Etnik şüur və etnopsixologiya

Etnik şüur və etnopsixologiya müasir anlamda milli şüur və milli psixologiya mənasına gəlir. Fəqət, millət anlayışından əvvəlki dövrlərdə etnos mövcud idi. Biz heç də marksizmin o qənaəti ilə razı deyilik ki, guya millət anlayışı XIX əsrin məhsuludur. Bizim fikrimizcə, xüsusilə Azərbaycanda uzun sürmüş (IX əsrdən XIX əsrədək) təxminən min illik bir tarixi qansamış feodalizmdə xalq və millət anlayışları - təsəvvürləri formalaşmışdır. Bizdə çox vaxt çoxmillətli xalq deyimi işlədilir. "Çoxmillətli xalq olmur, çoxmillətli ölkə olur. Xalq elə millət deməkdir" (Asif Əfəndiyev).

Görkəmli alman alimi F.Engels "Ailənin, xüsusi mülkiyyətli bir dövlətin mənşəyi" əsərində yazır ki, "Əmək insanı yaratdı, onun nitqini və təfəkkürünü inkişaf etdirdi". Biz burada "əmək" sözünü "hərəkət" kəlməsi ilə əvəz edərdik: bütün canlı varlıqlarına, hətta təbiətə hərəkət xasdır. Sənətin əsasında dayanan rəsmi (harmoniya!) məhz hərəkətin sayəsində mümkün olub. Ritmik hərəkət gözəllik hissi, həzz və estetik zövq duyğusu yaradıb...

İnsan şüuru onu əhatə edən şeylərə - predmetlərə ad qoymaqdan, təbiətdə gördüklərini fərqləndirmək cəhdindən başlanır. Əksər səs ilkin sivilizasiya idisə, adlandırma, yəni söz bəşəriyyətin inkişafında ikinci mərhələ idi. Səs və söz harmoniyanı yaradır - idrakı cilalayır. Şüur Səs, Söz ritmin məhsuludur. İnsan Səs və Söz vasitəsilə mətni yaradır və təbii ki, müəyyən fikir ifadə edir. Mətn - xüsusən ədəbi-bədii mətn bəşəriyyətin kəşf etdiyi möcüzədir. Mətn harmoniyası tapılmış işarələr sistemidir. Xüsusilə, bədii mətndə işarələr sözlər və səslər bir-birinə uyğun gəlməyə bilər. Zahirən uyğun gəlməyən (yaxud belə görünən!) işarələrin, onların ifadə etdiyi Səs və Sözlər arasında uyğunluğu görə bilən elmə Semesialogiya deyilir. Söz səsin oturuşmuş vəziyyətidir, tənbəldir, Səs mühərrikdir, çevikdir. Səslərin ən kamil harmoniyası təbiətdədir. İnsan (xüsusilə bəstəkar!) duyğu (qəlb!) və şüur (beyin!) vasitəsi ilə onları həm vizual, həm də real tərzdə görə bilir.

Hər etnosun həyat, yaşam tərzi ilə bağlı, öz Səsi, öz Sözü və düşüncə - şüur imkanları var: məsələn, dağlıq ərazidə yaşayan etnoslar coşqun, düzənlikdə yaşayan etnoslar sakit olur. Buna Azərbaycan bədii ədəbiyyatından da misal gətirmək olar: Məsələn, Nəsiminin şeirləri coşqun ehtiraslı, Füzulinin şeiri sakit, təmkinli mütəfəkkiranədir.

Dağ uşaqları ilə vağzal uşağı bir ola bilməz, bulaq suyu içənlə çarx suyu içən eyni ola bilməz. Dağ uşaqları saf, cəsarətli, vağzal uşaqları qorxaq, əsasən, dağ uşaqları mərd, sözü bütöv, verdiyi sözə sadiq, öz sözündən ötrü ölümə gedən qəhrəman təbiətli olurlar. Dağ adamları sevgidə sədaqətli, fədakardır, həm kişisi, həm də qadını!

Bütün bunlar doğma Azərbaycanda apardığım müşahidələrin - genetik xüsusiyyətlərin nəticələridir. Türk mənşəyindən, gen bulağından süzülüb gəlir...

