Atamın dostları və "dostları"

İsfəndiyar VAHABZADƏ

(Oğlum Bəxtiyara)

Əgər atan güclü şəxsiyyətdirsə və əgər sən də onun kimi güclü şəxsiyyət olmaq istəyirsənsə, birinci növbədə çalış atanın təsirindən çıxasan; bunu bacarmasan, ömür boyu atanın kölgəsində qalacaqsan.

Y.Sezar

- Ay oğul, faciə onda deyil ki, mənə heç kim zəng etmir, faciə ondadır ki, mənim özümüm zəng etməyə adamım yoxdur.

(Atamın mənimlə olan söhbətlərindən)

- Ay oğul, elə bil, dünya boşalıb, heç kim qalmayıb.

- Yox, ay ata, dünya boşalmayıb, sən dolmusan.

(Atamla olan başqa bir söhbətlərdən

Əlbəttə, "dostları" haqqında yox, dostları haqqında yazacağam. Çünki "dostları" haqqında nəsə yazsam, buna nə qələm, nə də dəftər çatdırmaq olar. Çünki "dostları" dostlarından çox olub. Niyəsini aşağıda izah edəcəyəm. Həm də "dostlar" və dostlar hamıda var və hamının da olub. Bu dünyanın lap əvvəlindən olub, ən sonuna qədər də olacaq. Çünki bu dünyada nə "dostlarsız", nə də dostlarsız keçinmək, yaşamaq mümkündü.

"Dostlar" həyatı, xəbisliyi, qibtəni, həsədi və paxıllığı başa salmaqdan, həyatı öyrətməkdən, bir sözlə, kimin kim olduğunu bildirməkdən ötrü lazımdır. Bu, həyatın ən vacib bir məktəbidir, universitetidir. Və bu "universiteti", bu təhsil ocağını biz ömrü boyu oxuyuruq, amma başa çatdırıb, diplom ala bilmirik, təhsilimiz yarımçıq qalır, yarı yolda qırılır. Ömrü boyu özlərini müəllim sayan "dostların" mühazirələrinə qulaq asırıq, amma heç nə başa düşmürük. Çünki dərs vəsaiti yoxdur. Dərs vəsaiti isə elə vaxtaşırı "dostlar" və dostlarla görüşməkdir, dərdləşməkdir. Axırda, o da lap axırda bir məsələni anlayıb başa düşürük ki, insan "dostluqda" çox səmimi, dostluqda isə qeyri-səmimidir.

lll

Əgər yaşasaydı, bu günlərdə düz 97 yaşı olacaqdı. Amma nə yaxşı ki, bu günə qədər qalmadı, bu günləri görmədi, vaxtında dünyasını dəyişdi. Özü demişkən, "Vaxtında bu dünyadan üzüsulu getmək, ən böyük mədəniyyətdir. Amma heyif ki, bu mədəniyyət insanın özündən asılı deyil və həm də nə yaxşı ki, bu, insanlardan asılı deyil. Onda hamı mədəniyyətsiz olardı, mədəniyyət göstərmək heç kimin yadına da düşməzdi. Nəinki yada düşmək, heç ağlına belə gətirməzdi".

Yaxşı ki, bu günlərə qədər qalmadı. Çünki onun yaşadığı dünya bugünkü dünyadan çox fərqli idi. Onun gördüyü "dostlar" və dostlar da çox dəyişmişdi. Düz 83 il 5 ay 27 gün yaşadı. Ömür yolu bitdi. Ömür yolu qurtardı. "Səninki bura qədərmiş, bundan o yana gedə bilməzsən. Yolunun qarşısına bir şlaqbaum qoyuldu". Vəssalam.

Əgər o dünyadan bu dünyaya baxmaq, heç olmasa 1 dəqiqəliyə də olsun, bu dünyanı gözucu seyr etmək mümkün olsaydı, yəqin baxıb, başını bulayaraq deyərdi: "Nə yaxşı ki, bu dünyadan vaxtında getmişəm. Bu dünya heç yaşanılası yer deyil. Bu nə dünyadır? Heç zəhmət çəkib, yaşamağına belə dəyməz".

"Dünya duracaq yer deyil ey can səfər eylə" (İ.Nəsimi).

"Bu dünyada ən çətin məsələ elə yaşamaqdır" (A.Eynşteyn).

"Dünyada xoşbəxtlik bir andır, bəlkə, ondan da az, bu bir andan ötrü heç yaşamağına dəyməz" (A.Şopenhauer).

"Əgər bu dünya pis, bu dünyada yaşamaq çətin olsaydı, onda biz ölümdən qorxmazdıq. Demək həyat yaxşıdır ki, qoyub getmək istəmirik" (Q.C.Bayron).

"Bəla ondadır ki, bütün insanlar bu dünyaya xoşbəxtlik dalıyca gəlirlər. Hamı bu dünyada xoşbəxt, bəxtiyar olmaq istəyir" (F.Nitşe).

"Dünyada ən xoşbəxt adam olardım, xoşbəxtlik dalıyca sürünməsəydim" (B.Vahabzadə).

"İnsanın ən pis və ən yaxşı günlərində "dostlar" və dostlar onun yanında olurlar. O zaman düşmən heç yada da düşmür. Çünki belə günlərdə, düşmən sənin öz içində olur" (Z.Freyd).

Belə misalları istənilən qədər artırmaq olar. Çünki hər gün özümüz də bilmədən onlarla mənasız olaylarla üzləşir, dərhal da həmin olaylara uyğun misallar uydururuq.

