Ömər Faiq Nemanzadə və "Molla Nəsrəddin" jurnalı

(Əvvəli ötən sayımızda)

Ömər Faiq keçdiyi çətin, mürəkkəb, keşməkeşli, şərəfli ömür yolunu və mübarizələrlə dolu yaradıcılıq prosesini özünün məşhur "Xatirələrim" əsərində geniş şəkildə əks etdirib. Bu dəyərli avtobioqrafik yazıda ədib öz yaradıcılığını, "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə bağlı qaragüruhçu qüvvələrə qarşı mübarizəsini, Cəlil Məmmədquluzadə ilə sıx dostluq əlaqələrini real faktlar əsasında qələmə alıb.

Məlumdur ki, erməni daşnakları zaman-zaman torpaq iddiaları ilə qanlı savaşlara yol açmış, xalqımızı rus şovinizminin əli ilə soyqırıma məruz qoymuşlar. "Molla Nəsrəddin" jurnalının bir əsr öncə öz səhifələrində çap etdirdiyi bu mövzulu yazılar gələcək nəsillərə ötürülmüş ciddi xəbərdarlıq idi. Ömər Faiq Nemanzadə "Millətpərəstlik zamanıdır" adlı məqaləsində yazırdı: "Ey ürəyində bir zərrə mərhəməti olanlar, ey insana dost və millətpərəst görünənlər! Məmləkətimizin, camaatımızın bir payı aclıqdan həlak olur. Bunların bu ciyərsiz həlakı isə bizi daha dəhşətli, daha təhlükəli həlakətə sürür. Əgər Zəngəzura, Qarabağa vaxtında kömək edə bilməsək, o əhəmiyyətli yerlər əlimizdən çıxarsa, yaxşı biliniz ki, cümləmiz qeyrət və namussuzluqla yad olunmaqdan savayı, bütün məmləkətlərimiz, bütün həyatımız əbədi təhlükələrə düçar olacaqdırlar".

Cəmiyyətin bütün sahələrində milli oyanışa, tərəqqi və inkişafa çağırış Ömər Faiq Nemanzadə publisistikasının əsas leytmotivini təşkil edir. Onun "Məzlum ən böyük zalımdır" məqaləsində müəllif insanların zülmə, istibdada, köləliyə, istismara, təhqirlərə dözməsini, susmasını tənqid obyektinə çevirir, həmvətənlərini öz hüquq və azadlıqlarını müdafiə etməyə, vətənin taleyinə biganə qalmamağa səsləyirdi.

Ömər Faiq Nemanzadə türk xalqlarının gələcəyi üçün dərindən narahatlıq keçirən əsl vətənpərvər ziyalı idi. O, türk dünyasının bir ziyalısı kimi mənsub olduğu xalqın taleyini düşünürdü. Öz həmvətənlərini dünyanın azad, demokratik düşüncəli, yüksək elmə, maarifə və mədəniyyətə mənsub xalqları sırasında görmək istəyirdi. Buna görə də böyük ədib bu yüksək məfkurəli fikirlərini, arzu və istəklərini özünün "Milli məsələlərimizin vaxtımı?" adlı məqaləsində bəyan edərək yazırdı: "Rusiyada 25-30 milyon türk var, bunların ictimai-siyasi idealları olması da təbiidir. Burasını danmaq deyil, sükutla keçmək belə həm milləti, həm də hökuməti aldatmaqdır... Biz Rusiya türklərinin özümüzə görə ictimai-siyasi arzularımız var. Bu arzuları böyük və qəbul olunmayacaq bir şey sanmayınız! Biz artıq bir zad istəmiriz. İstədiyimiz budur ki, bizə də insanlıq hüququ verilsin. Biz də Rusiyanın hüquqlu təbəəsi cərgəsinə keçəlim. Ögey övlad yerində tutulmuyalım. Hökumətin ümumi qanunundan din və millət seçkiliyi olmasın, xüsusiyyəti-milliyəmizə etina edilsin... Vaxtdır ki, özümüzü tanıyalım. Vaxtdır ki, həqqi-ədalətsizliyin üzündən millətimiz "varlığının təhlükəyə düşməkdə olduğunu" qanalım".

Ədib hər şeydən öncə mətbuatın tərəqqisinin mühüm şərtini onun milli dilə söykənməsində, ana dilinin təbliği və ziyalılar tərəfindən bu istiqamətdə mühüm addım atılmasında görürdü. Ö.F.Nemanzadə bütün ömrü boyu türk dilinin təmizliyi və saflığı uğrunda mübarizə aparıb. O, millətin və xalqın tərəqqisində dilin önəmli bir məsələ olduğunu həmişə diqqət mərkəzində saxlayır, ziyalılarımıza səslənərək xalqın anlayacağı bir dildə yazmağın vacibliyini ön plana çəkirdi. Ədibin dil məsələsinə olduqca həssas və milli təəssübkeşliklə yanaşması bütövlükdə həm də "Molla Nəsrəddin" jurnalının ana dili ilə bağlı əsas ideoloji mübarizəsini özündə əks etdirirdi.

