Milli mədəniyyətimizin və ədəbiyyatımızın müqəddəs ocağı - Şuşa

Prezident İlham Əliyevin 2022-ci ili "Şuşa İli" elan etməsi Azərbaycan mədəniyyətinə yeni mühüm işlər üçün ciddi mövzular verməklə yanaşı Şuşanın tarixi, ədəbiyyatı, incəsənəti və başqa sahələri üzrə gerçəkliklərə işıq salmağa, bu mövzuda yeni elmi, bədii əsərlərin ərsəyə gəlməsinə şərait yaradacaq. Bu baxımdan, 28 illik işğaldan azad edilən müqəddəs şəhərimizə həsr olunmuş "Şuşa İli" qələbə tariximizin daha bir parlaq səhifəsi hesab edilməlidir.

Şuşa - tariximizdə ədəbi mərkəz kimi

Bilinən faktlara əsasən, XIX əsrdə Şuşada 95 şair, 22 musiqişünas, 38 xanəndə, 19 xəttat, 16 nəqqaş, 11 nüsxəbənd, 4 astronom, 18 memar, 16 həkim, 42 müəllimin olması faktı, bu gözəl şəhəri mədəniyyət mərkəzinə çevirməkdə müstəsna xidmətlər göstərmiş onlarla böyük ziyalıların varlığı, fəaliyyəti Şuşanın Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzi olduğu fikrini sübut edir.

XIX əsrdə Şuşa Qafqazın mədəniyyət mərkəzinə çevrilməklə Qarabağda ədəbiyyat "Qızıl dövr"ünə qədəm qoydu. Qarabağ-Şuşa ədəbi mühiti Azərbaycan mədəniyyətində və ədəbiyyatında hər zaman aparıcı yer tutub, ədəbiyyatda yeni istiqamətlərin yaranmasında özül rolunu oynayıb. XVIII-XIX əsr Şuşa ədəbi mühiti ən yeni ideya-estetik xətti, ədəbi-üslubi meylləri və zənginliyi ilə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün türk dünyasında, Şərq ədəbiyyatında qabaqcıl yerlərdən birini tutur.

Azərbaycanımızın qədim mədəniyyət məkanlarından biri kimi tanınan Qarabağda xanlıqlar dövründən sonra ədəbiyyat və sənət daha da çiçəklənib inkişaf etdi. Təsadüfi deyil ki, Qasım bəy Zakir, Baba bəy Şakir, Məhəmməd bəy Aşiq, Natəvan, Nəvvab, Fatma xanım Kəminə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Üzeyir Hacıbəyli, Əhməd Ağaoğlu kimi yazıçı və mütəfəkkirlərimiz Şuşada yetişib, oradan pərvazlanıblar.

Yer üzünün canlı muzeyi - Şuşa

Musiqi, poeziya beşiyi adlanan bu sehirli şəhərdə Azərbaycanın bir çox məşhur mədəniyyət xadimləri yaşayıb-yaratmışdır. Bir çox ilklərə imza atan bu şəhər milli operamızın beşiyi olmaqla yanaşı, ilk professional orkestrin, həm böyüklər, həm də uşaqlar üçün ilk baletin yaradıcısı olan insanların doğma yurdudur.

XVIII əsrdə Vaqif kimi şeir tacidarının yaradıcılığı Şuşa şəhərində çiçəklənmişdi. Burada yaşayıb-yaratmış Qasım bəy Zakir, Baba bəy Şakir Azərbaycan ədəbiyyatında realist-ictimai satirik poeziyanın əsas yaradıcılarından olmuşlar. Xan qızı, şairə, rəssam Xurşidbanu Natəvanın, türk dünyasında musiqi nəzəriyyəçisi, rəssam, şair Mir Möhsün Nəvvabın şeir məclisləri dillər əzbəri oldu.

Azərbaycan dramaturgiyasında ilk faciənin müəllifi olan Nəcəf bəy Vəzirov bu torpaqlarda dünyaya göz açıb. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı tarixində ilk dəfə olaraq ədib və şairlərimizin böyük əksəriyyətini əhatə edən ədəbiyyat tarixi kitabının müəllifi Şuşanın yetirdiyi Firudin bəy Köçərli idi.