Həə... Amma bilmirəm, bu dünyada yaşadığı zaman Bəxtiyar bəxtiyar ola bildi, ya yox? Çətin sualdır, dəyə bilmərəm. Məncə... hm... pis yaşamadı. Yolu hamar olmamışdı. Kələ-kötür, enişli-yoxuşlu yolları çox olmuşdu. Mənəvi cəhətdən həm döyülən vaxtları olmuşdu, həm də söyülən vaxtları. Amma heç vaxt heç kimi cavabsız qoymamışdı. Heç bir vaxt heç kimin qabağından qaçmamışdı. Həmişə də yazdıqlarının, dediklərinin, bir sözlə, bildiklərinin bəlasına düşərdi. Amma ömrü boyu nə dediklərini dandı, nə yazdıqlarını, nə də bildiklərini. Başı bəlalar çəksə də, öz hikkəsini də hər yerdə yeritmişdi. Hər halda pis günlərində də, yaxşı günlərində də dilində həmişə "şükür" kəlməsi olmuşdu. Dünyada ən zəhləsi getdiyi, ən nifrət etdiyi iş hər hansı bir vəzifə olub. Ömründə heç bir vəzifəsi-filanı olmamışdı. Yox... Əgər buna vəzifə demək mümkünsə. Cəmisi bircə dəfə olmuşdu. O da, professor Abbas Zamanovun və bir də professor Əkbər Ağayevin, hər iki rəhmətliklərin təkidi ilə işlədiyi kafedranın müdiri olmuşdu. Cəmisi bir semestr. Özü dediyi kimi, anadan əmdiyi süd burnundan gəlmişdi. Bir semestrdən sonra dedi ki, Abbas yox, Əkbər yox, lap belə dədəm də qəbirdən durub gəlsə, heç bir vəzifəyə-filana gedib eləyən deyiləm. Mən başa düşə bilmirəm, bu camaat bu vəzifə deyilən şeyə niyə belə can atır? Heyif deyil azadlıq, sərbəstlik, heç kimə tabe olmamaq və heç kimin də sənə tabe olmasını görməmək. Və bu bir semestrdə nə kafedra iclasları keçirdi, nə də dərs saatlarını bölə bildi. Aləmi bir-birinə qarışdırmışdı. "Mən vəzifə adamı deyiləm" - dedi. Ərizə yazdı və kafedra müdirliyindən çıxdı. Heç Milli Məclisin iclaslarında da iştirak etmirdi. O, şair doğulmuşdu - qatı millətçi şair kimi. Qatı millətçi şair kimi də yaşadı. Elə qatı millətçi şair kimi də dünyasını dəyişdi. Heç kimdən asılı olmadı.

Həmişə də zarafatla deyərdi ki, "balalarımın çörəyi boğazımdan keçən günü, Allah mənim ömrümü tamam eləsin".

- Ay ata, axı niyə belə deyirsən?

- Mənim öz çörəyim özümə bəsdir.

- Bəs onda bizi nəyə görə baxıb, böyütmüsən, əlimizi çörəyə çatdırmısan?

- Öz ailənizi heç kimidən asılı olmadan, özünüzü saxlamaq üçün.

Bu illər ərzində qarşısına heç bir məqsəd-filan qoymasa da, "nəyəsə nail olum" deyə düşünməsə də, başqalarının öz qarşılarına qoyduqları bütün məqsədlərin hamısı gəlib bir-bir ona çatdı, onu tapdı, onunku oldu. Amma o, özü nail olduqlarının heç birinə can atmadı da. Ad-san, şan-şöhrət, məşhurlaşmaq, həmişə, lap belə ağlı kəsəndən, qibləgah sandığı, müqəddəs torpaq bildiyi, Türk dünyasının sevimlisinə çevrilmək, özünə həmişə müəllim saydığı Türk dünyasının ən ulularından da ulu olan Mehmet Akif Ərsoyla adının qoşa deyilməsi, yanaşı çəkilməsi, onun heç bir vaxt məqsədi-filanı olmamışdı. Heç qarşısına belə bir fikir də qoymamışdı. Amma ki, oldu. Ona görə ki, ən çətin vaxtlarında belə, heç nədən qorxmaması, çəkinməməsi, tüpürməli sifətlərə lazım olan vaxt tüpürməsi, təhqir olunmalı adamları vaxtında təhqir etməsi, yıxılan adamlara vaxtında arxa olması, yıxılan ağaclara nəinki balta çalmaq, hətta o ağaclara dirək olması, dəstək olması, sözünü heç vaxt heç nədən çəkinmədən şax üzə deməsi onun sözünü keçərli etmişdi, onu hökmlü etmişdi. Və elə buna görə də, yuxarıda bir-bir sadaladıqlarım onun belə xasiyyətli olmasına görə gəlib onu tapmışdı, onunku olmuşdu. Və güman etmirəm ki, bu gün bizlərdən Bəxtiyar qədər Türk dünyasında, Türk ədəbiyyatında sevilən, dediklərindən, yazdıqlarından misallar gətirilən ikinci bir yazar yaxın 20-30 il müddətində olsun. Hər halda öz sağlığında Türkiyədə öz adına küçə, məktəb, litsey, bir neçə Akademiya, təhsil ocaqları, xiyabanlar və s... və s... olsun. Amma Bəxtiyarda oldu. Hələ olacaq da. Çox olacaq. Başqa-başqa yerlərdə, qərib-qərib ölkələrdə, yad-yad məmləkətlərdə. Hətta bu ad, bu soyad, Türk dünyasına həmişə nifrət edən Serbiyaya da gedib çıxdı. Belqradda Azərbaycan səfirliyinə paralel bir küçəyə adı qoyuldu. Türk dünyasına həmişə düşmən gözü ilə baxan Rumıniyaya qədər uzandı. Cənubi Koreyanın Universitetlərin birində Türkşünaslıq kafedrasının birinə adı verildi. Nə bilim daha nələr, nələr və nələr oldu. Amma ki, oldu. Özü isə bunların bəzilərini eşitdi. Uzaqdan-uzağa eşitdi. Jurnallardan oxudu. Bəzilərini də heç eşitmədi də, oxumadı da. Çünki xəbəri olmadı. Eşitdiklərinin isə heç birini gedib görə bilmədi. Qocalmışdı, evdən çölə çıxmırdı, çıxa bilmirdi, yorulmuşam, çox yorulmuşam deyirdi. Dünya mənə yox, mən dünyaya yük olmuşam. Və elə bütün bunlara görə də, həm dostlar qazandı, həm də "dostlar" qazandı. Əlbəttə, "dostlar"ı dostlarından qat-qat çox oldu. Bunu ona deyəndə:

- Ay oğul, hərənin xasiyyəti bir cür olur. Hamı ilə aranı kəsmək olmaz ki. Hamı ilə aranı kəsmək həyatı maraqsız edir. Elə həyatı mənalı edən də, maraqlı edən də, səninlə dostluq edən "dostlarındır". İnan ki, belə "dostlar"sız yaşamaq mümkün deyil. Bir də yadında saxla, həmişə düz danışan adamla heç vaxt yaxından dostluq eləmə, ona sirrini vermə. Çünki həmişə düz adamla dostluq etmək həyatı mənasız edir, çünki nəyin düz və nəyin yalan olduğunu insanın özündən başqa heç kim dəqiq bilmir. Həm də, həmişə düz danışan o adam, vaxt gələr düz danışmaq xətrinə, başqa birisinin yanında da düz danışar, sənin sirrini açar, sənin sözünü deyər.

