Alim ucalığı, müəllim
fədakarlığı
PROFESSOR
ZEMFİRA ŞAHBAZOVANIN 75 YAŞI TAMAM OLDU
Bakı Dövlət Universiteti filologiyanın müxtəlif sahələrinə, o cümlədən, Azərbaycan dilçiliyinə görkəmli simalar bəxş edib və onların güclü potensialı sayəsində ölkəmizdə dilçilik elmi müasir inkişaf səviyyəsinə yüksəlib. BDU-da Azərbaycan dilçiliyinin akademik məktəb kimi formalaşıb inkişaf etdiyini və bu elmi-pedaqoji məktəbin nümayəndəsi olan görkəmli alimlərin dilçiliyimizin təşəkkülü və tərəqqisində böyük rol oynadığını hər zaman fəxrlə qeyd etmək olar.
BDU-da
həmin elmi-pedaqoji ənənələri bu gün də
uğurla davam etdirən ziyalılar fəaliyyət göstərir
ki, onlar həm dilçilik elminin inkişafında, həm də
bu sahədə yüksəkixtisaslı kadrların
hazırlanmasında yaxından iştirak edirlər. Belə alim və
müəllimlərimizdən biri BDU-nun Azərbaycan
dilçiliyi kafedrasının professoru, filologiya elmləri
doktoru Zemfira Əsgər qızı Şahbazovadır.
Zemfira
Şahbazova 1947-ci il iyulun 7-də
Göyçay rayonunda anadan olub. 1955-1965-ci illərdə
Göyçay rayonu 1 saylı tam orta məktəbdə təhsil
alıb. Orta təhsilini müvəffəqiyyətlə
başa vuraraq, 1965-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin
Filologiya fakültəsinə qəbul olunub və 1970-ci ildə
buranı "Filoloq. Azərbaycan dili və
ədəbiyyatı" ixtisası üzrə bitirib.
Z.Şahbazova 1970-1973-cü illərdə BDU-nun Azərbaycan
dilçiliyi kafedrasının əyani aspirantı olub. 1973-cü ildə
görkəmli türkoloq, professor Əlövsət Abdullayevin
rəhbərliyi ilə "Müasir Azərbaycan dilində
ara söz və söz birləşmələri"
mövzusunda namizədlik dissertasiyasını uğurla
müdafiə edib. Elə həmin vaxtdan -
1973-cü ildən indiyə kimi o, Azərbaycan dilçiliyi
kafedrasında müxtəlif vəzifələrdə
çalışmaqla həm müəllim, həm də alim
kimi Azərbaycan elminin və təhsilinin keşiyində
dayanır.
Uzun illər türk dillərində əvəzliklərin
öyrənilməsi istiqamətində araşdırmalar
aparmış Z.Şahbazova çoxsaylı tədqiqatlarının
nəticəsi kimi 2012-ci ildə "Müasir Azərbaycan
dilində əvəzliklər" mövzusunda doktorluq
dissertasiyası müdafiə edib. 2015-ci ildə BDU-nun Azərbaycan
dilçiliyi kafedrasının professor əvəzi, 2018-ci ildə
isə həmin kafedranın professoru vəzifəsinə
seçilib.
Z.Şahbazova 2008-ci ildən Dövlət İmtahan Mərkəzində
(keçmiş Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət
Komissiyası) "Azərbaycan dili və ədəbiyyatı"
fənni üzrə ekspert kimi fəaliyyət göstərir. Bu müddətdə onun ali məktəbə hazırlaşan abituriyentlər,
o cümlədən, orta məktəb müəllimləri
üçün dərs vəsaitləri, xeyli sayda məqalələri
işıq üzü görüb.
Dilçi alim ümumilikdə 11 kitabın, bəzi tədris
proqramlarının, 150-dən çox elmi məqalənin
müəllifidir. Onun elmi
yaradıcılığının ana xəttini Azərbaycan
dilinin qrammatik quruluşu təşkil edir. 1985-ci ildə çap olunmuş "Müasir Azərbaycan
dilində ara sözlər və söz birləşmələri"
adlı əsəri bu istiqamətdə aparılmış tədqiqatlar
içərisində öz elmi çəkisi ilə
seçilir.
Z.Şahbazova Azərbaycan dilçiliyində daha
çox əvəzliyin tədqiqatçısı kimi
tanınır.
