Xurşidbanu Natəvan: incə ruhlu şair və fədakar xeyriyyəçi

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Qarabağ xanlığının sonuncu varisi sayılan, zərif təbiətli, incə ruhlu şair, xalqa məhəbbət ruhunu xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə uzlaşdırmış, Şuşa şəhərinin abadlığı və mədəni həyatının canlılığı üçün əvəzolunmaz işlər görmüş Xurşidbanu Natəvanın anadan olmasının 190 illiyinin keçirilməsi ilə bağlı 14 mart 2022-ci ildə Sərəncam imzalayıb.

Xurşidbanu Natəvan Şərq aləmində ilk qadın şairədir ki, 1960-cı ildə Bakıda heykəli, 1982-ci ildə isə Ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü və qayğısı sayəsində Şuşada büstü ucaldılıb.

Zəmanəsinin qabaqcıl ziyalısı, maarifçisi sayılan Xurşidbanu Natəvan XIX əsrdə nəinki Qarabağda və ya Azərbaycanda, onun hüdudlarından kənarda da sadə və səmimi lirik şeirləri ilə pedaqoji fikrin inkişafı tarixini zənginləşdirib, həmçinin, bir-birindən gözəl rəsm və qiymətli sənət nümunələri ilə, xeyriyyəçi işləri ilə özünə ölməz abidə ucaldıb. Onun şeirlərindəki forma sadəliyi mənanın gözəlliyini qüvvətləndirir. Bu gözəllikdən də şeirin yalnız forması deyil, həmçinin, ideya məzmununa aid olan ümumi xüsusiyyət öz əksini tapmış olur. Xurşidbanu Natəvanın şeirlərinə hopan bu gözəllik xalq pedaqogikasından, islami dəyər və prinsiplərindən, Nizami, Füzuli, Vaqif və digər klassik poeziya nümunələrindən gəlmişdir desək, heç də yanılmarıq. Xurşidbanu Natəvan bu kimi böyük korifeylərin incə lirik şeirləri ilə öz bədii zövqünü təkmilləşdirmişdi.

Həyatı, insanların daxili aləmini, fəaliyyət və mübarizəsinin bütün mürəkkəbliyi ilə düzgün, dolğun əks etdirən realist yaradıcılıq şəxsiyyətin psixologiyası üçün zəngin mənbədir. Bu baxımdan Xurşidbanu Natəvanın yaradıcılığı xüsusilə əhəmiyyətlidir. Əlbəttə, belə bir fikir səhv olardı ki, sənətkar psixologiyanı, onun əsas müddəalarını öyrənmiş və onları yeri gəldikcə öz yaradıcılığında tətbiq etmişdi. Pedaqoji-psixoloji bilik şairin insanları dərindən və dəqiq müşahidə edib topladığı faktları təfəkkür süzgəcindən keçirməklə, ümumiləşdirmələr vasitəsilə unudulmaz xarakterlər yaratmasına müsbət təsir göstərsə də, heç vaxt yaradıcılıq istedadını əvəz edə bilməz. Xurşidbanu Natəvanın zəngin irsini bu cəhətdən öyrəndikdə orada ciddi elmi əhəmiyyətə malik material tapırıq. Bu böyük şairimizi, həm də sözün geniş mənasında, psixoloq adlandırmaq üçün əsas verir.

El arasında "Xan qızı", sarayda isə "Dürrü yekta" (tək inci) kimi tanınan Xurşidbanu Natəvan "islam carçıları" sayılan klerikallar və ya yalançı din adamlarının təsir imkanlarına məhəl qoymayaraq aşiqanə hisslərdə ictimai məna daşıyan şeirlər yazmış, rəsm çəkmiş və musiqidən həzz almışdı. Naqis baxışlara baxmayaraq "Məclisi-üns" adlı şeir məclisində öz şeirlərini, qəzəllərini uca səslə, avazla oxumuşdu.

Şuri-eşqin başıma axırı sövda gətirir,

Bu müşəxxəsdi ki, eşq aşiqə qovğa gətirir.