"Müstəqil dil və ədəbiyyatı olmayan bir millətin siyasi istiqlalı da sağlam ola bilməz" - deyən Ö.F.Nemanzadənin yaradıcılığında ana dilinin qorunması, onun varlığının əbədiliyi prioritet mövzulardandır. O, doğma dilə olan sonsuz sevgisini "Eşq və məhəbbət" adlı məqaləsində yana-yana izhar edərək yazırdı: "Mən inanmıram ki, dilini sevməyən millətini sevsin. Çünki dil millətin tək nişanıdır, millət sevgisinin birinci əlamətidir. Dilini sevməyənin ürəyində millətpərvərlik duyğusu aramaq istiotdan bal dadı gözləməyə oxşar. Milli dilində danışmaq istəməyənin millətpərvərlikdən dəm vurması yalançılığın təzə modasından özgə bir şey ola bilməz. Mənə deyirlər ki, öz dili, öz ədəbiyyatı olmayan millət öz varlığından danışmağa utanmalıdır... Bir rum ilə erməninin türkcədən özgə dil ilə danışdıqlarını görməzsiniz. Halbuki bizim bəzi ağalar dilimizin çətinliyini bəhanə edib evdə arvad-uşaq ilə də özgə dil ilə danışmaq xəyalında bulunurlar. Tiflisdə beş ziyalı bir araya gələndə görməzsiniz ki, öz dili ilə danışsın... Nə edim ki, bizi millət məhəbbətindən geri qoyan səbəblərin biri də dilimizdir. Daha doğrusu, dilsizliyimizdir... Bu gün bu yazılarımla ancaq qısaca yada salmaq istəyirəm ki, millətimizi sevmək üçün ən irəli dilimizi sevməliyik. Həm də elə eşq və məhəbbətlə sevməliyik ki, heç bir şey ona əngəl ola bilməsin".

"Molla Nəsrəddin" jurnalının əsas mövzularından olan qadın azadlığı problemi Ömər Faiq Nemanzadənin yaradıcılığında xüsusi yer tuturdu. Onun jurnalın 1907-ci ilin 19-cu sayında "Dərdmənd" imzası ilə dərc etdirdiyi "Xortdana məktub" felyetonu geriliyə, cəhalətə, köhnə adət-ənənələrə, qadın heysiyyətinin tapdanmasının tənqidinə həsr olunmuş maraqlı və düşündürücü publisistik nümunələrdəndir. Ədibin "Bir neçə günlüyə" adlı felyetonunda da qadın azadlığı problemi aktual bir məsələ kimi davam etdirilir. Ömər Faiq Nemanzadə şəriət qanunlarını düzgün anlamayan, onu kobudcasına pozub saxtakarlığa yol verən yalançı vaizləri, "saqqalı qırmızı, beyni sarı" mollaları tənqid hədəfinə çevirirdi. O, mənəvi-əxlaqi dəyərlərə yabançı münasibət bəsləyən fırıldaqçıları ifşa edərək yazırdı: "Biz Molla Nəsrəddinik. Bizim peşəmiz ilan-qurbağaya sataşmaqdır, biz dərd edirik ki, nə səbəb bizim millətimiz insaniyyətdən, mərifətdən, namus və qeyrətdən, dindən və şəriətdən bu dərəcə kənara düşüblər".

Ömər Faiq Nemanzadənin publisistikasında, eləcə də "Molla Nəsrəddin"in üslubuna xas olan, dövrün müxtəlif problemlərini özündə əks etdirən, çoxsaylı məsələləri ehtiva edən məqalə və felyetonlarında orijinal ifadə tərzi, bədii, yumoristik və sarkastik forma və struktur özəllikləri bütün incəlikləri ilə diqqəti cəlb edir. Onun publisistikasında Çar Rusiyasının xalqlar arasında ayrı-seçkilik salması, milli qırğın törətməsi kimi mənfi halların ifşasına həsr etdiyi yazılar da önəmli yer tutur. Bəzən C.Məmmədquluzadə Ömər Faiqin kəskin xarakterli yazılarının ciddi senzura təpkisinə məruz qalacağını və jurnalın bağlanmaq təhlükəsi ilə yenidən üzləşəcəyini göz önünə alaraq, mətnlərdə nisbətən dəyişikliklər etməsini, mövqeyini yumşaltmasını məsləhət görürdü. Məhz bu səbəbdən "İt it ilə boğuşar, hökumətin işi rast gələr" satirik məsəlinə düzəliş edərək jurnalda "At at ilə boğuşar, hökumətin işi rast gələr" şəklində dərc etmişlər. Və yaxud "Bu nə sirdir ki, erməni-müsəlman vuruşması düşən kimi hökumət əsgərləri erməni və müsəlmanlara ucuz qiymətə silah satırlar" fikrindəki siyasi motivi dəyişərək bu şəkildə ifadə etmişlər: "Bu nə sirdir ki, erməni-müsəlman vuruşması düşən kimi hökumət əsgərləri elə şiddətli azara mübtəla olurdular ki, təbiblər onların çölə çıxmasını rəva görmürdülər".