Tam əminliklə isə deyə bilərəm ki, düşməni yox idi, kimsə onu özünə düşmən saya bilərdi, onu sevməyə bilərdi. Bu, həmən o adamın öz işidir. O isə belə cılız məsələlərə əhəmiyyət verməzdi. Çünki mübahisə etdiyi adamlarla, mübahisə zamanı yüz faiz haqlı olduğunu bildiyi təqdirdə, əgər buna tam əmin idirsə, o zaman axıra qədər mübahisə edib, dili ilə həmin adamı və yaxud da adamları sancıb, dalayıb, sözünü tam deyib, necə deyərlər, dilinin acısını boşaldıb, indi dəqiq deyə bilmərəm, qarşısındakını bəlkə də, təhqir edib, lap belə söyüb, kinini soyudub sakitləşərdi. Sonra isə, heç 5 dəqiqə keçməmiş həmin o adamın və yaxud adamların ona sakitcə baxıb gülümsədiklərini görüb, uşaq kimi baxışlarını həmin o adamdan və ya adamlardan qaçırar, daha sonra isə:

- Əəə... Sən Allah bağışla məni. Bir az əsəbləşdim. Əşşi, sən mənə fikir vermə. Sözdür də deyirəm. Bilmirsən ki, mənim ağzımın qıyığı yoxdur - deyərdi. Daha sonra isə, həmin adamların könlünü almağa çalışardı. Amma o adamların, hətta mübahisə zamanı haqlı olsalar belə, "müdrikcəsinə" atamla razılaşmaları, hiyləgər bir təmkinlə yeri oldu-olmadı onu təsdiqləmələri, "bəli-bəli, tamamilə düz deyirsən, biz səhv etmişik" deyib, onun vasitəsilə son dərəcə ustalıqla öz işlərini aşırmaları, kimlərəsə zəng etdirmələri, istəklərinə nail olmaları, sonra isə xəbiscəsinə onun üzünə baxıb gülümsəmələrini isə mən görürdüm. Hər şeyi başa düşürdüm. Başa düşürdüm ki, bütün bunlar hamısı sünidir. Başa düşürdüm ki, bütün bunlar dost deyillər, "dost"lardır. Və başa düşürdüm ki, onlar məqam gözləyirlər. Öz olmayan və atama çatmayan güclərini göstərməkdən ötrü fürsət gözləyirlər. Bütün bunlar isə ən adi, ən adidən də adi bir həyat epizodlarından biri idi. Bu adi bir hal idi. Amma dəhşət deyildi. Ən dəhşətlisi isə o idi ki, onlar başa düşüb görürdülər ki, mən bütün bunları görürəm, bilirəm və başa düşürəm. Hətta mübahisə zamanı, haqlı olduqları vaxt belə, atama mənasız yerə güzəşt etmələrini anlayıram. Bəzən bunu çəkinmədən üzlərinə də deyirdim. Elə ona görə də atamın o "dostları"nın məndən zəhlələri gedirdi, elə mənim də onlardan zəndeyi-zəhləm gedirdi. Və sonralar, o, "dostlar"ın bəzilərinin gözlədiyi məqamlar gəlib mənə çatdı. Çünki atam artıq bu dünyada yox idi. Mən elə belə də bilirdim. Amma bunu da bacarmadılar. Çünki artıq çox gec idi. Onlar bütün bu illər ərzində məqam gözləyə-gözləyə qocalmış və zəifləmişdilər. Mən isə onların mənə sərf etdiyi vaxtlarda öz üzərimdə çalışırdım.

lll

Atam övladları içində bir oğul kimi məndən narazı idi. Hər bir işimdən narahat idi. Elə bu dünyadan da məndən nigaran getdi.

- Ay ata, axı, məndən niyə narazısan? Axı, mən neyləmişəm ki... Sənin hansı sözündən çıxmışam ki? İndi mən nə iş görüm ki, sən məndən razı qalasan?

Başını bulayıb deyərdi:

- Axı, mən əvvəlcədən nə bilim ki, sən nə iş tutacaqsan, nə iş görəcəksən ki, onun da qarşısını vaxtında alım. Sənin heç mənimlə məsləhətləşən vaxtın olub ki?.. Sən öz bildiyini heç dədənə də verən deyilsən heç vaxt. Həmişə bir işi eləyəndən sonra məni qoyursan fakt qarşısında. Nə bilim, indi komsomol işi, partiya işi, sovet orqanı, Ali partiya məktəbində təhsil almaq, bir-birindən murdar və iyrənc işlər. Sən belə kimə oxşamısan, mən bilmirəm. Ətraf da elə bilir ki, mən kimlərəsə ağız açıb səni belə-belə işlərə düzəldirəm. Guya ki, mən kimlərdənsə sənə görə, nəsə xahiş edirəm.

- Ay ata, düşünən qoy elə də düşünsün. Biz ki, bilirik bu belə deyil.

- Axı ortada mənim adım var. Mənim tənqid etdiklərimə, lağa qoyub söydüklərimə oğlum xidmət edir. Axı, mən ki bilirəm, sən hansı bir əqidənin adamısan. Sənin əqidən başqadır. Ürəyin bir söz deyir, əməlin başqa bir iş görür, dilin isə bunların tam əksini danışır, səni tanımaq olmur. Mən antisovet, disident bir adam, oğlum isə belə.