Şuşa mühitinin ən görkəmli nümayəndələrdən biri də dahi bəstəkar, Şərqdə ilk operanın banisi, böyük dramaturq, ilk liberettolar müəllifi, musiqili komediya janrının yaradıcısı, qüdrətli publisist, Azərbaycan Himninin müəllifi Üzeyir Hacıbəylidir.

Parisdə ilk dəfə "Qarabağ folkloru" kitabını fransızca və orijinal mətnlərlə çap etdirən yazıçı, publisist diplomat, folklorşünas Ceyhun bəy Hacıbəyli, erməni terrorizminə qarşı döyüşən ilk türk "Difai" milli təşkilatının yaradıcısı, yazıçı, publisist, alim Əhməd bəy Ağayevdə Şuşa torpağının yetişdirdiyi böyük ziyalılardır.

Şuşa ədəbi mühitinin ədəbiyyatımıza qazandırdığı simalar, gətirdiyi yeniliklər

Qeyd etdiyimiz kimi, XVIII əsrdə Pənahabad - Şuşa şəhərinin əsası qoyulduqdan sonra buranın ədəbi mühiti Azərbaycan mədəniyyətinin qaynar mərkəzinə çevrildi. Şuşa ədəbi mühiti dedikdə xəyalımızda ilk növbədə Vaqifin, Zakirin, Natəvanın şeirləri canlanır. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Üzeyir Hacıbəyli, Fərhad Ağazadə, Firudin bəy Köçərli kimi şəxsiyyətlər bu torpağın onlara verdiyi güc sayəsində xalqı, milləti üçün zülmətdə yanan işıq oldular.

Adlarını sadaladığımız, Şuşa torpağının yetirmələri olan, milli duyğularla yaşayan fədakar şəxsiyyətlər istər bədii, istər publisistik əsərləri, istərsə də pedaqoji fəaliyyətləri ilə xalqa böyük xidmətlər göstərib, əsərlərində cəhaləti, avamlığı tənqid edərək insanları maarifə, mədəni tərəqqiyə, azad fikrə səsləyib, bütün yaradıcılıqları ilə ədəbi-mədəni prosesin inkişafına çalışıblar.

Qarabağda XVIII əsrdən Azərbaycan ədəbiyyatında realist şeirin əsası Molla Pənah Vaqif tərəfindən qoyuldu və Qasım bəy Zakir tərəfindən inkişaf etdirildi. Bununla da o dövrdə yaranan bədii əsərlərin dili canlı həyata, xalq danışıq dilinə yaxınlaşaraq, özündən sonrakı ədəbiyyatın inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirdi və XIX əsrdə realizm ədəbi metodunun yaranmasına və inkişaf etməsinə səbəb oldu.

Azərbaycan folklorunun mühüm janrlarından olan bayatı janrının vətəni də Qarabağ elləri sayılır. Azərbaycanda ədəbi məclislərin bir ocağı da Şuşa hesab edilir. XIX əsr Şuşa ədəbi məclisləri özünün çoxyönlü funksiyası, ədəbiyyata, mədəniyyətə, maarifə verdiyi töhfələrlə fərqlənir. Mənbələrdə ən çox adı çəkilən Şuşa məclisləri "Məclisi-üns" ("Dostluq məclisi") və "Məclisi-fəramuşan"dır ("Unudulmuşlar məclisi").

1864-cü ildə əsası şuşalı şair Mirzə Rəhim Fəna tərəfindən qoyulan "Məclisi-üns"ə sonralar Xan qızı Xurşidbanu Natəvan - ömrünün sonuna kimi - düz 25 il rəhbərlik etdi. Otuzdan çox üzvü olan məclisin istedadlı üzvləri arasında Mirzə Rəhim Fəna, Hacı Abbas Agah, İsmayıl bəy Dəruqi, Məşədi Nəsir Lövhi, Məmo bəy Məmai, Mirzə Ələsgər Növrəs və başqaları vardı.

