"Bərpa prosesi düzgün gedəndə, idmançı peşəkar idmana qayıda bilir"

İdman həkimi Fərid Səlimov: "İş zamanı bir şüarımız var, mümkün olmayan heç bir şey yoxdur"

Yəqin ki, çoxumuz hər hansı idman yarışına baxarkən bir idmançının anidən zədələndiyini və bu səbəbdən bir müddət peşəkar fəaliyyətdən kənar qaldığını eşitmişik. Adətən həkimlər zədələnən idmançılarla fərdi məşğul olurlar. Avropada bu sahə üzrə kifayət qədər ixtisaslaşmış mütəxəssis və müəssisələr var. Bəs ölkəmizdə necə, peşəkar formada idman həkimi kimi fəaliyyət göstərən həkimlər və bu tip xidmətlər göstərən müəssisələr varmı?

Müsahibimiz idman həkimi kimi fəaliyyət göstərən, bir müddət futbol üzrə aşağı yaş qrupu üzrə milli komanda da çalışmış fizioterapevt-reabiltoloq Fərid Səlimovdur. Hazırda "Kinezis-Rehab" sağlamlıq mərkəzində çalışan gənc həkimlə söhbətimiz ölkəmizdə yeni inkişaf etməkdə olan ixtisaslaşmış idman həkimliyi fəaliyyəti və bu tip bərpa mərkəzləri haqqında oldu.

***

- Əvvəlcə təhsilinizlə bağlı məlumatdan başlayaq.

- Mən Azərbaycan Tibb Universitetində təhsilə başlamışam. Sonra isə Azərbaycanda bu sahə üzrə ilk olan Böyük Britaniya təhsili də almışam. Bu, Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasında (ADBTİA) həkimlər üçün nəzərdə tutulmuş ingilisdilli magistr proqramıdır. İki illik proqram əsasında bizə dərs deyən bütün müəllimlər İngiltərədən gələn və bu sahədə çalışan professorlar olub. Həmin müəllimlər həm də böyük beynəlxalq idman oyunlarının təşkilində birbaşa rol oynayan mütəxəssislərdir. Qeyd edim ki, bu müəllimlər bizə ixtisas fənlərini keçməyə gəlirdilər. Eyni zamanda qeyri-ixtisas fənlərini isə yerli müəllimlərimiz tədris edirdi ki, biz hərtərəfli inkişaf edə bilək. Bu fakültə açılandan səhv etmirəmsə, artıq 6-cı qəbuludur. Mən isə həmin fakültənin 3-cü məzunuyam.

Daha sonra həkim kimi müxtəlif futbol klublarında, eyni zamanda milli komandada (2020-ci ildə) fəaliyyət göstərmişəm. Paralel olaraq müxtəlif seminarlarda iştirak edib daim öz üzərimdə işləyib biliklərimi təkmilləşdirmişəm. Daha sonra "FİFA Medical Network" platformasını da bitirib buranın da həkimliyinə aid diplomunu almışam.

- Demək olar ki, ölkəmizdə hələ yeni-yeni tanınan bir sahədə çalışırsınız. Necə oldu ki, idman sahəsi üzrə həkim olmağa qərar verdiniz?

- Biz Tibb Universitetində oxuyanda orada kurasiya sistemi tətbiq olunurdu. Bu sistemdə elə idi ki, biz müxtəlif ixtisaslarla maraqlanırdıq. Misal üçün bir həftə uralogiya, növbət həftə dəri- zöhrəvi, sonra onkologiya xəstəliyi üzrə xidmət göstərən xəstəxanalarda təcrübə keçirdik. Bütün bu proseslər getdikcə tələbədə müəyyən kriteriyaları formalaşdırırdı və artıq o bilirdi ki, nə istəyir. Məndə də belə oldu və idmana bağlı fizioterapiya-reabilitasiya sahəsi daha çox diqqətimi çəkdi. Təəssüf ki, o vaxtlar bu sahə ATU-da o qədər də yaxşı tədris olunmurdu. Çünki qeyd etdiyiniz kimi, ölkəmizdə idman həkimliyi özlüyündə yeni bir sahə idi. Təsadüf elə gətirdi ki, bir futbol klubunda həkim kimi fəaliyyətə başladım. Orada 6 aylıq fəaliyyətimdən sonra klubun ikinci əsas komandasına təyin olundum.