- Yox, belə-belə yerlərdə işləmək, get-gedə yuxarı qalxmaq, pillə-pillə yuxarı dırmanmaq məndən çox sənə və sizin kimilərə lazımdır ki, özümə bir mənsəb tutum. Bu alçaq sovet rejimindən səni və sizin kimi düşünənləri qoruyum. Canı-dildən bu sovet quruluşunu qoruyan o kiçik-kiçik məmurlardan, yuxarı qalxmaq üçün bütün nəslini satmağa hazır olan o parazitlərdən sizi qoruyum. Hətta bəzilərini qorumuşam da, amma üzlərinə deməmişəm. Mən bu cürük ağacın içində özümə bir yer tutmalıyam ki, sonradan bu ağacı içindən yeyim. Ağacı qurd içindən yeyən kimi.

- Bəs Əfqanıstana niyə getdin? Sənin Əfqanıstanda nə işin var idi?

Güldüm:

- Elə bu işin ən əsası da Əfqanıstan idi. Dilim uzun olsun deyə, özümü hər yerdə sənsiz müdafiə edə bilim, qoruya bilim deyə getmişdim.

- Özü də aspiranturanı yarımçıq qoyub getmişdin.

- Nə olsun ki? Qayıdıb müdafiə etdim ki...

- Amma əvəzində elmi karyeran filan qədər gecikdi, ləngidi.

- Yox. Ay ata, lap vaxtında müdafiə etmişəm, gecikib-zad etməmişəm. 36 yaşında elmlər doktoru adı hər adama verilmir. Bir-birinin ardıyca həm namizədlik, həm də doktorluq dissertasiyalarını yazmaq, müdafiə etmək kiçik məsələ deyil. Hə... Düzdür, razıyam, bir qədər gecikdim, çünki sənin o "dostlar"ın mənə mane olmaq istəyirdilər. Sadəcə olaraq, bacarmadılar. Və həm də elə düşünənlər var idi ki, guya bu işdə sən mənə kömək etmisən. Biz isə bilirik, bu, belə deyil.

Doğrudur, ən gözləmədiyim adamlar belə elmi müdafiəmə mane olmaq istəyirdilər. Elə biri atamın ən yaxın "dostu". Atam bunu sonralar, lap sonralar bildi. Amma bu "dostlar" heç nəyə nail ola bilmədilər. Əvvəla, bu mövzuda ilk dəfə idi ki, doktorluq müdafiəsi edilirdi. İkincisi, həmin adamlarla atamın bütün haqqı-salamını kəsib onları məhkəməyə verməyə hazırlaşırdım. Onlar isə bundan xəbər tutub ehtiyatlanmağa başlamışdılar. Çünki məndən bunu gözləmirdilər. Çünki dəfələrlə atamla birgə evlərində olub, evimizdə olub, çörək kəsmişdik. Üçüncüsü, mən əfqan idim. Bu da sovet dövründə ən böyük imtiyazlardan sayılırdı.

- Ay oğul, nə olsun ki getdin? Yüz cürə də xəstəliklə qayıtdın. Baş ağrısı, yuxusuzluq, ayağın da ki belə.

- Nə olsun ki, ay ata, kişinin başına iş gələr.

- Axı, ay oğul, bu kişinin başına həddən artıq çox işlər gəlir.

Açıb-ağartmaq istəmədiyim, bir çox məsələlərə görə də məni danlayardı. Bəzən elə məsələlərə görə məni danlayırdı ki, eyni səhvlərdən vaxtı ilə özü də etmişdi. Və hər ikimizin səhvləri eyni ilə üst-üstə düşürdü. Sadəcə olaraq onun keçmiş zamanda etdiyi səhvlər mənim indiki zamandakı səhvlərimə uyğun gəlirdi... Hm.... Nə uyğun? Lap elə eyni idi, təkrarı idi. Fərq onda idi ki, o, vaxtı ilə etdiyi səhvlərinin gələcək zaman nəticələrindən danışa bilirdi, mən isə yox. Çünki səhvlərimin gələcək zamanı hələ gəlib çatmamışdı. Həm də, mən tam əmin deyildim ki, indiki zaman etdiklərim gələcəkdə səhvlə nəticələnəcək. Çünki mənim gələcək zamanım hələ yol gəlirdi, hələ irəlidə idi, mənə çatmamışdı (Həm də, mən bunu səhv saymıram). O, isə bunu görürdü.

lll

Amma atamın mənə qarşı olan bu narazılığı, məncə, əslində belə deyildi. O, üzdə narazı idi. Daxilində isə.... yox. Yenə də, heç nə deyə bilmərəm. Amma hər halda... Məncə... Yenə də məncə... Bu barədə bir qədər sonra. Hə.... Hətta bir dəfə açıb-ağartmaq istəmədiyim bir iş etmişdim. Yox... Bir dəfə yox, belə məsələlərdən lap bəlkə də, ən azı 10 dəfə etmişdim. Atam bundan hardansa xəbər tutub dərhal məni evinə çağırdı. O ki var danladı. Bütün dilinin zəhərini üstümə tökdü. Mən də dilimi dinc qoymadım. Dedi dedim, dedi dedim, sonra heç yaşını nəzərə almadan, üstümə gəldiyini görüb, çevrilib qapıdan çıxdım, evə gəldim. Sonra... Məni yanına çağırıb bir kəlmə:

- Oğul, çox da mənə fikir vermə. Düz eləmisən. Hərçənd ki, mən heç istəmərəm sən belə olasan... Amma lap düz eləmisən. Qabağından yeməmisən. Elə mən də sənin yerinə olsaydım, belə edərdim. Elə bəlkə, səndən də artığını edərdim. Amma başa düş, mən sənin belə olmağını qətiyyən istəməzdim. Sən eynən mənim kimi çılğınsan. Amma indi çılğınlıq zamanı deyil, belə olma, elə buna görə də səndən narazıyam, elə buna da görə səndən narahatam. Evinə bir saat gec gedən kimi nigaran oluram. Oğul, məni özündən nigaran qoyma. Sən böyük həyat məktəbi keçmisən. Müharibənin (Əfqanıstan) odundan, alovundan keçmisən. Ölüm-itim də görmüsən, güllə də. Özü də, mənə qulaq asmadan getmişdin. Sən oradan qayıdana kimi, mən əlimi Qurandan çəkmirdim. Oğul, sən oradan qayıtmaya da bilərdin. Doğrudan da, həyat sənin üçün bu qədər əhəmiyyətsizdir, bu qədər mənasızdır? İran İnqilabı, Əfqanıstan müharibəsi... Hmm... Başını hara gəldi soxursan.

