakı obrazın sanki sarı gözəl kimi zühur edən varisidir. Bəlkə də filmin rejissoru intuitiv olaraq onun adından süzülüb gələn ilahi, mistik aura ilə Şəmsi sarı rəngin Günəş şəfəqlərini yada salan çalarları ilə bəzəyir. Şəms özünü "Şirvan bahadırı" adlandıran Dövlət bəyi sevir, qatı dindar Şeyx Əzəmin evində böyüsə də, azad bir insan kimi Nəsimi sözünün də aşiqidir, insanı müti qul kimi yox, Allahın yaratdığı ən uca varlıq kimi görür. Ona tükənməz daxili güc verən, məğrurluğunun özülündə dayanan da elə bu inamdır. Miranşahın "Yorulmuşam, gəl ayaqlarımı yu" (yəni mənə təslim ol, itaət et ) əmr-təklifinə görün o, necə cavab verir: "Nəinki sənin, heç sənin Allahının da ayaqlarını yumaram, Miranşah!"

Şəmsin bu cavabının şifrəsini düzgün açmasan, o, Allahı qəbul etməyən şəxs təsiri bağışlayacaq. Əslində isə belə deyil - Şəms bu cavabla Allahı yox, Allahın buyruğunu "İnsan güclüdən qorxmalı, onu sevməli və ona itaət etməlidir" kimi yozan bir allahsızın təklif etdiyi "Allahı" inkar edir. Şəmsin xarakteri "Şəms - Miranşah", "Şəms - Dövlət bəy" və "Şəms - Nəsimi" tandemlərində açılır və nə qədər paradoksal olsa da, filmdə bu tandemlərdən ən zəif işlənəni məhz Dövlət bəylə olan tandemdir. Qəribədir, dövlətin qoşun böyüyünün, sərkərdəsinin sevgilisini düşmən yad düşərgəyə aparır ki, özünə təslim etsin - o isə susur və biz onun bu hadisəyə reaksiyasını əks etdirən bircə işarəyə, kadra belə rast gəlmirik. Başı Nəimini xilas etməyə, İbrahimlə "razborkaya" qarışan Dövlət bəy üçün sanki Şəms adlı bir varlıq yox imiş.

Sonradan sevgilisinin qarşısına atılan kəsilmiş başını soyuqqanlıqla süzüb "Dövlət bəyin ölüsü də gözəldir!" - deyə Miranşaha dağ çəkən və Azərbaycan kinosunda sevgi barədə ən möhtəşəm metaforanı kəşf edən bu gözəlin "boyu bütün zamanlardakı məhəbbətin boyu qədər olan" (Ramiz Rövşən) məhəbbətinə bu qədər laqeydliyə necə haqq qazandırmaq olar? Axı o, necə bahadırdır ki, düşmən caynağında olan sevgilisi, onu xalas etmək yolları barədə düşünmür? Bəlkə elə bunu başa düşdüyündəndir ki, Şəms özü də ölümü seçir, Yusif Səmədoğlu demişkən, "ölümə qənşər" gedir, özü də öz məhəbbətinin qiymətini heç olmasa şairin dilindən eşitmək ümidi ilə...

Filmin, fikrimcə, ən möhtəşəm epizodu Şəms ilə Nəsiminin ölümə doğru getdikləri epizod, ən şah replikaları onların dialoqudur:

- Vəsf et məni, şair..,

- Vəsf vaxtı deyil, afət..

- Ölümə gedirəm...

Və Nəsimi ölüm kabusu ilə üz-üzə qaldığı o müdhiş anlarda gözəlliyə, Şəmsin içindəki işığa təslim olub vəsf edir onu:

Səni bu hüsnü-camal, hüsnü-kamal ilə görüb,

Qorxdular həqq deməyə, döndülər insan dedilər!

...Məhəbbətinin ucalığına, qüruruna, məğrurluğuna, Günəş kimi saçdığın işığa layiq ölümün xeyir, Şəms!

FİLM İÇİNDƏ FİLM: "SALATIN DASTANI"

Sizi inandırıram, əgər nə vaxtsa "ən qısa bədi film" - yaxud süjet, fraqment, epizod - necə istəyirsiniz, elə də adlandırın - devizi ilə kinofestival keçirilsəydi, "Dəli Kür" filmində cəmi 1 dəqiqə-1 dəqiqə yarım davam edən bir epizod "Gizli məhəbbətin anatomiyası" adlı ən uğurlu film kimi sözsüz, baş mükafatı alardı!

