Şuşa şəhərinin 270 illiyində
mən nə edə bilərəm?
Şuşa şəhərinin 270 illiyi
münasibətilə 2022-ci ilin "Şuşa İli" elan olunmasını mən də təqdir edir və alqışlayıram. Bu il tarixçilərin
üzərinə böyük
məsuliyyət düşür.
Şuşa şəhərinin tarix və mədəniyyətinin
dünya ictimaiyyətinə
akademik səviyyədə
tanıtmaq imkanı yaranıb. Bir tarixçi kimi
ilin əvvəlində
öz tədqiqatlarıma
və ictimai mövqeyimə əsaslanaraq
tezis şəklində
aşağıdakı məqamları
nəzərə çatdırmağı
borc bilirəm.
Birincisi, mən hələ 2004-cü ildə bir tarixçi kimi Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin qədim dövr arxeoloji materiallarını fəlsəfə doktorluğu dissertasiyam üçün sistemləşdirərkən Şuşanın tunc dövrü materiallarının Redkin lager tunc dövrü materialları kimi təqdim olunduğunu aşkar etmişdim. Materiallar Çar Rusiyası dövründə Şuşalı müəllim Emil Resler tərəfindən aşkar olunmuşdu və Tiflis Qafqaz Muzeyində saxlanılırdı. Sovet dövrünün ilk illərində Azərbaycana məxsus bəzi arxeoloji və etnoqrafik materiallar qardaşlıq nümunəsi olaraq geri qaytarılmış və Azərbaycan Dövlət Muzeyinə təhvil verilmişdi. Yanlış olaraq Şuşa arxeoloji materialları aktda düzgün göstərilməsinə baxmayaraq inventar kitabında Redkin lager arxeoloji materialları kimi qeydə alınmışdı. Həmin materiallar tunc gəm (inv. ¹ 1052), ox ucları (inv. ¹ 1037; 1038), xəncər başlığı (inv. ¹ 1057), düymələr (inv. ¹ 1056; 1060), lövhəcik və ya kəmər hissəsi (inv. ¹ 1058; 1051), qolbaqlar (inv. ¹ 1045; 1046), çaxmaqdaşı və dəvəgözüdən ox ucları (inv. ¹ 1039; 1040), əqiq və balıqqulağı muncuqlar (inv. ¹ 1053; 1059; 1054; 1055), heyvan dişləri (inv. ¹ 1048; 1050) və çürümüş ağac parçasından (inv. ¹ 1049) ibarət maddi-mədəniyyət nümunələridir. Bu az material Şuşanın Son tunc və ilk dəmir dövrü Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti abidələrinin zənginliyini göstərir. Düşünürəm ki, bu məsələdə tədqiqatçılar üçün iki imkan yaratmaq lazımdır: 1. Şuşa ətrafında təxirəsalınmaz arxeoloji kəşfiyyat işlərinin aparılması və ilin ikinci yarısına qədər akademik səviyyədə elmi hesabatın yazılması (bu məqamda bir neçə ölkənin bizim də tanıdığımız tunc dövrü mütəxəssisləri və ya akademik və ictimai təşkilatları cəlb oluna bilər); 2. Frederik Dübua de Monperö, Emil Resler, Sara Aşurbəyli kimi tədqiqatçıların Şuşa şəhəri ətrafında tədqiqatlarına əsaslanaraq gənc alimlərin Gürcüstan, Rusiya, Almaniya, Fransa, o cümlədən, Azərbaycanda Şuşa arxeoloji materiallarını kataloqlaşdırması, onların hesabat və məqalələrin tərcümə olunması, ilin sonuna fundamental əsərin ortaya çıxarılması (bu məsələdə bizə həmin ölkələrin muzeylərilə yanaşı, həmin muzeylərin akademik işlərlə məşğul olan əməkdaşları da yardım edə bilər).