Daha bir müddət burada çalışdıqdan sonra Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının laboratoriyasında çalışmağa başladım. Orada əsas işimiz sırf idmançıların test edilməsi idi. Yəni biz ölçürdük ki, idmançının bədəni nəyə qadirdir, dözümlülüyü nə qədərdir. İdmançı balanslıdırmı, ya yox. İdmançı balanslı olmayanda enerji boşa gedir. Ona görə idmançıya balanslaşdırılmış məşqlər verilir ki, idmançının enerjisi oyun zamanı maksimum performansın göstərilməsinə yönəlsin. Beləliklə, idmançının faydalı iş əmsalı artır.

Bundan başqa, xaricdən komandalar gəlirdi və biz müxtəlif idmançıları test edirdik, onlarla birlikdə işləyirdik. Daha sonra milli komandadan - AFFA-dan təklif gəldi və orada çalışmağa başladım. Təqribən bu ilin əvvəlinə qədər milli komandada işləyirdim. Ondan sonra "Kinesiz-Rehab" sağlamlıq mərkəzində çalışmağa başladım.

Futbol üzrə çalışmağıma baxmayaraq, profilim sırf futbol deyil, idmandır. İdmanla yanaşı, dayaq-hərəkət sistemli travmalarla məşğul oluram. Yəni əzələ-sümük-bağ, bədəni hərəkətə gətirən bu üç aparatın hər hansı bir travması olduqda, onun bərpasına başlayırıq. Qeyd edim ki, bu zədələr əsasən velosiped, trenajor, yaxud digər idman növləri ilə məşğul olan idmançılarda yarana bilir.

- Fəaliyyəti ilə digər klinikalardan və fizioterapiya yerlərindən fərqlənir. Bura sırf idmançılar üçün nəzərdə tutulub?

- Çalışırıq ki, idman həkimliyi və bu tip klinikaların olması mədəniyyətinin ölkədə oturuşmasına dəstək olaq. İdmançılar ən azından travması olanda bilsinlər ki, hara gedib düzgün müalicə ala və daha tez bərpa ola bilərlər.

- Necə düşünürsüz, digərləri ilə müqayisədə idmançılarla işləməyin çətinliyi, yaxud fərqi varmı?

- Belə deyim, əgər şəxs öz işini sevir və zövq alırsa, o, necə olsa, öhdəsindən gələcək. Bariyerlər ona problem kimi yox, motivasiya kimi gəlir. Mən də həm öz işimdən, həm olduğum yerdə fəaliyyətimdən həzz alıram. Çətinlik deməzdim, ancaq bəzən zədəli idmançı ilə işləyəndə belə olsaydı, daha yaxşı olardı hissi yaranır. Bu zaman da problem ola bilər ki, mənim pasiyentə məlumatı düzgün ötürə bilməməyimdən, yaxud onun düzgün anlamamasından irəli gəlir. Bu işin spesifikası nədir, onu deyim. Niyə biz buna idman həkimliyi deyirik. İdmanda belədir ki, bir şəxsin bərpasına çox az müddət sərf edilməlidir. İdmançının bərpası ilə adi şəxsin bərpası bir deyil. O, meydana, tatamiyə və s. daha tez qayıtmalıdır, daha tez bərpa olmalıdır. Çünki idmançıya bunun üçün həm maliyyə ayrılır, həm də komandada oyunçu sayı çatışmazlığı və s. olur. Buna görə də sən həkim olaraq bacardığın maksimum işi ortaya qoymalısan. Bizim işimizdə bu cəm götürüləndə komanda işi ola bilir. Adi adamlarda isə vaxt problemi yoxdur.

- Nə üçün idmançılar zədələndikdə formalarını tez itirirlər?