Etnik şüur və etnopsixologiya etnosun tarixi yaşantısının məhsuludur: burada əsas yerli gen yaddaşı, tarixi yaddaş, dini inanc yaddaşı tutur.

Türk milləti - etnosu, İslama qədər Tenqriyə, sonralar Oda, Bütə sitayiş edir. Lap qədim dövrlərdə Təbiət - tenqrinin şah əsəri insanlara ümid verib. Türk etnosunun əcdadı göydən enmiş küriliqdan nurdan peyda olub. Ona görə də bizim etnosda işıq, od həmişə həlledici olub. Atəşpərəstlik - "Avesta" türk abidəsi, sonrakı əsrlərdə Ş.Sührəverdinin "İşraqilik" fəlsəfəsi Novruz tonqalı - odun təmizləyici, saflaşdırıcı qüdrətinə inam ifadə edib. Türklər ağır yaranı od kimi qızmış dəmirlə dağ basaraq sağaldırdılar. Təkallahlı dinlər - montoist dinlər və peyğəmbərlik institutu yarandıqdan sonra bəşər tarixində üçüncü sivilizasiya başlanır. Allah insanları idarə etmək üçün peyğəmbərləri göndərdi və dörd müqəddəs Səma kitabı nazil etdi: "Zəbur", "Tövrat", "İncil" və "Quran"!

Etnik şüur özündən sonralar tarixi dövrlərə xalq, millət, mentalitet (hətta sinif!) kimi problemləri doğurur. Fəqət, bunların hamısının əsasında əsrlərlə formalaşmış adət və ənənələr təbii inanclar, din amili və sənət - bədii yaradıcılıq dayanır.

Bütün dinlərin bəşər tarixində, sivilizasiyaların təkamülündə müstəsna rolu var. Və bütün monteist dinlərin ətrafında qara bir örtük də mövcuddur - bu fanatizm, xurafatdır. Əslində dini özündən çox insanlar mövhumatçı dindarlar tərəfindən uydurulmuş dini əfsanələrə, hədislərə inanırlar.

Dinə ən böyük xidmət onun elmi dərki, dini fərzlərin icrası ilə bərabər, həm də dini həqiqətləri xurafat dumanından xilas etməkdir. Vaxtilə F.Engels "Din xalq üçün tiryəkdir!" deyəndə bunu nəzərdə tuturdu. Dünyanın ən gənc və demokratik dini olan İslam dini İnsana yaşamaq üçün imkan və şərait yaradır. İslamda İnsan azadlığı əsas yer tutur. Etnik şüurun və etnopsixologiyanın tarixə davamlılığında, fəallığında dinimizin böyük rolu var. Fanatiklər və xurafatçılar Allah qoxusu, həqiqi dindarlar (və sufilər) Allah sevgisi təlqin edirlər.

Türk etnosunun başlıca şərti türk mənəviyyatı olub. Türk etnosunun Eli ən mükəmməl tarixi-mənəvi sistem olan cəmiyyət forması idi. Böyük türkçü və nəzəriyyəçi Ziya Göyalp "Türkçülüyün əsasları" kitabında yazır ki, türk Eli başdan-başa mənəvi-əxlaqi sərvətlər sərgisidir. Əvvəlki yazılarımızda dediyimiz bir fikri bir daha qeyd edirik: türk mənəviyyatının əsasında vətən əxlaqı, ailə kultu və dini əxlaq dayanırdı. Türk etnopsixologiyasında da bu amillər əsas yer tutur. Vətəndaşlıq, gendaşlıq və dindaşlıq bizim etnik şüurun - etnopsixologiyanın hərəkətverici qüvvələridir.

Türk etnik şüuru və eləcə də etnopsixologiyası təbiətlə vəhdətdə formalaşıb. Bunu xalqımızın miflərində müşahidə etmək olar. Vəli Həbiboğlu "Qədim türklərin dünyagörüşü" (1996) monoqrafiyasında bu problemi ətraflı işləyib, təbiətin dərk olunmasında kosmoqonik təsəvvürləri rolunu xüsusi araşdırıb. L.Qumilyovun "Qədim türklər" (1993), Mirəli Seyidovun "Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları" (1983), Qiyasəddin Qeybullayevin "Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən" (1994) kimi qiymətli tədqiqatlarda bu problem müəyyən aspektlərdən öyrənilib. Etnosun düşmənləri tərəfindən müxtəlif adlara, müxtəlif ölkələrə bölüncə də türklər öz etnik yaddaşını və etnopsixologiyalarını heç vaxt itirməmişlər, onların tarixi - mənəvi birliyi çözülməmişdir. "Sərhədlər mədəniyyətin qarşısını ala bilməz" (Əhməd Əli Arslan).