Onun araşdırmaları ilə
dilçiliyimizdə əvəzliyin etimologiyası,
leksik-semantik xüsusiyyətləri, morfoloji əlamətləri,
sintaktik vəzifə və funksiyaları kompleks şəkildə
tədqiqata cəlb olunub. Alim "Azərbaycan dilində
əvəzliklər" (2007), "Azərbaycan dilində əvəzliyin
sintaksisi" (2007), "Azərbaycan dilində əvəzliyin
morfologiyası" (2007), "Əvəzliyin
qrammatikası" (2008), "Əvəzliyin linqvistik
xüsusiyyətləri" (2018) adlı kitablarında
türk dillərində əvəzliklərin qrammatik
xüsusiyyətləri və dildə kommunikativ rolu, habelə
bir nitq hissəsi kimi bu söz qrupunun varlığından ətraflı
bəs edib, məsələ ilə bağlı bir çox
mübahisəli məqamlara aydınlıq gətirib.
Z.Şahbazovanın tədqiqatlarında əvəzlik bir
nitq hissəsi kimi müasir dil materialları əsasında
öyrənilib, bu problem Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə
monoqrafik şəkildə araşdırılıb. Alim əvəzliyin
nitq hissələri arasında yeri və mövqeyini əsaslandırıb,
onların növləri və söz tutumunu dəqiqləşdirib,
hər bir növünün özünəməxsus
leksik-semantik xüsusiyyətlərini izah edib. Onun bu sahədəki mühüm xidmətlərindən
biri Azərbaycan dilindəki əvəzlikləri digər
türk dillərində işlənən əvəzliklərlə
müqayisəli şəkildə tədqiq etməsidir. Müqayisələr, əsasən, özünü əvəzliyin
əhatə dairəsinin, sərhədlərinin, onun vəzifə
və funksiyalarının çoxtərəfliliyində
göstərir. Tədqiqatların elmi
yeniliyini şərtləndirən başlıca cəhətlərdən
biri sintaktik vahidlərin (ələlxüsus da, mürəkkəb
cümlə komponentlərinin) və mətn komponentlərinin əlaqələnməsində
əvəzliklərin rolunun araşdırılmasıdır.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dilinin qorunması və
inkişafına yönəlmiş əsas məsələlərdən
biri onun düzgün və sistemli tədris olunması, öyrədilməsidir. Qloballaşan
dünyada milli dillərin qorunması, onların perspektivlərinin
müəyyənləşdirilməsində tədris prosesi
mühüm rol oynayır. Dil tədris
prosesində təkcə ünsiyyətə xidmət etmir,
müxtəlif fənlərin mənimsənilməsi,
şagirdlərin formalaşmasında əsas faktor kimi
çıxış edir. Bu mənada,
Zemfira xanım Azərbaycan dilinin tədrisinin təkmilləşdirilməsində,
xüsusən orta məktəblərdə Azərbaycan dilinin
öyrədilməsi işində də yaxından iştirak
edir. O, uzun illər Dövlət İmtahan Mərkəzinin
əməkdaşı kimi ali məktəbə
hazırlaşan abituriyentlər və orta məktəb müəllimləri
üçün "Azərbaycan dili və ədəbiyyatı"
fənninə dair dərs vəsaitləri hazırlayıb. Onun "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi (test
tapşırıqları)" (2009), "Azərbaycan dili (VII
sinif üçün test toplusu)" (2010), "Orfoqrafiya və
orfoepiya lüğəti" (2012), "Azərbaycan dili (test
toplusu)" (2013), həmmüəlliflərlə birgə
yazdığı "Azərbaycan dili" (2016) kitabları
Azərbaycan dilini öyrənənlər üçün dəyərli
mənbədir.
Çoxsaylı əsərlərin müəllifi olan
Zemfira Şahbazovanın məqalələri həm
respublikamızda, həm də xaricdə çap olunur. Dilçi alim
Türkiyə, Rusiya, Bosniya və Hersoqovina, Polşa və digər
ölkələrdə təşkil edilmiş beynəlxalq
qurultaylarda türkologiyanın müxtəlif problemlərinə
həsr olunmuş məruzələrlə
çıxış edir. Həmin məqalələrdə
türkoloji dilçiliyin müxtəlif problemləri əks
olunur: "Cümlə üzvlərinin sintaktik
funksiyasını dəyişərək ara sözə
çevrilməsi" (1976), "Həmcins üzvlərin
bağlanma vasitələri" (1982), "Azərbaycan dilində
-ca, -çə formatı haqqında" (1984), "Təkrarların
nitqdə rolu" (1985), "Həmcinslik kateqoriyası"
(1999), "Həmcins üzvlərində qrammatik əlaqə
məsələsi" (2001), "Vurğu qəbul etməyən
şəkilçilər" (2003), "B.Vahabzadə dilinin
estetikliyi" (2013), "Mürəkkəb sintaktik
bütövlərin sərhədlərinin təyin edilməsi
haqqında" (2014), "Azərbaycan dilində bəzi əlaqə
növləri haqqında" (2015), "Türk dillərində
inkorporlaşmanın izləri" (2020), "Türk dillərində
qoşa sözlərin işlənmə özəllikləri"
(2021), "Azərbaycan və Türkiyə türkcələrində
nidaların linqvistik xüusiyyətləri" (2022) və
sair.