- İdmanda müəyyən formanı almaq və saxlamaq çox çətindir, itirmək isə çox asandır. Belə deyim, adam qrip olsa, formasını itirəcək. Onun dözümlülüyü və balanslılıq məsələləri var. Hansı ki, bunları çox ağır məşqlərlə yığmaq olur. İdmançı müəyyən bir travma aldıqda onları itirir. Çünki davamlı əzələ, tonus, kardio məşqlər, güc məşqləri etməlidir ki, əzələ tonusda olsun. Bərpa zamanı isə biz çalışmalıyıq ki, maksimum idmançının həm kardiosunu və balansını itirməyək, həm də bərpası düzgün getsin.

İdmançı elədir ki, müəyyən bir qida rasionuna öyrəşir, bizdən fərqli olaraq onların qidaları kalorili yeməklərdir. Çünki məşq müddətində çoxlu enerji yandırırlar. Bədən də buna öyrəşir, zədələndikdə isə enerji itirmir, lakin bədən yenə də yemək istəyir. Ona görə kökəlmə və piylənmə sürətlə gedir. Həkim isə çalışıb elə məşqlər verməlidir ki, zədəni artırmasın, eyni zamanda, idmançının kardiosunu itirməsin. İdmançının bədəni icazə verdikdə bu zaman biz elipsoyt aparatı ilə işə başlayırıq. Bu zaman bütün bədən işləyir.

Həmçinin, psixoloji maneələr müalicədə daha çox çətinlik yaradır. İdmançı eqosunu da bura əlavə edə bilərik. Bilirsiniz, komanda işində həkim həm psixoloq olmalı, ruh düşkünlüyünü aradan qaldırmalıdır, həm də zədəni bərpa etməlidir. Digər cəhətdən fikirləşək ki, məşqçi də keçmiş idmançıdır. Onun da öz iş prinsipi var, istəyir ki, idmançı daha tez qayıtsın və s.

- Son zamanlar onurğa problemlərindən əziyyət çəkən insanların sayı artıb. Bu artım nə ilə əlaqədardır?

- Onurğa problemləri əsasən bel ağrıları ilə tanınır. Avropa da hətta bir insititut ancaq bel ağrılarını araşdırır. Yəni o qədər geniş yayılmış problemdir. Düşünürəm ki, bu, daha çox həyat tərzimizlə əlaqədardır. Daha dəqiq desəm, sivilizasiya formalaşması ilə əlaqəlidir. Buna qədər insanlar əkində dəryazdan istifadə edir, daha çox hərəkət edirdisə, bu, onurğanın hərəkətliliyinə, əzələ sisteminə də müsbət təsir edirdi. Hazırda isə oturaq işlərə keçid sürətlənib. Ona görə arxa qrup əzələlər (kürək, bel əzələləri) zəifləyir. Bizim beynimiz çox ağıllıdır. Beyin düşünür ki, gündəlik həyat tərzimizdə hər hansı bir oynağın müəyyən hərəkətliliyi lazım deyilsə, beyin oynağı bloklayır ki, əlavə enerji sərf etməsin. Və birdən biz hər hansı bir yükü götürəndə, sərt hərəkət edəndə zədələr, ağrılar baş verir. Yaxşı olar ki, hamı hər səhər gündəlik qızışma hərəkətləri etsin. Bu zaman bədən daha gümrah olur.

- Pasiyentlərin dili ilə desək, bədənin içini bildirən müayinə kimi tanınan üsulu nədir və o, necə aparılır?

- Bizim etdiyimiz müayinə bədənin çəki analizidir. Bu, bizə imkan verir ki, bədənin nədən ibarət olduğunu bilək. Bununla da kriteriyalara salaq ki, bilək işimizi necə qurmalıyıq. Ona görə müayinədən sonra sual veririk ki, sən nə istəyirsən? Fit görünmək, yoxsa sağlam olmaq istəyirsən? Əgər fit görünmək istəyirsə, onun məşqləri ayrıdır, sağlam olmağın məşqləri ayrıdır. Bəzən belə də olur, adam fit deyil, ancaq bədəni göstərir ki, onun metobolik yaşı azdır. Bu aparat bizə yol göstərir ki, sağlamlığı bilək. İkinci məqsəd nədir onu bilək. Adam piyi azaltmaq istəyir, yaxud əzələlərini möhkəmlətmək istəyir. Bunun üçün də məşq intensivliyi, nəbz zonaları fərqlidir. Məsələn, aktiv əzələni artırmaq istəyən şəxsin növbəti müayinəsində bilinir ki, ona verilən məşq yararlı olub, ya yox.