...Gül üzün görmək əgər mümkün olaydı bir dəm,

Hər zaman görmək onu nuri-mücəlla gətirir.

...Sidqi-qəlb ilə nisar etmiş idin can nəqdin,

Natəvan, müjdə bu gün, qətlinə fərma gətirir.

Yaxud:

Hicran ilə kim, dəməni-qəm dəstrəsimdir,

Şadəm ki, xəyalın, gözəlim, həmnəfəsimdir.

...Görmək üzünü qayəti-hər fikrü xəyalım,

Öpmək ayağın mayeyi-şövqü həvəsimdir.

Xurşidə yetər başım əgər, çakərin olsam,

Bu rütbə ilə aləm əra fəxr bəsimdir...

Tanınmış tədqiqatçı Bəylər Məmmədovun sözləri ilə desək, Xurşidbanu Natəvan bu kimi qəzəllər yazarkən "o zamankı şəraitdə qadının öz məhəbbətini izhar etməsinin necə qarşılanacağını yaxşı bilirdi". "Desəm öldürərlər, deməsəm ölləm" aforizm görüşündən baxsaq, əgər "zəmanəsinin möhnətü məlalından sinədağlı lalə" olmuş Natəvan üçün, yazmaq nə qədər çətin idisə, yazmamaq da bir o qədər qeyri-mümkün idi. Qeyd etdiyimiz kimi dilinin sadəliyi, qəzəllərinin orijinallığı ilə öz müasirlərindən fərqlənən Natəvanın hər bir şeiri Qarabağ, Şirvan, Bakı, Şəki, Naxçıvan (Ordubad) şairlərinin qəlbini dilləndirmiş, onların məhəbbət tellərini ehtizasa gətirmişdi.

Xurşidbanu Natəvanın poetik misralar və ya söhbət arasında dediyi hikmətli kəlamlar, müdrik sözlər vardır ki, bunlardan bəziləri bu gün də xalq arasında aforizm kimi səslənməkdədir. Oğlu Mehdiqulu xan məzuniyyətə Şuşaya gələrkən, anası boynuna sarılıb, qədd-qamətini oxşayaraq kontrastlı ifadələrlə oğlunu aşağıdakı kimi vəsf etmişdi:

Fəda o qamətinə kim, qəza nə xoş çəkmiş,

Qədər büküb belimi, eyləyib kəman, ölürəm!

Məzuniyyəti bitdiyi zaman Şuşadan qayıdanda isə:

Nə böylə vəslin olaydı, nə öylə hicranın

- demişdi.

Xurşidbanu Natəvanın şeirlərindəki dərin məna, təravət, üslub aydınlığı və səmimilik o qədər güclüdür ki, şeirləri el arasında əldən-ələ ötürülərək yayılmış, toy şənliklərində, məclislərdə xanəndələr onun qəzəllərini oxumuş, həmçinin, şeir və qəzəllərinə çoxlu nəzirələr yazılmışdı.

Nə mən olaydım, İlahi, nə də bu aləm olaydı!

Nə də bu aləm ara dil müqəyyədi-qəm olaydı!

Həmçinin,

Varımdı sinəmdə dərdü qəmi-nəhan, ölürəm,

Fəda olum sənə, gəl eylə imtəhan, ölürəm.

- misrası ilə başlanan qəzəllərə müraciətləri bizə onu deməyə əsas verir ki, bu əsərlərdən görkəmli pedaqoq-alim Hüseyn Cavid və həmçinin, pedaqoq-alim, musiqişünas Üzeyir Hacıbəyov da çox təsirlənmişlər.

