Təpəbaşı Yer üzündən silinmək təhlükəsinin bir addımlığında

MUSA QASIMLI: "AZƏRBAYCAN XALQININ TARİXİ İRSİ UNESKO-nun GÖZÜ QARŞISINDA DAĞIDILIR"

Ermənistan beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə zidd olaraq Azərbaycan xalqına məxsus olan maddi və mədəni irsin məhv edilməsi siyasətini bu gün də davam etdirir. Azərbaycanın şanlı zəfəri ilə başa çatan 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra bütün dünya azad edilmiş ərazilərimizdə tarixi, dini-mədəni abidələrimizin tamamilə dağıdıldığının, təhqir edildiyinin şahidi oldu. 30 illik işğal dövründə ermənilərin törətdiyi vandalizm aktı həmin əraziləri ziyarət edən beynəlxalq nümayəndə heyətlərini, diplomatik korpusların təmsilçilərini, xarici KİV nümayəndələrini heyrətləndirdi. Təəssüf ki, illərlə Azərbaycanın beynəlxalq tribunalardan səsləndirdiyi faktlara aidiyyatı qurumlar göz yumdular. Nəticədə isə təkcə Azərbaycana üçün deyil, bəşəriyyət üçün müstəsna dəyəri olan abidələr məhv edildi.

Beynəlxalq qurumların susqunluğu, Ermənistanın cəzasızlığı Azərbaycana qarşı mədəni soyqırımın daha da genişlənməsinə səbəb oldu. Bu soyqırım hazırda Ermənistan ərazisində azərbaycanlılara məxsus sonuncu maddi-mədəni irs nümunələrinin dağıdılması, yer üzündən silinməsi ilə davam etdirilir.

Ermənistanda zaman-zaman azərbaycanlılar etnik təmizləməyə məruz qalıb, soydaşlarımıza qarşı kütləvi qətl və qırğınlar törədilib. Bu vandalizm aktı xalqımıza məxsus minlərlə tarixi-mədəni abidələrin, yaşayış məskənlərinin məhv edilməsi, özününküləşdirilməsi ilə paralel aparılıb. Azərbaycan xalqının İrəvan şəhərində mövcud olmuş İrəvan qalası, Xan sarayı, Abbas Mirzə məscidi, Zal xan məscidi, Dəmirbulaq məscidi, Sərtip xan məscidi, Hacı Novruzəli bəy məscidi, Hacı Cəfər məscidi, Qantar (bazarı) karvansarası, Hacı bəyim hamamı, Hacı Əli hamamı, Axund Şeyxülislam hamamı və bu kimi bir çox digər dini və tarixi abidələri məhv edilib. Hazırda İrəvanda mövcud olan iki məscidi - Hacı İmamverdi məscidi və Göy məscidi isə Ermənistan fars məscidi adlandıraraq taleyin hökmünə buraxıb. Bu gün XVII əsrə aid olan Hacı İmamverdi məscidi tamamilə yox olmaq üzrədir.

Paytaxt İrəvan şəhərində Azərbaycan xalqına məxsus sonuncu maddi-mədəni irs nümunələri də məhv edilmək üzrədir. Onlardan biri də Təpəbaşı məhəlləsidir. Bu ərazi Azərbaycan mədəniyyəti, o cümlədən, bəşər mədəniyyəti üçün son dərəcə önəmli əhəmiyyət kəsb edir. Əgər təcili tədbirlər görülməsə, Təpəbaşı da erməni vandalizminin qurbanına çevriləcək. 2006-cı ildə Ermənistanda təsdiq edilən İrəvan şəhərinin baş planında fars memarlığı kimi təqdim olunan azərbaycanlılara məxsus memarlıq nümunələrinin yerləşdiyi altı ərazi göstərilib. 2006-cı ildə həmin ərazilərin ümumi ölçüsü 29 hektar idi. Onlardan bu gün yalnız Təpəbaşı hissəsi (16 hektar) qalmaqdadır. Cəmi 16 il ərzində Ermənistanda Azərbaycan xalqına məxsus memarlıq üslubunda tarixi şəhər sayıla biləcək 13 hektar sahə tamamilə məhv edilərək yerində müxtəlif infrastrukturlar inşa olunub. XIX əsrin I yarısında Təpəbaşı hissəsində yerləşən küçə və məhəllələrin adları Azərbaycan adları idi. Məsələn, Dərəkənd, Axund, Xan bağları, eləcə də Əsəd bəy, Adalyar, Təpəbaşı, İmarət və Daşlı küçələrini sadalamaq olar. Hazırda Ermənistan milli arxivində saxlanılan kameral təsvirlər həmin küçə və məhəllələrin 190 il öncə inventarlaşdırılmasını və etnik tərkibini göstərən sübutlardır.