- İdmançılar üçün ən təhlükəli sayılan və karyeralarının sonunu gətirən zədələr hansılar hesab edilir?

- Bizim iş prosesimizdə bir şüarımız var. Mümkün olmayan heç bir şey yoxdur. Sadəcə düzgün olmayan yol var. Siz indi də bir neçə məşqçi ilə söhbət etsəniz, görərsiniz ki, o, zamanında müəyyən travma alıb. Travmanın verdiyi ağrı üzündən karyerasını saxlayıb. Normal yanaşmada isə əsas olan düzgün yoldur. Əgər travmaya düzgün yanaşılır, düzgün və mütəmadi məşqlər edilirsə, travmaları dəf edib davam etmək olur. Avropada bu yöndə araşdırmalar var, orada müəyyən bir zədədən sonra professional idmana qayıtmaq şansının nə qədər olduğu göstərilir. Araşdırmaları ona görə aparırlar ki, idmançı sabah yenidən zədə almasın. Misal üçün, idmançı ön çarpaz bağ əməliyyatından sonra tək ayaqla önə tullanma testində 163-168 sm məsafəyə rahat tullana bilirsə, demək, o, rahat məşq edə bilər. İkinci zədənin olmaq ehtimalı qat-qat azdır. Amma get çıx stadiona, məncə, yaxşı olacaq düşüncəsi ilə idmançını məhv etmək olmaz. Avropa, həmin bəlkə sözünü özünə dedizdirmir. Düzgün yanaşmada bəlkə sözü olmur. Bərpa düzgün gedirsə, idmançı professional idmana qayıda bilir. Bu, çətindir. Çünki idmançıdan vaxt, səbir, enerji, iradə tələb edir.

- Təcrübədə belə hallarla rastlaşmısınızmı?

- Bəli, əlbəttə. Bir qapıçının əlində travması vardı. Bu, onun üçün psixoloji travma yaratmışdı və hesab edirdi ki, futboldan kənarlaşa bilər. Çünki onun həyatı artıq futboldan ibarət idi. Ancaq düzgün yanaşma ilə travmadan da, psixoloji çətinlikdən də xilas oldu. Bu gün hələ də rahat qapıda dayana bilir. Doğrudur, tam olaraq onun bərpasını aparmaq mənim səlahiyyətimdə deyildi. Ancaq eyni klubda həkim kimi fəaliyyət göstərdiyimdən şahidi olmuşam və müəyyən köməyim dəyib.

- Hərəkətli olmaq insanı sağlam saxlaya bilərmi?

- Mən uzun müddət uzunömürlülüyün sirrini axtarırdım. Mənim başa düşdüyüm budur ki, ömrü sağlam yaşayıb başa vurmağın əsas yolu hərəkətdir. Söhbət professional idmanla məşğul olmaqdan yox, ən azından müəyyən bir hərəkətdə olmaqdan gedir. Misal üçün, velosiped sürmək, yaxud ən azından parklara quraşdırılan trenajorlardan istifadə etmək lazımdır. Bir misal çəkim, digər rayon və kəndlərimizdə olanda oradakı analar, nənələrimizin Bakıdakılardan fərqli bədən quruluşuna malik olduğunu görürsünüz. Fərq çəkidədir. Misal, siz Xınalıqda kök adam görə bilməzsiz, çünki onlar hərəkətdədirlər. Onlarla belə misal var. Əvvəlcə insanlar özləri istəməlidirlər ki, sağlam qalsınlar və bunun üçün hərəkət mütləqdir.

Afaq RZA

525-ci qəzet.- 2022.- 16 fevral.-S.17.