1872-ci ildə Mir Möhsün Nəvvabın başçılıq etdiyi "Məclisi-fəramuşan"ın ətrafında toplaşan Şuşa şairləri - Abdulla bəy Asi, Fatma xanım Kəminə, Mirzə Əbdül Şahin, Molla Saleh Bülbül, Bəhram bəy Fədai və başqaları o dövrün tanınmış simaları idi.

Öz dövrünün çox mühüm ədəbi birlikləri olan "Məclisi-üns" və "Məclisi-fəramuşan" həm də bir məktəb missiyasını ləyaqətlə yerinə yetirdi. Bu ədəbi məclislər ilk növbədə şeir-sənət məktəbi idi. Burada şeirlər, məsnəvilər yazılır, ədəbi müzakirələr aparılır, şeir normaları öyrədilir, nəzirələrlə ənənələr möhkəmləndirilir və gələcək nəsillərə ötürülürdü. Ədəbi məclis təmsilçilərinin xalq şeiri tərzində yazmasına ciddi əhəmiyyət verən Həsən bəy Zərdabi onlara bu tip şeirləri aşıqlara verməyi, xalq şənliklərində oxutmağı, xalqı maarifləndirməyi tövsiyə etmişdi. Bu isə xalq ilə ziyalı ünsiyyətini artırır, cəmiyyətdə maariflənmənin genişlənməsinə yol açırdı. Məclis yığıncaqlarında yazılan şeirlərin müzakirəsi, forma-məzmun xüsusiyyətlərinin dəyərləndirilməsi ədəbi tənqid və ədəbi prosesin inkişafına öz təsirini göstərməkdə idi. Şeir, sənət məktəbi kimi şeirşünaslıq elminin qayda və normalarının öyrədilməsi, qorunması ədəbi məclislərin bəlağət və poetika məktəbi kimi də əhəmiyyətini müəyyənləşdirirdi.

Şuşada ədəbi məclislər dövrün ziyalılarını bir araya gətirən, mühüm hadisələrin müzakirə olunmasına xidmət edən mərkəz funksiyasını da yerinə yetirirdi. Ədəbi məclislər həm də musiqi məclisi idi. Tarzən Sadıqcan (Mirzə Əsəd oğlu Sadıq - Sadıqcan), Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Molla Abbasqulu, Molla Vəli, Məşədi Dadaş və başqa xanəndələr ədəbi məclislərdə fəal iştirak edirdilər. İncəsənətin fərqli növlərini əlaqəli formada təqdim edən Şuşa ədəbi məclisləri həm də rəssamlıq, xəttatlıq fəaliyyətini də mərkəzləşdirən mədəniyyət ocaqları idi. Bütövlükdə Şuşanın necə bir mədəniyyət mərkəzi olmasını, mədəniyyətimizin inkişafına verdiyi töhfələri elə Şuşa ədəbi məclislərinin fəaliyyəti nümunəsində görə bilirik.

Ruhumuzun məskəni - müqəddəs şəhər

Xalq yazıçısı Anarın təbirincə desək Şuşa bütün azərbaycanlıların ruhunun vətənidir. Azərbaycan mənəviyyatının, mədəniyyətinin paytaxtıdır. Milli qeyrət, milli birlik, vətənpərvərlik hissini daxilində yaşadan hər kəsin ürəyi Şuşa ilə döyünür. Millətimizin köklərindən gələn və artıq ənənə halına çevrilən xarakterik xüsusiyyətlərimiz olan sədaqətimizlə, şücaətimizlə, vətənpərvərliklə, bizim olana sahib çıxmaq və onun yolunda yorulmadan mübarizə aparmaq gücümüzlə, Şuşaya əbədi bağlılığımızla düşmənə kimliyimizi bir daha göstərərək sübut etdik ki, Şuşa azaddır! Qarabağ Azərbaycandır!

Suğra ƏLƏKBƏRLİ

ADU-nun Azərbaycanşünaslıq Elmi Mərkəzinin elmi işçisi

525-ci qəzet.- 2022.- 15 fevral.- S.12.