Samuray mənəvi ruhu yaşayır

(Əvvəli ötən çərşənbə sayımızda)

Yaponiyada təsəvvürlərimizə uyğun gəlməyən, təəccübümüzə səbəb olan iki cəhət bu ölkəyə, bu xalqa tam başqa qaydada yanaşmağı, onu dərk etməyə, anlamağa cəhd etməyi tələb edir. Biz gözümüzün hiss hüdudlarının məhdudluğundan texniki vasitələrdən istifadə etməyə əl atırıq və bunu qəbahət saymırıq. Musiqidən baş çıxarmayan, bəsit səslərdən həzz alan adama orkestrin çalğısı anlaşılmayan olduğundan, ona kakofoniya kimi görünür. Ritmdən həzz alanlara melodiya elə bir təsir göstərmir. Biz yaponlardan əsrlər ərzində meydana gəlmiş zövqü, düşüncə tərzini dəyişdirməyi tələb edə bilmərik. Axı onlar da başqa millətlər kimi sahib olduqları ənənələri formalaşdıranda kənar məsləhətlərə ehtiyac duymamışdılar. Ona görə də biz öz münasibətlərimizdə dəyişiklik aparmalıyıq, onların dəyərlər sisteminə hörmətlə, ən azı tolerantlıqla yanaşmalıyıq.

Başqalarından fərqli olaraq yaponlar öz zövqlərinin coğrafi ekspansiyasına yol vermir, hətta onların reklamını, yayılmasını əhəmiyyətsiz bir şey hesab edirlər. Onlar əsrlər boyu izoltasiyada yaşadıqlarından, dünyadan təcrid olunmaları ilə razılaşdıqlarından öz ruh dünyalarının muxtarlığına çalışmış və əsasən buna nail olmuşlar. Ona görə də müəyyən hədlərdə sirr məkanı olmalarını qoruyub saxlayır, qlobal xarakter daşımağa meyl edən beynəlxalq mədəniyyət dənizində də əsasən muxtar qaydada üzmələrini davam etdirirlər.

İtalyanların və amerikanların hesabına biz mafiyalar haqqında, bu xalqların dəyərli tarixlərinə bələdçilikdən daha çox şey bilirik. Mafiya başçısı Al Kapone və ya aktrisa Merilin Monro dünyaya, ABŞ-ın beşiyi başında dayanan, dövlətin bani-atalarından daha çox tanışdır. Yaponiyanı isə biz Hokusaya, Akutaqavaya, Abe Kobeyə, Yasunari Kavabatiyə, Akiro Kurosavaya görə tanıyırıq, müasir yapon mafiyası sayılanYakudza haqqında isə demək olar ki, heç nə bilmirik. Yaponlar fəxr etdikləri şəxsiyyətləri təbliğinə də ciddi yanaşırlar, lakin dərdləri kimi, eyiblərini də gizlətməyi bacarırlar, həm də bundan nəsə bir fayda da gözləmirlər. Yaponlar böyük fəlakətlərə məruz qalanda da, onların köməyə möhtac olduqlarını başqalarının duymamaları üçün, ən çətin anda da öz qürurlarını, ləyaqətlərini qoruyub saxlamaq naminə hətta dəymiş nəhəg ziyanın həqiqi həcmini də gizlədir, xeyli yumşaltmaqla, zərər məbləğini çox kiçiltməklə, öz imkanları ilə onun öhdəsindən gələcəklərini nümayiş etdirmək yolunu tuturlar.

Bir sözlə, Yaponiyanı, yapon xalqını anlamaq o qədər də asan məsələ deyildir, çünki onlarda seyr etdiklərimizin çoxu bizə paradokslar məcmu kimi görünür. Ona görə də böyük rus şairi F.İ.Tyutçevin öz doğma ölkəsi barədə dediyi sözləri bəlkə də daha çox Yaponiyaya aid etmək olar. Yaponiyanı adi arşınla ölçmək mümkün deyildir, onun bizə görə olan qəribəliklərini də əhatə etmək çətindir. Ona görə də Yaponiyanı yalnız sevmək qalır, çünki onun bizim hesab etdiyimiz eyibləri də həsəd aparılacaq ləyaqətlərinin davamıdır.

Ənənələr bütün xalqların həyatında mühüm rol oynayır, ona görə də ona daş atmaq da yolverilməzdir. Qayaya daş atılanda ona təsir göstərmədiyi kimi, ənənəyə də kənardan müdaxilə əks nəticə verməklə, onun davamlılğını gücləndirir.

