Söz haqqında söz

esse

Bədii sözün təsir gücü, sözə münasibət XİX əsrdən üzü bu yana aktual bir mövzu kimi qələm əhlini daim narahat edən məsələlərdən olub. Bu barədə çox deyilib, çox yazılıb... Məncə, sözün ilk düşməni elə sözün özü, onun yerli-yersiz çeynənilməsi və çeynənilərək saqqız kimi uzanmasıdır. Çünki sözün daxili-mistik cərəyanı, cazibə qüvvəsi var, o tez-tez, təkrar-təkrar işlənəndə öz daxili enerjisini, təsir gücünü, doğruluğunu və son nəticədə əzəli mənasını itirir.

Mənə belə gəlir ki, bütün hallarda sözə qoyulan tabu sözün xeyrinə işləyir. Belə hallarda söz öz cəlb etmə təsirini gündən - günə gücləndirir.

Düşünürəm ki, söz meydanının həddindən artıq genişlənməsi, ağına-bozuna baxmadan hamının bu meydanda at oynatması sözü ucuzlaşdırıb gözdən saldı, onu mənasızlaşdıraraq, mistik təsir gücünü sıfıra endirdi.

Zənnimcə, yaxın keçmişdə kommunizm ideyasının gözdən düşməsinin əsas səbəbi də məhz onun yerli-yersiz hallanması, haqqında hamı tərəfindən cild-cild kitabların yazılması oldu. Bu söz, bu ideya işlənə-işlənə köhnəldi, adamların dilinə yağır sala-sala üzüldü və nimdaş rus çəkmələri kimi çölə atıldı.

Yenə təkrar edirəm, təzadlı olsa da, zənnimcə, sözün düşməni sözçülük və sözün cilovunun qırılmasıdır. Kiməsə elə gələ bilər ki, mən senzura, qadağa tərəfdarıyam. Əsla.

Sözün nüfuzunu qoruyub-saxlayan senzor qələm əhlinin özü olmalıdır, sözün aqibəti hamıdan çox onu maraqlandırmalıdır. Söz o zaman dəyərli olur ki, yazar ümumməqbul münasibətlər müstəvisinin fövqündədir və yaradıcılığını insanın daxili aləminin açılışına həsr eləyir. Buna isə, daimi bir vicdan senzurası lazımdır. Amma həmin senzura əsərin və yazıçının ideoloji sağlamlığından daha çox sözün urvatına, bədii səviyyəsinə nəzarət etməlidir. Başqa sözlə desək, senzura yolundan saparaq söz aləminə düşən istedadsızların yolunu kəsməli, onları öz qabiliyyətlərinə uyğun sahəyə yönəltməli, ədəbi istedadı olanların üzünə isə qapıları taybatay açmalıdır. Heç şübhəsiz, belə bir senzor rolunu sağlam və mübariz ədəbi tənqid oynaya bilər.

Əgər belə bir senzura olsa, əminəm ki, minlərlə "ədəbiyyat və mədəniyyət xadimi"nin qarşısına sədd çəkərdi, yəni onları ayıldaraq əsassız meyldən, aldadıcı həvəsdən uzaqlaşdırıb haqq yoluna yönəldərdi. Haqq yolu isə hər bir insan üçün Allahın onun öhdəsinə verdiyi vəzifədir. Həmin vəzifə ilk nəzərdə çox cüzi görünsə belə, o, insanın özünü aldadaraq boynuna aldığı ən böyük vəzifədən qat-qat böyükdür.

İnsan ehtiyatlı və son dərəcə diqqətli olmalıdır ki, öz əsl vəzifəsini, onun boynuna düşən işi tapa bilsin, onu başqaları ilə qarışıq salıb göz qamaşdırıcı vəzifələrə uymasın. Bu işdə ona vicdan senzurası yardımçı ola bilər. Əgər belə bir senzura olsaydı, məmləkətimizdə bir bu qədər makulaturaya məhkum kitablar: "filan yazıçının dünyasından", "filan şairin aləmindən" bəhs edən boşboğazlıqlar olmazdı.

Yeri gəlmişkən onu da qeyd edim ki, sözə hörmətsizlik edən həmin yazıçı-publisist-tərcümeyi-halçılar bir növ öz tərif obyektlərinə sataşır və onları əsl söz qədri bilən oxucuların gözündən salırlar.

Ədəbi-bədii sözə belə münasibət olanda, ələlxüsus da bu münasibət ənənəvi xarakter kəsb edəndə söz, ona qarşı göstərilən hörmətsizliyin, ifratçılığın və özbaşınalığın əsirinə çevrilir. Söz o zaman təsirli olar ki, həmin əsarətdən qurtarsın.

İmir Məmmədli

525-ci qəzet .- 2022.- 14 iyul.- S.11.