Bir neçə gün əvvəl Azərbaycan ictimaiyyəti bununla bağlı UNESCO-ya müraciət ünvanlayıb. Müraciəti imzalayan 102 nəfər tanınmış elm və ictimaiyyət xadimi UNESCO-nu xalqımızın zəngin tarixi-mədəni irsinin ermənilər tərəfindən məhv edilməsinin qarşısının alınması üçün zəruri addımlar atmağa çağırıb. Müraciətdə vurğulanıb ki, vaxtilə azərbaycanlılardan ibarət olan bu məhəllənin etnik tərkibi tarixin üç mərhələsində (1918-1920-ci, 1948-1953-ci, 1988-ci il illər) süni şəkildə dəyişdirilib və bu gün ermənilərdən ibarət monoetnik məhəlləyə çevrilib. Burada yaşayan insanlar özlərini yerli irəvanlı adlandırsalar da, onların çox kiçik bir qismi daha öncədən bu ərazidə yaşadığına dair sübutlar gətirə bilir. Lakin burada yaşayanların böyük hissəsi 1920-ci illərdə hələ İrəvan adlandırılan şəhərə qonşu dövlətlərdən köçürülən ermənilərdən ibarətdir. Həm Ermənistan, həm də Azərbaycan arxivlərində bunu sübut edən minlərlə sənəd saxlanılmaqdadır. Ermənistan dövləti Təpəbaşıda yerləşən Hacı İmamverdi (Təpəbaşı) məscidinin tarixini saxtalaşdıraraq fars məscidi kimi dövlət qeydiyyatına alsa da, abidənin qorunması ilə bağlı heç bir tədbir görülmür və onun uçulub dağılmasına şərait yaradılır".

Qeyd olunub ki, uzun illərdir ki, şəhərin Təpəbaşı hissəsinin taleyi ilə bağlı erməni ictimaiyyəti ilə Ermənistan dövləti arasında müzakirələr getməkdədir. Lakin bütün bu müzakirələrdə Azərbaycan xalqının maddi-mədəni irsi məhvə məhkum edilir.

2022-ci il 4 fevral tarixində Azərbaycan, Fransa, Ermənistan liderlərinin və Avropa İttifaqı Şurasının rəhbərinin videoformatda görüşünün nəticəsi olaraq həm də UNESCO-nun Ermənistana və Azərbaycana missiyalarının həyata keçirilməsi planlaşdırılıb. Azərbaycan cəmiyyəti uzun zamandır bu xəbəri gözləyirdi.

"Biz UNESCO-ya müraciət edərək xahiş edirik ki, səfər zamanı öz üzərinə öhdəlik götürən Ermənistanın paytaxtı İrəvanda yerləşən tarixi Təpəbaşı məhəlləsi də missiyanın gedəcəyi ünvanlardan biri olsun. Ümid edirik ki, UNESCO-nun missiyasının fəaliyyətinə Ermənistanda maneə törədilməyəcəkdir. Bu səbəbdən hələ də Azərbaycan xalqının İrəvan şəhərində tamamilə Yer üzündən silinməmiş yeganə memarlıq kompleksində Ermənistanın və Azərbaycanın səlahiyyətli idarələri ilə əməkdaşlıq edərək tarix və mədəniyyət abidələrinin hazırkı vəziyyətini qeydə almağa və gələcək monitorinqi, onun nəticələrinin dərcini təmin etməyə təcili ehtiyac var".

Müraciəti ünvanlayanlardan biri millət vəkili, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Musa Qasımlı "525"ə deyib ki, Ermənistan adlandırılan tarixi Azərbaycan torpaqlarında minilliklər boyu yaşamış azərbaycanlılar zaman-zaman buradan vəhşicəsinə qovulub, milli-mənəvi irsimiz, tarixi-memarlıq abidələrimiz məhv edilib və bu gün də bu barbar fəaliyyət davam etdirilir. Həmin siyasətin nəticəsində Ermənistan azərbaycanlıların artıq yaşamadığı monoetnik ərazidir.

M.Qasımlı əlavə edib ki, Ermənistan hakimiyyəti indi tarixi keçmişi, olan-qalan izləri silməklə məşğuldur. Belə fəaliyyətdə başlıca məqsəd ərazinin tarixi, etnomədəni mənsubiyyətini itirmək və Ermənistanı erməniləşdirməkdir.