Ənənələrin davamlılığı və rəngarəngliyi

Dünyada nə qədər xalq mövcuddursa, onlardan dəfələrlə çox olan sayda ənənələr vardır. Xalq öz unikallığına olan inamı naminə tarixən bəzi davranış qaydalarını yaşadır və onlar nəsildən nəslə keçdikdə, əsrlər boyu davam etdirdikdə, onlar ənənəyə çevrilir. Xalqların mədəniyyətlərində bir-birindən çox fərqlənən ənənələrə rast gəlmək mümkündür. Ona görə də mədəniyyət və ənənələr dünyada nəhəng saydadır, planetimizin çox fərqli relyefi, təbiət və iqlim müxtəlifliyi ilə yanaşı, insan cəmiyyətlərinin də rəngarəng palitradan ibarət olduğunu göstərir.

Mədəniyyət ayrıca bir cəmiyyət və xalqın ideyalarının, inanclarının, adətlərinin və sosial davranışlarının birliyi şəklində formalaşır. Əhali üçün doğma mədəniyyətinin mahiyyəti, onun dərin kök salması və həm də özlüyündə düşündüyü kimi unikal xarakter daşımasıdır. Ənənə isə həmçinin, spesifik fəallığa əsaslanmaqla, nəsildən nəslə keçməklə, dəfələrlə təkrar olunan hadisələrin və davranışların canlı təzahürlərinə qayğı ilə yanaşılmasıdır.

Ənənə adətdən fərqlidir və daha möhkəm qaydada tətbiqi ilə seçilir. Kollektiv davranışda əks olunmaqla, çox təkrar olunan müəyyən qaydalar, adətən, ənənəyə çevrilir. Ənənə müxtəlif mədəniyyətlərin tərkib hissəsi olmaqla, onların canına hopur.

Ənənə və mədəniyyət bir-birinə sıx bağlıdır, çünki hər ikisi saysız-hesabsız nəsillərin ömrü ərzində formalaşır, inkişaf edir, həm də istənilən xalq üçün tam özününkü olan bir xarakter daşımağa başlayır. Ona görə də ayrı-ayrı xalqların ənənələri arasında belə miriad müxtəlifliyi mövcuddur.

Bəzi xalqların daha çox nəzərə çarpan ənənələrinə diqqət yetirsək, onların bir-birindən tam fərqləndiyini əyani şəkildə görə bilərik. Bir sıra xeyir və şər mərasimləri tam başqa qaydada keçirildiyindən az qala əks xarakterə yiyələnmiş kimi görünür. Məsələn, Çində gəlin toy vaxtı qırmızı, Avropada və Birləşmiş Ştatlarda isə ağ paltar geyinir. Hindli gəlinlərin də sariləri qırmızı rəngdə olur, rus qızları da gəlinlik timsalı kimi ağ rəngi seçirlər. Efioplar toy məclisində bəylə gəlini, həmçinin, qonaqları mal ətinin iri çiy parçalarına qonaq edirlər.

Azərbaycanlılar və şimaldakı qonşularımız dəfn mərasimində qəbir üstünə al-qırmızı qızılgül və qərənfil dəstəsi qoyduqları halda, yaponlar ölənin xatirəsini ağ qızılgüllə yad edirlər.

Şotlandları ingilislərdən və digər qonşu xalqlardan fərqləndirən, onların qanqal çiçəyini özlərinə rəmz seçməsidir. Təkcə çiçəyi deyil, bu yabanı bitkinin özü də rəmzlənmənin yüksək səviyyəsinə çatmışdı. Şotlandiya kralı VII Ceyms 1687-ci ildə hətta "Qanqal" ordenini təsis etmişdi. Ordenin devizi də bitkinin təbiətinə uyğun idi - "Heç kəs cəzalanmadan mənə toxuna bilməz". Əslində, bu, ən qədim və ən nəcib təltif olmaqla, Şotlandiyanın tarixi ilə sıx bağlı idi, XVII əsrdə isə kral sadəcə olaraq onu rəsmi qaydada bərpa etmişdi.

Şotland kişilərin çarpaz naxışlı yun parçadan hazırlanmış və üzərində qabaqdan asılan xırda sumka gəzdirdiyi gödək yubka geyinməsi və ya bagpipe adlanan tuluq zurnası kimi nəfəsli musiqi alətində çalmaları da başqaları tərəfindən qeyri-adilik kimi qəbul olunur. İngilislər isə rəmz kimi sinələrində lalə gülü nişanını gəzdirirlər, fransız kralları isə üç zanbaq çiçəyinə üstünlük vermişdilər.

Şir də şotlandların rəmzi idi. Kral I Riçard Şirürəklidən sonra üç şir İngiltərənin simvoluna çevrildi. Həmin dövrdən şirin ingilislərin fərdi xüsusiyyətlərini - gücünü, igidliyini, ləyaqətini, məğrurluğunu daha yaxşı əks etdirdiyi güman edilirdi. Kütləvi igidlik nümunələrinə gəldikdə, bəzi xalqların da həmin simvola yiyələnməyə iddia etməyə tam hüququ vardır.