Türk etnosu tarix cəbhəsinə 5000 il əvvəl çıxıblar (Z.Göyalp, B.Ögəl, F.Sumər, C.Anadol və b.). Amerikada yaşayan hinduların - Mayya, Siy, Xaya qəbilələrinin bu qitəsi e.ə. 40-20-ci illərdə Asiyadan gəlməsi haqqında fikirlər mövcuddur. Asiya, Amerika, Altay, Sibir, Ural, Anadolu, Qafqaz Şumer və sairəni nəzərə alsaq, türk etnosunun, etnik təfəkkürünün nə qədər geniş areala malik olduğunu görərik. Türk etnosunun millət kimi təşəkkülünü təmin edən tarixi örnəklər var. Onun biri belədir: "Ey türk oğuz bəyləri! Türk xalqı, eşidin! Üstdən göy çökmədikcə, altdan yer də gəlinməyincə, bil ki, türk ulusu, türk yurdu, türk dövləti, türk törəni pozulmaz. Su kimi axışdığın qanına, dağlar kimi yığdığın sümüyünə layiq ol! Ey ölməz türk ulusu, özünə dön!" Bilgə Kağan (673-732).

Böyük türk Bilgə Kağanın bu vəsiyyəti İslam dini ilə eyni dövrdə meydana çıxıb. Onda hələ türklər İslamı qəbul etməmişdi, bu mühüm tarixi hadisə X əsrdə baş verdi.

"Oğuz" "ox" kəlməsinin cəmidir. Ən qədim türkcədə cəm əlaməti "z" səsinin əlavəsi ilə verilirdi... Buna görə də "Oğuz" (Oxlar) mənasına gəlirdi. "Ox" isə "qəbilə", "boy" mənasında işlənirdi. Qədimdən hun (kun) kəlməsi necə güclü, qüvvətli mənasını daşıyırdısa... Oğuzlar X əsrdə bir dövlət qurdular. Bu dövlət "Oğuz dövləti" və ya "Jaqbu dövləti" adlanırdı" (Rəfiq Özdək. "Türkün qızıl kitabı" II, Bakı, 1997, s.42, 43 və 44).

Bu dövrlərdə (VI-X əsrlər) türklər bir neçə imperiya (məsələn, Göy türk imperiyası!) yaratmışdılar. Beləliklə, etnik şüur dövlətçilik təfəkkürü ilə zənginləşmişdi. "Türklərin dilini öyrənən, çünki onların hakimiyyəti uzun sürəcək" (Mahmud Kaşğarlı). M.Kaşğarlı ərəblərə türk dili öyrətmək üçün məşhur "Divani-lüğətin-türk" (1071) əsərini yazır. Bağdadda çap olunmuş bu əsər də etnik şüurun türk təfəkkürünə keçidi baş verir. Sonra gəlir Yusif Xas Hacib Balasaqunlunun "Qutadqu bilik" (1074) poeması, Əhməd Yasəvinin "Divani-Hikmət" əsəri (XI əsr) və türkün böyük abidəsi "Kitabi-Dədə Qorqud" yazıya alınır (XI əsr). Bu etnik yaddaş baxımından üçüncü türk sivilizasiyası, "türk renessansı" (akademik Tofik Hacıyev) dövrü idi. Bunlar hamısı - türk imperiyaları, türk dövlətləri, türk yürüşləri, türk yazıları, türk etnopsixologiyasını formalaşdıran mənəvi-tarixi səbəblər idi.

Etnik şüur mentaliteti müəyyən edən əsas amildir: "Mentalitet müəyyən bir xalqın xarakterində, şüur, düşüncə və davranışında, məişətində, situasiyalardan asılı olmayaraq sabit qalan milli xüsusiyyətdir.