Məhvetmənin mərhələləri və üsulları barədə danışan deputat söyləyib ki, bu məhvetmə prosesi bir neçə mərhələdə baş verib və müxtəlif üsullarla həyata keçirilib: "İlk mərhələ ermənilərin çar Rusiyası tərəfindən azərbaycanlılara məxsus torpaqlara köçürülüb yerəşdirilməsindən 1918-ci ilədək davam edib. Bu mərhələdə dövlətləri olmadığı üçün erməni terror-siyasi təşkilatları qarışıq zamanlarda azərbaycanlılara məxsus tarixi abidələri, məscidləri, mədrəsələri dağıdıblar, yandırıblar. İkinci mərhələ 1918-1920-ci illəri əhatə edir. Bu mərhələdə tarixi Azərbaycan torpağında Daşnak Ermənistanı yaradılandan sonra tarix və mədəniyyət abidələrinin dağıdılması dövlət siyasətinə çevrilib. Yerli əhali olan azərbaycanlılar zorakılıqla yaşayış yerlərindən qovulub, sonra tarixi abidələri, qəbiristanlıqları, dini inanc yerləri dağıdılıb. Üçüncü mərhələ 1920-1991-ci illəri əhatə edir. Bu mərhələdə Ermənistanda hakimiyyətə gələn bolşeviklər daşnak siyasətini davam etdiriblər. Ermənistan SSR-də azərbaycanlılara məxsus tarix və mədəniyyət abidələrinin məhvi bir neçə üsulla həyata keçirilib: həmin tarix və mədəniyyət abidələrinin bərpasından ötrü Ermənistan SSR-in dövlət büdcəsindən vəsaitlər ayrılamayıb və baxımsızlıqdan dağılıb; xarici ölkələrdən ermənilərin gətirilərək yerləşdirilməsindən ötrü azərbaycanlılar deportasiya ediliblər. Gəlmə ermənilər gəldikləri ərazilərdə onlara məxsus olmayan tarix və mədəniyyət abidələrini dağıdıblar. Azərbaycanlılar məxsus yaşayış yerlərinin adları Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarları ilə dəyişdirilib. Dördüncü mərhələ 1991-ci ildən sonradır. Bu mərhələdə Ermənistan Respublikası həm daşnak Ermənistanının, həm də Ermənistan SSR-in barbar siyasətini davam etdirib. Həmin siyasət bir neçə üsulla həyata keçirilib. Onlardan biri siyasi məqsədlər naminə Göy məscidin fars məscidi kimi təqdim edilməsidir. Amma məlumdur ki, İslam dinində məscid ümmətindir və etnik mənsubiyyətlə müəyyənləşdirilmir. Məscidi Azərbaycan hökmdarları tikdirib. İkincisi, Ermənistan hakimiyyəti yeni tikinti işlərinin aparılması adı altında azərbaycanlıların əsasını qoyduğu İrəvanın tarixi hissəsini, o cümlədən, onların yaşadıqları Təpəbaşıdakı tarix və memarlıq abidələrini dağıdır. Görülən işlərin yeni şəhərsalma ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, başlıca məqsəd ərazinin azərbaycanlılara məxsus olduğunu göstərən tarixi, etnomədəni izlərini itirib süni surətdə erməniləşdirməkdir".

M.Qasımlı əlavə edib ki, belə bir sual yaranır: "Ermənistanda azərbaycanlılara məxsus olan tarix və mədəniyyət abidələrinin məhv edilməsi təkcə Azərbaycanı deyil, bütün mədəni dünyanı narahat etməlidirmi? Cavab aydındır: bəli! Çünki Ermənistan hakimiyyətinin törətdikləri siyasi və hüquqi məsuliyyət yaradır. Beynəlxalq konvensiyaları pozan Ermənistanın siyasəti tarixi-memarlıq irsə qarşı vəhşiliyin nümunəsi olduğundan siyasi və hüquqi qiymətini də almalıdır. Ancaq gerçək vəziyyət necədir? Gerçəklik odur ki, dünya mədəniyyəti yaradan Azərbaycan xalqının tarixi irsi UNESKO-nun gözü qarşısında dağıdılır. UNESKO isə susur, qulaqları kar, dili lal, gözləri kordur. Təşkilatın belə davranışını Ermənistanın 30 ilə yaxın işğal altında saxladığı ərazilərimizdə dağıdılmış abidələrimizə münasibətdə artıq görmüşük. Deməli, UNESKO kimsəyə dərs vermək üçün mənəvi haqqını itirib. Əslində ermənilərin dağıtdığı abidələrə biganə qaldıqca bu təşkilat da özünü mədəni dünyanın gözündə dağıdır və qəbirə qoyur".

Pərvanə SULTANOVA

525-ci qəzet .- 2022.- 9 iyul.- S.6.