Şotland kişilərin yubka geyinməsi qəribə görünməməlidir, Asiyada da bu paltar növündən istifadə edən xalq vardır, birmalı kişilər də yubka geyinirlər. Bir vaxtlar ölkənin Baş naziri U Nunun Bakıya gələndə belə yubkada olması böyük təəccübə səbəb olmuşdu. Yunanlar da sirtaki rəqsini ifa etmək üçün belə qısa ətəkli ağ yubka geyinirlər.

Musiqiyə və musiqiçilərə münasibət də fərqlidir. Meksikanı, küçə musiqiçiləri olan məşhur mariyaçilərsiz təsəvvür etmək çətindir. Mexikonun Soçimilko parkındakı kanallarda onlar olduqları qayıqda yaxınlaşıb, sifariş əsasında üzən turistlərə musiqi parçaları çalıb oxuyurlar. İspaniya, xüsusən Andalusiya parlaq paltarda olan flamenqo rəqqasələri ilə diqqəti cəlb edir. Gürcülər isə qonaqları polifonik səslərdə ifadə edilən milli mahnılarla salamlayırlar. Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsində toylarda davulun və qara zurnanın gur səsi altında adamlar dairəvi şəkildə yallı gedirlər. Qarabağda isə onları üç alətin müşayiət etdiyi xanəndənin avazı əvəz edir.

İtaliya opera sənətinin beşiyi sayılır və ölkədə tamaşada səslənən vokal parçalarına xüsusi vurğunluq vardır. İtalyanlar ariya səslənəndə emosiyaya qapılıb ağlayırlar, çünki onlara bu musiqi başqa xalqlara nisbətən daha güclü təsir göstərir.

Avstraliyada atəşfəşanlıq mərasimə əlavə bəzək verir. İspaniyada isə adamlar xüsusi bayram günündə bir-birini pomidor atəşinə tuturlar. İtaliyada isə buna bənzər şəkildə pomidoru portağal əvəz edir. Hindistanda hamı bir-birinin üstünə rəngli toz səpir. Meksikada ad günündə onun sahibinin şərəfinə olan tortdan "baiskarın" özü bir dişdək götürdükdən sonra, qonaqlardan biri həmin tortu onun üzünə çırpır. Bu ölkədə ölənlərin anım günü geniş qeyd edilməklə, heç də matəmdən xəbər vermir, hamı yeyir, içir, şənlənir, karnaval təşkil edilir, insan kəlləsi və skeleti şəklindəki şəkərdən hazırlanmış şirniyyat böyük iştahla yeyilir.

Təəssüf ki, eybəcər adətlər də hələ bəzi yerlərdə qalır, ziyan vurmasına baxmayaraq, sıradan çıxmır. Afrikada, Asiyanın və Orta Şərqin bəzi ölkələrində qızların cinsi orqanlarında cərrahiyyə əməliyyatı aparılır, uşaq vaxtı həyata keçirilən bu dəhşətli tədbir bəzən ağır fəsadlara səbəb olur. Ona görə də bir sıra ölkələrdə belə əməliyyat qanunsuz hesab edilir.

Qızların orqanizminə belə ağır zərbə vurulmasına bənzər qaydada Çində uzun müddət ərzində yeniyetmə qızların ayaqlarını kiçiltmək üçün, onların pəncəsi möhkəm sarınırdı. Bunun nəticəsində ayağın iri barmağından başqa digər barmaqları yoxa çıxırdı. Ayağın uzunluğu süni qaydada gödəldilməklə, 7-9 sm. olurdu. Qızlar qorxurdular ki, iri ayaqlarına görə onlar ərə getməyəcəklər. Gələcək dumanlı xoşbəxtlik naminə özlərinə belə əzab verir, əsl əlillərə çevrilirdilər.

Əxlaq məsələsində də islam və xristian xalqlarına qəribə görünən qeyri-adi adətlər, ənənələr vardır. Rusiyanın azsaylı xalqlar yaşayan Şimali-Şərqində yaşayış məntəqəsinə gələn qonağa evin yaşlı sahibi öz gəlini ilə yatmağı təklif edir, axı qonağın qalması üçün başqa yer də yoxdur. Bu təklif əxlaqsızlığın kükrəməsindən deyil, öz xalqının mövcudluğunu qoruyub saxlamaq kimi həyat üçün vacib olan bir məqsəddən irəli gəlir. Onlar xutorlarda, xırda icmalarda yaşadıqlarından gənclər öz yaxın qohumları ilə ailə qururlar. Bu isə övladlarda əqli və fiziki qüsurların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Qan dəyişdirilməsə, cırlaşma sürətlənəcək və bu, azsaylı xalqın nəslinin kəsilməsinə səbəb ola bilər. Ona görə həmin adətin praktiki faydasını nəzərə alaraq, ona münasibətdə tolerant münasibət bəsləmək tələb olunur.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2022.- 16 fevral.- S.21.