- Yox, ay ata, həyat mənim üçün çox əhəmiyyətlidir, lap çox. Əlbəttə, bu bir riskdir, çox böyük riskdir. İnqilabda da oldum, müharibədə də. Sonralar sən və sənin "dostların" elə düşünməsinlər ki, sənə arxayın olub edirəm. Yox. Hamının yanında dilim uzun olsun, özümü sənsiz də qorumaq üçün edirəm. Hətta sənin kölgəndən çıxmaq üçün, bir vaxtlar soyadımı da dəyişmişdim. Doğrudur, əlbəttə, çox axmaq bir iş tutmuşdum. Amma bütün sənədlərimi dəyişmək üçün bir ilə yaxın vaxt sərf etmişdim. Nədi-nədi, özümü təsdiq etmək istəyirdim.

lll

Yenə deyə bilmərəm, atam bu dünyadan məndən narazı getdi, yoxsa yox. Bəlkə, mənə olan o böyük ümidlərini doğrulda bilməmişdim. Çünki ikilikdə olanda deyərdi ki, oğul, bütün ümidlərim sənədir.

Söhbətinsə hansı böyük ümidlərdən getdiyini mən bilmirdim. Bu sözləri mənə tez-tez deyərdi.

...Biz gec-gec görüşərdik. Bakıda işlədiyim zamanlar çox vaxt həftələrlə xarici ölkələrdə ezamiyyətdə olurdum. Daha sonra isə illərlə xarici ölkələrdə diplomatik xidmətlərdə olurdum. Həmişə dediyim kimi, Bakıya çox gec-gec gəlirdim. Aradan bir neçə il də ötdü. Eyni söz yenə təkrarlandı.

- Ay ata, keçən dəfələrdə də bunları demişdin. Söhbət hansı ümiddən və hansı ümidlərdən gedir, axı, mən hansı ümidləri doğrultmamışam?

- ... Həə... onu sonra bilərsən.

Amma atamın dediyi kimi, nəyi sonralar bilərsəni indiyə kimi bilmirəm.

Bir haşiyə: Səhv etmirəmsə, 1988-ci ilin payızı idi. O zamanlar Mərkəzi Komitədən Ermənistandan qovulan bütün azərbaycanlıları gəldikləri qatarla da geri qaytarmaq əmri verilmişdi. Mən də o zaman şəhər partiya komitəsində məsul vəzifədə işləyirdim. Əmr gələn kimi, bütün rayon partiya komitələrində mənim tabeliyimdə işləyən həmkarlarıma göstəriş verib vağzala yollandıq. Bütün vağzal rus əsgərləri ilə dolu idi. Heç kimi içəri buraxmırdılar. Vəsiqələri göstərib içəri daxil olduq. Qatar yenicə gəlmişdi. Vağzalda ağız deyəni qulaq eşitmirdi. Rus əsgərləri amiranə surətdə Ermənistandan canlarını götürüb qaçan azərbaycanlılarla olduqca kobud rəftar edirdilər (Bu barədə "525-ci qəzet"də yazmışdım). Sözüm bir rus əsgəri ilə çəp düşdü. Heç özüm də bilmədən əsgərə necə əl qaldırıb vurdumsa, dəmir relslərin üstünə yıxıldı. İkincisini isə, elə bərk vurdum ki, başı qatarın qapısına dəydi.

Aman... Bütün əsgərlər üstümə tökülüşdülər. Təpik, yumruq, avtomatın qundağı, əlqərəz, məni çırpdığı qədər çırpdılar, döyə bildikləri qədər döydülər. Doğrudur, arada bir macal tapan kimi başımı qaldırıb mən də nəsə edirdim. Amma onlar çox, mən isə tək idim. Mənimlə gələnlərin çoxu məni qoyub qaçmışdılar. Məni döyən əsgərlər məni sürüyə-sürüyə aparıb vağzalda yerləşən hərbi komendaturaya gətirdilər. Məni öldürə də bilərdilər, buna ixtiyarları da çatırdı. Çünki göstəriş belə idi. 5-10 dəqiqə söhbətdən sonra "Yuxarıdan nəsə zəng oldu". Nə danışıb, nə danışmadılarsa, məni daha da nifrətlə süzməyə başladılar. Mən də altdan-altdan baxıb görürdüm ki, mənə əvvəlkindən də artıq nifrət edirlər. Amma "yuxarıdan onlara nə deyib, nə deməyiblərsə" indi daha mənə əl qaldırmağa cəsarətləri çatmırdı, bir qədər yumşalmışlar.

...Məlum oldu ki, mənimlə vağzala gələnlərdən biri vəziyyətin ciddiliyini görüb, dərhal qaçıb harasa zəng edib, məlumat verib. Məsələdən Azərbaycanda o dövrdəki MK-də II katib işləyən Polyaniçko xəbər tutub, bərk əsəbləşib, dərhal aləmi qatıb bir-birinə:

- Siz kimə əl qaldırmısız? Əfqanıstan müharibəsi iştirakçısına. Orden-medallı ehtiyat zabitinə.