Sən demə, istənilən filmin bədii dəyəri onun metrajının uzunluğunda, qısalığında yox, çatdırdığı informasiyanın zənginliyində imiş və bu mənada 1 dəqiqəlik görüntülər də yüzlərlə "sicilləmə" filmdən dəyərli ola bilərmiş.

"Dəli Kür" filmi bir sıra cəhətlərinə görə Azərbaycan kinosunda diqqətəlayiq yer tutan filmdir. Amma məncə, onun ən mühüm məziyyətlərindən biri dünya kinosuna (!) 1 dəqiqə davam edən mükəmməl "film içində film" - "Salatının gizli sevgisi" adlı möhtəşəm bir mini-film bəxş etməsindədir. ...Novruz bayramı axşamı örpəyinin altında nəyi isə ciddi-cəhdlə gizlədərək ətrafdakı canfəşanlığa əhəmiyyət vermədən harasa tələsən, qarşısına çıxan adamların onu tanımaması üçün tələsik, fəqət ürkək-ürkək addımlayan Salatın (Reyhan Müslümova) hər halda onu tanıyan bir qadına təslim olur, onunla bayramlaşır və bu zaman səsindəki titrəyiş, sözünü qurtaran kimi nəzərlərini dərhal yerə dikməsi onun nə isə mübhəm bir sirrindən soraq verir. Sonrakı kadrda görünənləri sözlə təsvirə çəkmək çətin olsa da, hər halda mümkündür və təfərrüatları, detalları bir kənara qoyub birbaşa əsas mətləbin üstünə gələk ki, Salatın kəndin kənarında yerləşən poçta gizlində sevdiyi Əhmədlə "bayramlaşmağa", gətirdiyi gül dəstəsini pəncərə qarşısına qoyaraq bu dünyada kiminsə Əhmədə biganə olmadığını, onu sevdiyini, amma kimliyini bildirməsinin mümkünsüzlüyünü anlatmağa gəlibmiş. Sonuncu məqam gətirdiyi payı və gül dəstəsini pəncərənin qarşısına qoyub içəri boylanan, şüşəni taqqıldatdıqdan sonra gizlənməyə yer axtaran Salatının alışıb-yanan gözlərində, həyəcandan az qala partlamaq dərəcəsinə çatan ürəyinin qaldırıb-endirdiyi sinəsində, üzünün yalnız Tanrıya yalvarış anlarında bürünə biləcəyi işığında yaşanır.

Təsvir etdiyimiz epizodun 1-ci informasiya planındakı rolu, məncə, bizim üçün tam aydınlaşır. Nağıllarımızdan, dastanlarımızdan gələn motivlərlə süslənmiş çox romantik bir səhnədir. Məhəbbət oyununun oğlan - qız (aşiq - məşuq) tandemində məşuqun öz hisslərinə bu dərəcədə təslim olub aşiqin gözdən-könüldən uzaq tənha komasına yaxınlaşmaq dərəcəsində reallaşan cəsarətinə çox az hallarda rast gəlirik. Axı adətən, təşəbbüs aşiq tərəfdən gəlir, qızların öz sevgisini bildirməsi (lap gizli də olsa belə) bir növ "qırmızı xətdən" çöldə qalan situasiyadır! Bu mənada Salatının cəsarəti risk doğurmaqla yanaşı, onun özü, yaşantıları qədər cazibəlidir. Epizodu bizim üçün baxımlı, maraqlı edən əsas məziyyətlərdən biri də elə budur.

Vəssəlammı?

Əlbəttə yox!