Milli şüur insanların ideya, hiss, meyllərində özünün əksini tapması, milli münasibətlər sistemində öz millətinin yerini, mövqeyini müəyyənləşdirə bilmələri, özünün sosial-etnik mənsubiyyətini etməmələri ilə bağlıdır" (Əliyev R. Mentalitet. Bakı, "Elm və Təhsil", 2009, s.25).

İnsanın geyimindən, qadının kosmetikasından, həyati və estetik zövqündən, şüurun ifadəsi olan nitqindən, estetik və sənət hisslərindən tutmuş məhəbbətinə, ailə münasibətlərinə qədər hər şey etnopsixologiyanı əks etdirir...

Bir şahın övladı olmurmuş, bir uşağı gətirib verirlər ona övladlığa. Uşaq sarayda zənginlik mühitində böyüyür. Uşaq erkən gənclik yaşına çatanda tədbirli şah ağıllı vəzirinə deyir: Vəzir bunu özünlə gəzməyə apar gör zövqü nədir? Vəzir oğlanı götürüb gəlir bir səfalı yerə - ağaclar, çiçəklər, bulaqlar olan məkana. Oğlan heç bir gözəlliyə fikir vermir, birdən bir əyri ağacı göstərib deyir: bundan necə yaxşı ələk çıxar. Vəzir bu olayı şaha danışır, şah başa düşür ki, oğlan ələkdüzəldən qaraçıdır.

Mentalitet, etnik şüur və etnopsixologiya həm də (və daha çox!) genlə bağlıdır, genetik anlayışdır. Gen həm antropologiyada, həm də psixologiyada özünü göstərir. Etnik şüurun müxtəlif təzahür formaları var: Gen yaddaşı, qan yaddaşı, milli yaddaş və s. Bir də var, "ağrı yaddaşı", bu, daha çox bədii yaradıcılıqla - təxəyyüllə bağlıdır. Qəribədir ki, ağrı yaddaşı sənət dili (şeir, mahnı!) həm faciə yaradır, həm də yüksək həzz - estetik zövq verir.

YADın YADDAŞ üzərində hökmranlıq etdiyi bütün dövrlərdə etnik şüurun azması prosesi baş verir, etnopsixologiya deformasiyaya uğrayır. Etnik şüura əngəl olan proseslərdən biri də əbədinin ötəriyə tabe olması, fərqlənib hərənin öz yerində görüşməməsidir. Əbədinin ötəriyə - konyunkturaya tabe olması tarixdə şəxsiyyətin rolunu heçə endirir, dövlətçiliyi zəiflədir.

Sovet dövründə qanunlar qəbul olunur, fəqət işləmirdi, kommunist partiyasının qərarları işləyirdi. Bu da nəhayətdə Sovet İmperiyasının biabırçılıqla dağılmasına gətirib çıxardı. Bu gün müstəqil və müzəffər Azərbaycanda qanunlar bütün tarixi gücü ilə işləyir, fəqət, çox yerdə kadrlar yarıtmazdır. Böyük tarixi nailiyyətlərimiz dünyada məşhurdur, fəqət o da məlumdur ki, cəmiyyətdə (və iradəçilik sferalarında!) ictimai fikrə laqeydlik hökm sürür. "İt hürər karvan keçər!" atalar sözü bəzi harınlaşmış məmurların əsas iş prinsipinə çevrilib.

Məlumdur ki, rüşvət, xüsusən korrupsiya vəzifəli adamların "işidir". Yeni tarixi gerçəklik, 44 günlük Müzəffər Vətən müharibəsinin qələbə işığı göstərdi ki, bizdə tayfabazlıq, tolerantlıq mane olur, rüşvət, korrupsiya cəmiyyəti qurd kimi içəridən gəvələyir. Tarixi vəzifəmiz: xalq, ordu və prezident birliyini qorumaq, istedada qayğı göstərmək, yaşından asılı olmayaraq bacarıqlı kadrların qədrini bilmək, qalstuklu nadanları irəli buraxmamaq, demokratik dinimizin monolitliyini pozan məzhəb ayrılığına yol verməmək.

Nizaməddin ŞƏMSİZADƏ

Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi

525-ci qəzet .- 2022.- 7 iyul.- S.12.