Burada bir haşiyə də çıxaraq qeyd edək ki, Üzeyir Hacıbəyov 1896-cı ildə Qori Seminariyasında təhsil almağa gedərkən Xan qızından xeyir-dua almağa gəlmiş, Xan qızı da müqəddəs Quran kitabından ayələr oxuyaraq Üzeyir bəyə xeyir-dua vermişdi. Bu da onu deməyə əsas verir ki, Üzeyir Hacıbəyov sonralar Xurşidbanu Natəvanın yaradıcılığına dərindən bələd olub. Xalq rəssamı Mikayıl Abdullayevin "Xeyir-dua" adlı gözəl sənət əsərinin repreduksiyası bu gün də Üzeyir Hacıbəyovun ev muzeyində qorunub saxlanılmaqdadır.

Xurşidbanu Natəvanın xeyriyyəçilik işlərindən "Tərcüman", "Qafqaz", "Kaspi" kimi qəzetlər də geniş bəhs etmişlər. Hələ 1856-cı ildə "Qafqaz" qəzeti 44-cü nömrəsində Xurşidbanu Natəvanın anası Bədircahan Bəyimin xeyriyyəçi bir qadın olmasından yazır. Oxuyuruq ki, Bədircahan Bəyim Şamaxıda açılan "Müqəddəs Nina" qız məktəbinə 1.000 manat ianə verib. Bu da ümumilikdə bu ailənin mədəni həyatdakı maarifçi xidmətindən xəbər verir.

1897-ci ilin 42-44-cü nömrələrində "Tərcüman" qəzeti Xurşidbanu Natəvanın şəxsiyyəti və xidmətləri ilə bağlı geniş bəhs etmişdi: "Xurşidbanu xanım xan zamanında doğulub Rusiya zamanında yaşamış bir vücud idi. İki zamanın ara yerində qalmış xanım əhvalə görə bir tərz məişət qurub etiqadad və adati-milliyəsini mühafizə etməklə bərabər zəmani-cədidin iqtizasına görə hərəkət edərdi... Müsəlmanların maarifinə dəxi həmiyyəti və müavinəti az deyil idi. Qarabağın rus və milli məktəblərinə və şagirdlərə ianəsi çox idi". Krımda çıxan "Tərcüman" qəzetinin yazdıqlarından məlum olur ki, "elmü mərifət sahibəsi" Xurşidbanu Natəvan müasir mədəniyyətə yiyələnmiş, zəmanəsinin dünyagörüşlü qabaqcıl adamları ilə bir sırada getmişdi. Bir daha göründüyü kimi, Natəvan təkcə incə təbli şeirləri ilə deyil, həm də dövrünün qabaqcıl meylləri ilə bağlı olması, maarifpərvərliyi, xeyirxahlığı, səxavətliyi, açıq qapısı və qüvvətli nüfuzu sayəsində şöhrət qazanıb. 1872-ci ildə altı kilometrlik məsafədən Şuşaya ilk su kəməri çəkdirib. Həmin su kəməri indi də "Xan qızı bulağı" adlanır. O, Araz çayından Ağcabədiyə qədər su arxı, Bakıdan Şıx kəndinə yol da çəkdirib.

Xurşidbanu Natəvan onlarla gəncin mədəni şəhərlərdə təhsilini davam etdirməsinə maddi yardım göstərməklə yanaşı, Qarabağın bir çox tanınmış bəy və şairlərinin də o cümlədən Qasım Bəy Zakirin, Molla İbrahim Qarabağinin, Mirzə Ələsgər Növrəsin və digərlərinin maddi ehtiyac keçirdiyi vaxtlarda onlara kömək əlini uzatmış, maddi yardım göstərmişdi.

Xurşidbanu Natəvanın milli mövqeyi, incə lirizmlə zəngin yaradıcılığı, xeyriyyəçiliyi sağlığında və ölümündən sonra da qədirbilən xalqımız, xüsusən görkəmli tənqidçi, şair, mütəfəkkir, musiqiçi, rəssam, ictimai-siyasi xadimlərimiz tərəfindən dəfələrlə qiymətləndirilib və minnətdarlıqla vurğulanıb.

Kamal CAMALOV Pedaqogika elmləri doktoru, Əməkdar müəllim

525-ci qəzet .-2022.- 21 iyul.- S.13.