Səhhətində yaranan problemlə bağlı Ömər Faiq Nemanzadə 1912-ci ildən 1915-ci ilə qədər mətbuatda çıxış etmir. Nəhayət, mətbuat aləminə qayıdanda bu zaman artıq dünyada böyük dövlətlərin iştirakı ilə Birinci Dünya müharibəsi gedirdi. Bəşəriyyəti qan gölündə boğduran bu savaşda milyonlarla insan qətlə yetirilmiş, dünya məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalmışdı. Dünyada gedən bu mürəkkəb proseslərə bir vətəndaş yanğısıyla münasibət bildirən Ömər Faiq Nemanzadə haqqında "İqbal" qəzeti 1915- ci ilin 19 yanvar tarixli sayında belə bir məlumat vermişdi: "Bir çox zamandan bəri, mətəəssüf, mətbuat səhifələrindən uzaq düşmək məcburiyyətində qalan ötgün qələm arkadaşlarımızdan möhtərəm Ömər Faiq əfəndi arkadaşımız hərbzədə müsəlmanların düçar olduqları fəlakət qarşısında artıq susamamış, aşağıdakı mütəəssər məqalə ilə bərabər, 25 manat ianə göndərmişdir ki, açdığımız dəftərə qeyd edəlim". "İqbal" qəzeti 20 Yanvar tarixli "Ömər Faiq əfəndi" adlı məqalədə ədibin "İrşad", "Tərəqqi", "Şərqi-Rus" qəzetlərində və "Molla Nəsrəddin" jurnalında dərc etdirdiyi maraqlı və dəyərli məqalələrindən söhbət açır. Ö.F.Nemanzadənin bu sahədəki xidmətləri təqdir edilir və "Molla Nəsrəddin" jurnalındakı fəaliyyətinə xüsusi yer verilir.

Bütün həyatı boyu xalqının taleyini düşünən Ömər Faiq Nemanzadə narahat bir ziyalı ömrü yaşayıb. 1918-ci ildə Azərbaycanda Xalq Cümhuriyyəti qurulanda Ö.F.Nemanzadə doğma yurdu Ahısqada türklərin azadlıq mübarizəsinin önündə getmiş və üç dəfə həbs edilmişdi. 1918-ci il fevralın 18-də gürcü menşevik parlamentinin iclası Ö.F.Nemanzadə məsələsini müzakirə edərək həbsdən azad etməyə məcbur olmuşdu. Ö.F.Nemanzadə Bakıya gəlmiş və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin polis idarəsində nəzarətçi müfəttiş vəzifəsində çalışmışdı.

Ö.F.Nemanzadə ömrünün son illərini xa-tirələr üzərində işləmiş və XIX əsrin səksəninci illərindən başlayaraq 1906-cı ilə qədər olan dövrü tamamlaya bilmişdi. Təəssüf ki, xatirələrini başa çatdırmaq ona nəsib olmayıb. 1937-ci ilin 16 iyulunda ata yurdu Axalsıxda (Gürcüstan) dincələrkən rayon prokuroru Odabaşyanın sərəncamı ilə həbs olunub və üç aydan sonra, oktyabrın 10-da Gürcüstan SSR Xalq Daxili İşlər Komissarlığının nəzdindəki "Üçlüyün" qərarı ilə güllələnib. Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq və Azərbaycanın minlərlə ziyalısı kimi, Ömər Faiq Nemanzadə də repressiyanın günahsız qurbanına çevrilib. 1958-ci ildə ona bəraət verilib, böyük ədibin onsuz da qəlblərdə yaşayan zəngin ədəbi irsi yenidən xalqımıza qaytarılıb.

Türk xalqlarının ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni həyatında, azadlıq, istiqlal, milli oyanış və tərəqqisində müstəsna rol oynayan, çoxşaxəli yaradıcılığı ilə Azərbaycanda mətbuat və ədəbiyyatın inkişafına böyük töhfələr verən, "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin yaradıcılarından və fəal üzvlərindən biri kimi xalqımıza təmənnasız xidmət göstərən Ömər Faiq Nemanzadə bütöv şəxsiyyəti və təkrarsız yaradıcılığı ilə ədəbiyyat və mətbuatımızın zirvəsində əbədi yaşayacaq.

Gülbəniz BABAYEVA

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet 2022.- 15 iyul.- S.11.