Salatının həyəcandan alışıb-yanan sifəti, qalxıb-enən sinəsi, yalvarışla gizlənməyə yer axtaran baxışları konkret məkan və zamanda onun keçirdiyi ruhi-psixoloji sarsıntıları bildirməklə yanaşı, həm də işarəyə, koda çevrilir, bu məsum qızcığazın keçmişini, bu gününü, gələcəyini və bütövlükdə taleyini bəlirləyən ifadə gücü qazanır. Bu mənada bəy qızı olan Salatının "bədbəxtliyi" yaşam və düşüncə tərzinə görə kəndlərində arzuolunmaz şəxsə çevrilmiş, "rus" ayaması ilə damğalanmış birisinə vurulmasında və qarşı tərəfin qızılgül dəstəsi ilə bildirilən məhəbbətə etinasız, biganə (və bəlkə də ironiyalı) münasibətindədirsə, etdiyi risk yaşadığı mühitin adət-ənələrini, aldığı tərbiyəni, davranış etiketini sözün müəyyən mənasında ayaqlamasında, onu sevdiyi oğlanın ayağına (gizli şəkildə də olsa) gətirən istəyin boyunun sonu görünməyən keçmişə və gələcəyə qədər uzanmasındadır. O, "cinayət" başında yaxalanarsa, "murdar" və "mürtəd" adlandırılan birisinə vurulması faş olarsa, necə ağır bir qınağa, tənəyə və cəzaya məruz qalacağını yaxşı bilir, amma şərəf və ləyaqətini və bəlkə də həyatını riskə qoymağa özündə cəsarət də tapır. Və bu cəsarət Salatının hərəkətinə bütün zamanlarda qadın doğulmalarının əziyyətini çəkənlərin, məhz qadın olduqlarına görə sevgilərindən umsuq qalanların, istəklərini, duyğularını dilə gətirə bilməyənlərin öz qismətlərinə qarşı qaldırdıqları mənəvi üsyan rəngi verir.

Amma müəyyən ölçülərə salınmış, daha doğrusu, müəyyən ölçülərdən ibarət olan həya və ismət təəssübkeşliyi ilə məhəbbət kimi sərhədsiz azadlığın qarşılaşmasından yaranan paradoks Salatını haradasa gülünc, dilə gətirilməsə də, ürəkdən keçən və hətta filmdə incə bir eyhamla sezdirilən rişxənd obyektinə də çevirir (heç ağlı başında olan qız da (özü də bəy qızı) gecə vaxtı belə yüngül sərgüzəşt havasına uyarmı?)

Gecə xəlvətcə bizə sevgili-yar gəlmiş idi,

Üzü aydan da gözəl nazlı nigar gəlmiş idi.

Məşhur qəzəlin bu misralarının filmdə Çernyayevskinin və Əhmədin dilindən nə məqsədlə deyildiyini və o məqsədin həqiqət anını tutmaq çox müşküldür. Amma o misraların deyildiyi anda Salatının səmimiyyətinə acımamaq olmur. Çünki sevgilisinə yuxuda qovuşan mücərrəd aşiqin erotik fantaziyaları, yanğısı müstəvisindən heç də kənarda olmayan bu misraların çəkisi Salatının fədakarlığının çəkisindən azdır - hətta bu fədakarlıq yarımçıq təsir bağışlasa belə.

Salatın Azərbaycan ədəbiyyatında indiyə qədər yazılmış və bundan sonra yazılacaq bütün qəzəllərin qəhrəmanlarından daha cazibəli, daha səmimidir və bu səmimiyyəti duymaq hər kişinin işi deyil.

Salatın hardan bilsin ki, onun hər gün gətirdiyi gülləri Əhməd etinasızlıqla masanın üstünə atır, bu gülləri gətirənin kimliyi, öz istəyində belə israrlı olması onu qətiyyən maraqlandırmır və ümumiyyətlə, onun Radişşevin "Peterbuqdan Moskvaya səyahət" kitabı ilə zəbt olunmuş ürəyində məhəbbətə, qadın sevgisinə yer yoxdur?

Bəlkə bunu bilmək heç Salatına lazım da deyil?

Bəlkə Salatın Əhmədi sevgilisi kimi yox, özünün ciddi-cəhdlə gizlətməyə məcbur olduğu DAXİLİ AZADLIĞI kimi sevir?

Onda Salatının öz məhəbbətindən nə qədər zövq aldığını duymaq gərək.

Salatını bu kasıb, balaca koma tərəfə belə gizli və israrlı gəlişləri öz sevgisini diri ikən içində dəfn etdiyini anlayan, bununla barışan bir insanın həmin sevginin məzarını ziyarət etməsinə bənzəmirmi?

(Ardı var)

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2022.- 11 fevral.- S.12.