İkincisi, Şuşa şəhəri haqqında ikinci tezisimi hələ 2016-cı ildə Litvanın paytaxtı Vilnüsdə keçirilən Avropa Arxeoloqları Assosiasiyasının 22-ci İllik toplantısında (Post Medieval Archaeology in Azerbaijan) "Azərbaycanda Orta əsrlər sonrası arxeologiyası" adı ilə təqdim etmişdim. XVIII əsr xanlıq dövrü paytaxt şəhərlərinin öyrənilməsi sahəsində Azərbaycanda professor Qafar Cəbiyevin başçılıq etdiyi Ağsu arxeoloji ekspedisiyası ixtisaslaşdığı üçün Şuşa və Şəki şəhərlərində arxeoloji tədqiqatların aparılmasının əhəmiyyətini vurğulamışdım. Doğrudur, biz hələ Ağsuda xanlıq dövrü arxeologiyasını öyrənəndə əksər arxeoloqlar buna ehtiyac olmadığını deyirdilər, lakin zaman göstərdi ki, doğru yoldayıq və çox zəruridir. Düşünürəm ki, professor Qafar Cəbiyevin son orta əsr abidələrini öyrənmə təcrübəsi (bura son dövrlərdə genişmiqyaslı arxeoloji tədqiqatlar aparılan Orta əsr Ağsu şəhəri, Qəbələ şəhərinin Qala hissəsi, Basqal qəsəbəsi, Avaxıl Pir Ömər türbəsi və başqaları daxildir), onun rəhbərlik etdiyi ekspedisiyanın imkanları, əməkdaşların aşkarlama və işləmə bacarığı Şuşa şəhərinin bütün ictimai binalarının və meydanlarının sürətlə arxeoloji baxımdan öyrənilməsinə, ilin sonuna hesabatın hazırlanmasına və fundamental nəşrin ortaya çıxmasına imkan verə bilər. Qeyd edim ki, bu prosesə mənim də üzvü olduğum beynəlxalq ictimai təşkilatlar - Avropa Arxeoloqları Assosiasiyası və Orta Əsrlər Sonrası Arxeologiyası Cəmiyyəti də cəlb edilə bilər. Şuşa şəhərinin Orta əsrlər sonrası arxeologiyasının mütəxəssislərlə öyrənilməsi görüləcək işin elmi səviyyəsini və təqdimatını artımış olar.
Üçüncüsü, mən UNESCO yanında Abidələr və Tarixi Yerlər üzrə Beynəlxalq Şuranın - İKOMOS-un və həmin təşkilatın Azərbaycan Milli Komitəsi İdarə Heyətinin üzvüyəm. Bununla yanaşı, mən bəlkə də, Azərbaycanda yeganə alim kimi İKOMOS-un könüllü rəyçisiyəm. Bildirmək istəyirəm ki, hələ 2015-ci ildə mərkəzi Nyu-Yorkda yerləşən Dünya Abidələr Fondunun 2016-cı il Təhlükə altında olan abidələr siyahısı üçün "Tarixi Qarabağ irsini sənədləşdirmə layihəsi"ni hazırladım və həmin fonda təqdim etdim. Lakin o zaman Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə Xarici İşlər Nazirliyi mənim layihəmə müsbət yanaşmadıqları üçün layihəni geri götürməli oldum. Lakin Şuşa tarix-mədəniyyət abidələrinin də içərisində olduğu həmin layihənin tezislərini Şimali Makedoniya Respublikasının Ohrid şəhərində keçirilən beynəlxalq konfransda məruzə elədim və məqalə nəşr olundu. Düşünürəm ki, erməni diasporunun akademik qanadı bizim özümüzü təcrid etdiyimiz bu meydanı boş buraxmayacaq və bizi mədəni irs sahəsində ittiham etdikləri şəkildə belə siyahılara müraciət edəcəklər. Odur ki, Ədliyyə Nazirliyi UNESCO yanında Abidələr və Tarixi Yerlər üzrə Beynəlxalq Şuranın - İKOMOS-un Azərbaycan Milli Komitəsini qeydiyyata almağa çalışmalıdır. Həm IKOMOS, həm də Dünya Abidələr Fondunun ya beynəlxalq, ya da regional toplantısını Şuşa şəhərində keçirmək həm tanıtım, həm də Şuşa ilinə bir töhfə ola bilər.
Dördüncüsü, mənim həmtəsisçisi olduğum
və mədəni irsin öyrənilməsi,
mühafizəsi, təbliği sahəsində böyük
təcrübəyə malik "Miras" Mədəni İrsin
Öyrənilməsinə Kömək İctimai
Birliyinin üzvlərini Şuşa
şəhərinin müvafiq işlərinə
cəlb etmək mümkündür. Akademik sahədə təcrübəyə malik çoxsaylı üzvlərimiz istər könüllü, istər ödənişli
işlərdə yaxından iştirak edə
bilərlər. Təəssüf ki, Azərbaycanda
"Miras" Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək
İctimai Birliyi kimi mədəni irs sahəsində
ixtisaslı və təcrübəli üzvlərin
toplandığı QHT-lər yox səviyyəsindədir.