Məsələ bir az da böyüdü. Hər şey ola bilərdi. Mən vurduğum yerə sərdiyim ikinci əsgərin çənəsi sınmışdı deyəsən. Daha sonra yenə də hardansa zəng etdilər. Ordan da nə dedilər, nə demədilərsə, məni döyən əsgərlər günahı bir-birlərinin boynuna atmağa başladılar, təlaşa düşdülər. Bizim təhlükəsizlik komitəsindən bir nəfər zabit də gəlmişdi. Uzun sözün qısası, məni gətirdikləri maşına əyləşdirib Allah-Allahla evə gətirdilər. Hətta bizim təhlükəsizlik komitəsindən gələn zabit də mənimlə birlikdə evə gəldi. Atam dəliyə dönmüşdü. Üz-gözümə baxıb qışqıra-qışqıra deyirdi:

- Əə... rusun biri mənim öz vətənimdə mənim oğluma əl qaldırsın, biz də heç nə eləmədən onların üzünə baxaq?

Məni maşınla evə gətirən o DTK əməkdaşı:

- Bəxtiyar müəllim, siz heç narahat olmayın. Sizin oğlunuz onları daha çox döyüb.

- Əə... Mənim oğlum döyə bilər. Onun buna ixtiyarı var və çatır. Çünki bura onun öz Vətənidir. Bəs onlar kimdir?

Birdən nə düşündüsə:

- Əə... Sən də dur rədd ol burdan. Sənin yanında azərbaycanlını döyürlər, sən də gözlərini döyürsən.

- Axı, birinci sizin oğlunuz başladı.

- Rədd ol burdan.

Sonra üzünü mənə tutaraq:

- Ay sənə qurban olum, birdən səni öldürərdilər, onda mən nə edərdim?

- Heç nə... Canın qurtardı mənim əlimdən.

- ...Oğul belə olma. Bir az xasiyyətini dəyiş, çox özünə arxayın olma, dəyiş.

Bu hadisədən atamın ən yaxın dostu və "sirri xuda" adlandırdığı Xudu Məmmədov xəbər tutdu. Biz qonşu idik. O, 10-cu mərtəbədə yaşayırdı, mən də 6-cı mərtəbədə. Bizə gəldi. Son dərəcə mülayim, həlim xasiyyətli, həmişə az danışan, amma sözü konkret deyən Xudu müəllim atamın məni danladığını görüb:

- Bəxtiyar, əgər sənin oğlun Əfqanıstanda ruslarla birləşib əfqanlara qarşı döyüşübsə, bəs niyə öz vətənində özünkülərlə birləşib rusu döyməsin? Lap yaxşı eyləyib. Düzdür mən dalaşqan adam deyiləm. Həm də, artıq o yaşım yoxdu. Amma yəqin ki, mən də belə edərdim.

Atamın başqa bir "dostu", o da, bizə gəldi. Adını qəsdən çəkmirəm. Çünki demişdim axı, dostlarından yazacağam, "dostlarından" yox.

- Yox, Xudu sən düz demirsən, belə olmaz. İsfəndiyar atasını pis vəziyyətdə qoyub. İndi atası onu bu vəziyyətdən çıxartmalıdır.

- İsfəndiyar, artıq özü-özünü bu vəziyyətdən çıxarıb. Onun vaxtilə qan bahasına və heç kimə lazım olmayan bir-iki dənə dəmir-dümürü indi onun dadına çatıb. Həm də, bu məsələ Bəxtiyar girişən məsələ deyil və sənə məsləhət görərdim, gedib bu məsləhəti öz oğluna verəsən. Ağacdan yerə düşən alma, öz kökündən uzağa düşmür (Bu hadisədən bir həftə, 10 gün sonra, Xudu müəllim dünyasını dəyişdi. Allah rəhmət eləsin. Bu, ona çox pis təsir etmişdi).

lll

Əvvəlki fikirlərimə qayıdıram. Yenə bu söhbətlərin üstündən bir xeyli vaxt ötdü. Atamın mənə olan ümidləri barəsində. Nə bilim, deyəsən, 10-15 il, bəlkə, daha çox vaxt ötmüşdü. Dünyasını dəyişməmişdən ilyarım əvvəl, bir məsələ ilə bağlı Bakıya gəlmişdim. Axşam vaxtı idi. Balkonda oturub çay içirdik. Səhv etmirəmsə, iyul ayı idi. Elə ordan-burdan danışırdıq. Qəfildən dedi ki:

- Nə qədər yaşayacağımı bilmirəm. Yadındadır, illər boyu həmişə sənə deyirdim ki, dəyiş, belə olma. Çünki mənim nələr çəkdiyimi sən özün də görürdün. Amma indi isə deyirəm, oğul, elə belə də qal, dəyişmə, olduğun kimi ol, qaldığın kimi qal. Məndən sonra deməsinlər ki, vaxtilə atası sağ idi, atasına görə şax, ayaq üstə dura bilirdi. İndi isə atası yoxdur deyə dəyişib. Elə məndən sonra da əyilmə. Elə belə də qal. Mən adi bir kişinin - Mahmud kişinin oğlu olmuşam. Atama arxayın olmadan öz sözümü həmişə də demişəm. Sən isə Bəxtiyarn oğlusan. Heç bir vaxt da mən olmaq istəməyən mən olmusan. Uzun illər bundan əvvəl hikkəndən gedib soyadını dəyişdirmişdin ki, mən də özümə görə bir mənəm. Yadında qalsın, mən olmaq çətindir. İstəmirdim ki, mənəvi cəhətdən döyülməyini-söyülməyimi görüm. Ona görə də, deyirdim ki, dəyiş. Yooxx... Gördüm bunlar sənə təsir etmir. Onda gördüm ki, bu qorxmazlığın, bu əyilməzliyin məndən sənə keçmədir. Oğul, dəyişmə, elə mən olaraq da qal. İndi maşaallah, elmlər doktorusan, professorsan, indi kim nə deyir, qoy desin. Mənə görəmi olmusan, ya özünəmi görə olmusan, indi fərqi yoxdur. Biz ki bilirik, əslində bu necədir. Bilən bilir ki, dissertasiya müdafiəni bir neçə il ləngitdilər. Elə məni də dissertasiya müdafiəmə bir az qalmış hər yerdən qovmuşdular. Bu iş elə sənin də başına gəldi. Dilinin bəlasına keçdin. Bilən bilir ki, mən işə qarışmadan özün buna çatdın. Min şükür. Nə isə... Hər kim, kimə görəsə nəyəsə nail olur. Xarici bir ölkənin akademikisən, orada ki məni tanıyan yoxdur. Özü də fəxri üvzü yox, seçilmə yolu ilə akademik seçildin. Əhsən. Bir neçə xarici ölkə universitetlərinin professorusan, doktorusan. Əla. Səfir rütbən də var, min şükür. Mən çox istərdim ki, bizim Mehmet Fuad Köprülümüz sən olasan. İndi neyləyək, alınmadı. Hm... hərçənd ki, mən bundan narazı olsam da, bilirəm ki, işin bərkə düşəndə, dadına həmişə çatacaq "müharibə iştirakçısısan" sözü var. Mən ki, sənin yerinə gedib döyüşməmişəm. Elə bunlar səni möhkəm, şax saxlayır. Məndən sonra sənə çox hücumlar olacaq, çünki həyatda heç nəyə nail olmayan uğursuzlar, indi səndən bir az cavan, bir az yaşlı üstünə hürəcəklər. Çünki sənin uğurlarında həmişə məni görüblər. Sənə dil uzadacaqlar. Belələri çoxdur. Sən güclüsən. Bunların cavabını mən bu dünyada oldum, ya olmadım, vermisən və verməlisən. Ürəkli ol. Sənə qibtə çoxdur. Məndən sonra da, elə belə də qalsan, yenə də deyəcəklər ki, əə, bu ürəkdən niyə onda var, bizlərdə yoxdur, bu niyə belə ürəklidir, bu kimə belə arxalanır? Oğul, həmişə Allaha arxalan. O zaman mən bu dünyada olmayanda...