Zemfira Şahbazova həm də gözəl müəllim
- pedaqoqdur. Ömrünün 50 ilini Bakı Dövlət
Universitetinin Filologiya fakültəsinə bağlayan bu
ziyalı xanım səmərəli pedaqoji fəaliyyəti ilə
tələbələrin qəlbinə yol tapmağı
bacarmış, çalışdığı kollektivin rəğbətini
qazanıb. Azərbaycan dilinin fonetikası,
leksikası, morfologiyası və sintaksisi fənlərini tədris
edərək öz elmi yaradıcılığı ilə
pedaqoji fəaliyyətini sıx şəkildə əlaqələndirə
bilib. Bizcə, Zemfira xanımın
uğurlu elmi yaradıcılıq yolu ilk növbədə
onun təcrübəli pedaqoq olması ilə
bağlıdır. Çünki elmdə
yeni faktları üzə çıxarmaq və problematik məsələlərin
həlli yollarından biri fənnin düzgün tədrisidir.
Mükəmməl tələbə-müəllim
dialoqu isə bir alim üçün elmdə yeni
cığır açmağa imkan verən əsas amillərdən
biridir. Və Zemfira xanımın uzun illərə
dayanan təcrübəsi buna tam şəkildə əmin
olmağa əsas verir.
Zemfira Şahbazova elmi rəhbər kimi universitetdə
yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanmasında da
yaxından iştirak edir, rəhbərliyi ilə fəlsəfə
doktorluğu dissertasiyaları müdafiə olunur.
Zemfira
Şahbazova həmkarları, xüsusilə də gənclər
üçün maraqlı həmsöhbətdir: onun elmi
mülahizələri, müəllim kimi tövsiyələri,
həyat təcrübələrindən söz açması
həmişə müsahiblərinin diqqətini çəkir.
Beynəlxalq konfranslarda onunla birlikdə iştirak edən məsləkdaşları
yaxşı bilirlər ki, Zemfira xanımla yol yoldaşı
olmaq insanı yormur: xatirələri, şən söhbətləri
və zarafatları ilə qarşısındakını
darıxmağa qoymur və onun yanında zamanın necə gəlib-keçdiyi
hiss olunmur.
Bəzən həmkarlarımızla məktəb və
universitet illərindən söhbət düşəndə
"filankəs mənim müəllimim olub", yaxud
"filankəs mənə dərs deyib" cümlələrini
işlədirik. Bu ifadələrlə tələbələrinə can
yandıran, onlara bilik verən və həyatı öyrədən
əsl ziyalıları fərqləndiririk. Bu mənada
Zemfira xanım təkcə tələbələrinə
müəllim olmayıb, istedadlı, bacarıqlı gənclərə
mənəvi ana kimi yanaşıb, ehtiyac olduqca onlardan öz dəstəyini
əsirgəməyib. Gənclərlə həmsöhbət
olanda həmişə onlara dəyərli tövsiyələr
verər, öz həyat təcrübəsindən gətirdiyi
örnəklərlə tələbələrini həyatda
möhkəm və mübariz olmağa həvəsləndirər.
Zemfira Şahbazova yaşının bu müdrik
çağında da elmi-pedaqoji fəaliyyətini yorulmadan
davam etdirir. Tələbələr bu təmkinli müəllimin
mühazirələrini maraqla dinləyir, gənc müəllim
və tədqiqatçılar onun təcrübəsindən bəhrələnirlər.
Bu gün də elmi axtarışlarını
davam etdirən alim öz tədqiqatları ilə 103
yaşlı Bakı Dövlət Universitetinin elmi-ictimai həyatında
yaxından iştirak edir. İnanırıq
ki, öz tərcümeyi-halı ilə gənclərə
nümunə olan Zemfira xanım çoxillik elmi-pedaqoji təcrübəsi
ilə bundan sonra da əzmlə çalışaraq elmimizin və
təhsilimizin inkişafına dəyərli töhfələr
verəcək.
Zemfira xanımı 75 illik yubileyi münasibətilə səmimi
qəlbdən təbrik edir, ömrünün bu müdrik
çağında ona möhkəm cansağlığı,
elmi və pedaqoji fəaliyyətində yeni-yeni uğurlar
arzulayırıq. Yubileyiniz mübarək, əziz müəllimimiz!
Anar
FƏRƏCOV BDU-nun Filologiya fakültəsinin dekan müavini,
Ramil BAYRAMOV və
Pərvin EYVAZOV BDU-nun
"Türkoloji araşdırmalar" ETL-in elmi işçiləri
525-ci qəzet .- 2022.- 9 iyul.- S.20.