Qeyd edim ki, bu yaxınlarda Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevlə Şuşada
məsciddə görüşən italiyalı memar Prof.Dr. Luigi Scrinzi həm də bizim birliyin İtaliya təmsilçisidir. Luigi
Scrinzi Ağsu, Qəbələ,
Basqal, Dəmirçi, Avaxıl tədqiqatlarımıza
bərpaçı kimi öz
məsləhətləri ilə qatılıb. Onunla birlikdə İtaliyada
Milan (2012) və Verona
(2015) şəhərlərində beynəlxalq konfranslar keçirmişik,
hər iki konfransda Azərbaycan
45 alim və tədqiqatçı ilə
təmsil olunub. "Miras"
İctimai Birliyi
üzvləri gənc bərpaçı və
konservasiyaçıların beynəlxalq şəbəkəsi
olan YOCOCU Assosiasiyasının da qurucularındandır. YOCOCU Assosiasiyası
ilə həm Azərbaycanda, həm də dünyada
çoxsaylı kurs, seminar,
konfransların təşkilatçısı olmuşuq.
YOCOCU Assosiasiyasının əsas konfransı Mədəni İrsin Konservasiyasında Gənclər Beynəlxalq
Konfransıdır. Konfrans
Roma (2008), Palermo (2010), Antverpen (2012), Ağsu (2014), Madrid (2016), Matera (2018), Tbilisi
(2020) şəhərlərində keçirilib. Fevral ayında Romada
YOCOCU Assosiasiyasının "Mədəni irsin yaşıl konservasiyası"
konfransı keçirilib.
Razılıq olarsa, mən Mədəni İrsin Konservasiyasında
Gənclər Beynəlxalq
Konfransının Şuşa şəhərində
keçirilməsini də
təklif edə bilərəm. YOCOCU Assosiasiyası
dünyanın çox
sayda gənc bərpaçılarını birləşdirir, onların
Şuşa bərpa prosesinə qoşulması çox əhəmiyyətli görünür.
Avropa universitetlərində
mədəni irs nümunələrinin
analizinin aparılması
ilə yanaşı, nəticələrin beynəlxalq
jurnallarda nəşri
görüləcək işlərin
akademik üstünlüyünü
göstərmiş olar.
"Miras" Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək
İctimai Birliyinin təsis etdiyi konfranslardan biri Abidələr və Tarixi Yerlər Beynəlxalq Simpoziumudur.
Simpozium keçirildiyi yerin adı ilə adlandırılır. Birinci simpozium
Qubada, ikinci və üçüncü
simpozium Ağsuda keçirilib. Abidələr
və Tarixi Yerlər Dördüncü
Beynəlxalq Şuşa
Simpoziumu elan oluna, tezisləri toplana, konfrans Şuşada keçirilə
və materialları beynəlxalq nəşriyyatların
birində nəşr
oluna bilər.
Beşincisi, mənim doktorluq dissertasiyam sufizm və xanəgahlar mövzusundadır. Qeyd edim ki, Şuşa şəhərinin tarixində maraqlı hadisələr çox olub. Onlardan biri Xurşidbanu Natəvanın həyat yoldaşı Xasay xan Usmiyev il Laçının Cicimli kəndindən olan Həmzə Nigarinin yollarının Şuşada kəsişməsidir. Xasay xan Usmiyev Şuşa şəhərində ziyalıların məclislərini təşkil edirmiş. O məclislərdə ədəbiyyat, ilahiyyat və cəmiyyət mövzularında söhbətlər olurmuş. Bu məclislər Şuşa qalasının yaxınlığında yerləşən Xan bağı adlanan yerdə Natəvanın sarayında baş tuturdu. Həmin məclislərdə Həmzə Nigarinin fəal rol oynaması, onun Çar Rusiyasına qarşı Osmanlı dövlətini dəstəkləməsi, ruslarla mübarizə aparmağa təşviq etməsi dövlət orqanlarına çatandan sonra Xasay xan Usmiyev şəhərdən sürgün olunur, Həmzə Nigari Türkiyənin Amasiya şəhərinə mühacirət edir. Fəxrəddin Ağabalinin "Humayi-Arş" əsərində bu hadisələr dəqiqliklə təsvir olunur. "Miras" Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi təsisçisi olduğu Beşinci Beynəlxalq Həmzə Nigari Simpoziumunu Ağdam rayonu Quzanlı qəsəbəsində keçirməyi planlaşdırır. Ədəbiyyat, sufizm, tarix, mədəniyyət sahəsində çoxsaylı mütəxəssislərin iştirak etdiyi və əvvəllər Amasiya, Bakı, Şamaxı və Merzifon şəhərlərində keçirilən simpozium Şuşa ilinə həsr olunub.
Bu təkliflərin hamısının həyata keçirilməsində yaxından iştirak etməyə və davamlı nəticələrin ortaya çıxarılmasına bir mədəni irs mütəxəssisi kimi hazıram.
Fariz
XƏLİLLİ,
Tarix
üzrə fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.- 2022.- 24 fevral.- S.13.