- Ay ata, bəsdir də sən Allah

- Yox, mən olanı deyirəm.

- Hə... Özün bacarıqlı oğlansan. Özünə çatacaq qədər pulun olacaq. Harın adam da deyilsən, heç vaxt olmamısan. Möhkəm ol, heç kimin də qabağından qaçma.

Yenə də bilmirəm. Atam məndən narahat dünyasını dəyişdi, yoxsa yox.

lll

Çox uzatdım. Mövzudan yayındım. Axı, dostlarından yazacaqdım. Dostları çox idi. Dostlarsız qala bilmirdi. Amma "dostlarsız" da mümkün deyildi. Zəngləşirdilər, görüşürdülər. Artıq hamı get-gedə azalırdı. Həm dostları, həm də "dostları". Nəslinin "yarpaq tökümü" başlamışdı. Özü də, çoxdan başlamışdı. Gözəl və unudulmaz aktyorumuz Həsənağa Salayev, böyük alimlərimizdən (sözün əsl mənasında) Məmməd Cəfər Cəfərov, Əziz Mirəhmədov, Mirəli Seyidov, özünə həmişə qardaş bildiyi Xudu Məmmədov. Bunlar artıq dünyada yox idilər. Sonra ikinci nəsil dostları. Gözəl şairimiz, başdan-ayağa qədər istedad dağarcığı olan Şahmar Əkbərzadə, atama hər bir işdə arxa olan, o dövr Bakının ən sayılan, ən hörmətli, hamı ilə əlaqə yarada bilən, sənətinə görə mühəndis olan Azər Ağayev. Atamın ən yaxın dostları idilər.

lll

Bizlərdə belə bir misal var, deyir, torpağı sanı yaşayasan. Əlbəttə, bu, mümkün deyil. Çünki bir ovuc torpaqda ən azı bir milyondan artıq qum dənəsi, qum zərrəci yerləşə bilər. Amma ki, mən bu sözləri, bu arzumu, atamın lap ən yaxın bir dostu, indi olmasın, axıra qədər atamın yanında olan, atamı tək qoymayan, təpədən-dırnağa qədər yumorlu və eyni qədər təpədən-dırnağa qədər ciddi bir adam olan tanınmış hüququşünas, vəkil İkram Abdullayevi deyirəm. İkram Abdullayev atamın həqiqi, təmənnasız dostu idi. Aralarında yaş fərqi çox idi. Ən azı 20-22 yaş atam ondan böyük idi. Mənimlə isə onun arasında 7-8 yaş fərq var idi. Mən ondan kiçiyəm. Elə məni də çaşdıran budur ki, indi bilmirəm ona İkram müəllim deyim, ya İkram əmi. Həm də, axı İkram müəllim ağsaqqallıq edib mənim toyumda, evimizin ən yaxın adamı kimi tamadalıq edib (Bu, o vaxtın tamadalarından idi. Toy da həmin dövrün toylarından idi. İndikilərdən yox). Atamla da tanışlığı çox qəribə olub. Amma nə zamandan dostluq ediblər, onu deyə bilmərəm. Bircə onu bilirəm ki, mən elə göz açandan İkram müəllimi atamgildə görmüşəm.

Hə... Bir vaxtlar, səhv etmirəmsə, İkram müəllim Ağdamda müstəntiq işləyirdi. Bir nəfər də atama deyir ki, bəs ay Bəxtiyar, burda sənin bir həmyerlin işləyir, sənin poeziyanı, sənin yaradıcılığını, şeirlərini əzbərdən bilir. Tək sənin yox e... Mirzə Cəlili, Sabiri, Cavidi, elə gözəl bilir ki... Bir sözlə, bu adam ədəbiyyat dəlisidir... Atam da deyir ki, ə, dünyasında ola bilməz. Sən nə danışırsan? Şəkili olasan, özü də ədəbiyyat vurğunu olasan? Bu, ömründə mümkün olan deyil. İnana bilmərəm. Şəkilinin ki qızıldır, alverdir, ticarətdir, konkretlikdir. Atam tanış olarkən eyni sözləri İkram müəllimə də deyir. Şəkili ola-ola, sən hara, poeziya hara, ədəbiyyat hara, kitab hara? İkram müəllim də, söz altda qalan oğlanlardan deyildir. Özünə məxsus yumorla:

- Niyə bəs Şəkidən şeir yazan çıxır, amma şeir oxuyan çıxmır?

Gülüşürlər.

Atam deyir ki... Hə... Hazırcavablığından bildim ki, sən əsl şəkilisən, indi inandım.

İkram müəllim hər hansı bir hadisəni, hətta mən deyərdim olmuş bir əhvalatı, özünəməxsus elə bir yumorla, elə bir tərzdə danışır ki, əvvəlcə adama çatmır. Elə ki adama çatır, qəşş edib, gülməmək mümkün deyil. İkram müəllimin isə dodağı belə qaçmır. Atam həmişə deyərdi ki, Allah İkrama hər şeyi verib, heç nəyi ondan əsirgəməyib. Həm məclislər yaraşığı, həm içki mədəniyyəti, həm mübahisə mədəniyyəti, həm ədəb-ərkan mədəniyyəti, həm başqa şeylər, həm də gözəl ailə başçısı. İkram müəllim səhərdən-axşama qədər, indi olmasın, atamın yanında olardı. Bəzən gecə ikiyə qədər. Zarafatla da deyərdi ki, elə mənə də bir yer salın burada qalım.

lll

- Hə, yaxşı mən daha gedim. Səhər tezdən gedirəm filan rayona, iki gün qalıb qayıdıram.

İndi bilmirəm, məhkəmə işidir, cinayət işidir, nə bilim nədir. Səhər atam duran kimi ilk sözü anama bu olardı:

- İkram qayıtdı?

- Yox, ay Bəxtiyar, İkramın işi var, gücü var, dünən dedi axı, Gəncəyə gedib qayıdıram.

Atam çox hövsələsiz adam idi.

İki-üç saat keçməmiş:

- İkrama zəng elə, gör bəlkə, qayıdıb?

- Yaxşı deyil axı, özü dünən dedi ki, vacib işi var.

Atam dözməyib ona zəng edərdi:

- Ay İkram, sən indi hardasan?

- Hmm. Yaxınlıqda, elə siz tərəfdəyəm.

- Lap əla... Dur gəl bizə. Sənsiz darıxıram.

- Baş üstə, gəlirəm sizə.

Əlbəttə, İkram müəllim düz demirdi. O, artıq gedəcəyi yolu yarı etmişdi. Bilirdi ki, atam darıxır, xəstəlik onu bezdirir, hər saat, hər dəqiqə onun üçün zülm idi. Saatlar bitmir, günlər uzanır. İkram dərhal maşını çevirib Bakıya tərəf sürür. Sözsüz ki, Bakıya belə tez çatmaq mümkün deyil. İkram müəllim isə var gücü ilə maşını sürür. Yenə bir saat ötdü.

- Ay İkram, nə oldu? Harda qaldın?

- Ay, Bəxtiyar, düz ağzoovuzun içindəyəm, liftə girirəm, çatıram sizə.

Əlqərəz. İkram müəllim bizə çatır. Qapını anam açır. İkram müəllimin nigarançılıqla, pıçıltı ilə ilk sözü bu olur:

- Bəxtiyara nə olub?

- Heç, ay İkram, elə-belə birdən səni görmək istəyib.

Sonra anam pıçıltı ilə:

- Vallah, bu kişi səni işdən-gücdən qoyur, çörəkdən qoyur.

- Nə iş, nə güc, nə rayonlar? Mən Gəncəyə gedəcəkdim. Gəncə heç yerə qaçıb eləmir. Gəncə öz yerindədir.

Anam danışırdı ki, birdən İkramın gözləri doldu, çənəsi əsdi, qəhərini boğaraq:

- Gəncə heç yerə qaçmır, Gəncə heç yerə getmir. Gəncə öz yerindədir. Gedən Bəxtiyardır. Bəxtiyar gedə bilər. Onu saxlamalıyıq ki, getməsin.

Sonra İkram atamın otağına daxil olur. Heç elə bil, 5 dəqiqə bundan əvvəl doluxsunub, qəhərlənən İkram deyil. Gülə-gülə:

- Baaay, ay Bəxtiyar, nə yaxşı səni gördüm. Darıxmışdım. Elə sən bayaq zəng edəndə özüm sənin nömrəni yığmaq istəyirdim. Gör ürəyimiz necə düzdür e. Elə sizə gəlmək istəyirdim.

Bəli, axşama qədər, gecəyə qədər, duzlu, məzəli, yumorlu, bəlkə də, hər görüşləri, deyib-danışmaqları atamın ömrünü uzadırdı. Elə məsələlər də var ki, atam onu yalnız İkram müəllimlə müzakirə edə bilərdi.

Tez-tez mən özüm işlədiyim xarici

ölkələrdən zəng edirdim. Biləndə ki, İkram müəllim bizdədir, sakitləşirdim, bilirdim ki, atamın vəziyyəti yaxşıdı.

lll

İndi atam yoxdur bu dünyada. Gəncə, Yevlax, Ağcabədi və digər-digər bölgələr, min şükürlər ki, öz yerindədir.

İkram müəllim yenə də həmişəki kimi işdə-gücdədir. Həmişə işdə-gücdə olsun. Bölgələr durur, o durur. İkram müəllimi daha zəng edib yoldan geri çağıran yoxdur. Bəlkə də, ürəyindən keçir ki, onu narahat eləsinlər. Hərdən mən zəng edirəm.

- İkram müəllim hardasız, niyə görüşmürük?

- İndicə qapıdan çıxmışam, hələ Bakıdan çıxmamışam, gedirəm filan rayona. Əəə. Gəlim səni də götürüm, bir yerdə gedək, yolda bir dərdləşərik.

Yox, İkram müəllim o adamla ki, siz vaxtı ilə dərdləşirdiniz, mən o adamı əvəz edə bilmərəm. O adamın yerini tuta bilmərəm. Qoy o adam həmişə nəzərinizdə elə də qalsın. O adamı əvəz edə bilməyəcəyimsə, niyə gəlim? O adamdan eşitmək istədiklərinizi məndən eşidə bilməyəcəksiniz. Nəzərinizdən düşə bilərəm. Çünki O, o idi. Mən isə...

Hə... atamın dostları, "dostları" çox idi, lap çox idi.

525-ci qəzet .- 2022.- 16 iyul.- S.20-22.