Niderland ekzotikası barədə xoş təəssüratlar

Yeniyetmə dövründə bir Sovet yazıçısının möcüzə təsiri bağışlayan Niderland barədə səfər xatirələrini oxumuşdum və bu ölkəyə, onun xalqına qarşı məndə böyük maraq yaranmışdı. 1979-cu ildə Ağdam rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi işləyərkən Mərkəzi Komitədən zəng vurub dedilər ki, noyabr ayında həmin ölkədə Azərbaycan SSR günləri keçiriləcəkdir və mən ora göndəriləcək turist qrupuna rəhbər təyin olunmuşam. Qrupa görkəmli yaradıcı ziyalılar, elm adamları və kənd təsərrüfatı qabaqcılı daxil idi. İlk dəfə idi ki, kapitalist ölkəsinə səfər edəcəkdim, bundan xeyli əvvəl nominal sosialist ölkəsi sayılan Yuqoslaviyada, onun xarabalıqlarında yaradılan indiki üç dövlətdə olmuşdum. Bu məsələdə komsomol daha fəal idi, başqa ölkələrlə fəal şəkildə turist səfərləri mübadiləsi aparırdı. Partiya işçilərinin isə bu vaxta qədər xarici ölkələrə göndərilməsi mənə məlum deyildi.

Niderlandın özündən çox onun rəssamlarının əsərlərinə bələd idim. On illər ərzində mütaliə etdiyim "Oqonyok" jurnalı holland, flamand rəssamları barədə geniş məlumat verir, onların yaratdığı tabloların reproduksiyalarını çap edirdi. Ona görə də Rembrandtın, Van Qoqun, böyük flamand rəssamı Rubensin yaradıcılığı ilə tanış idim. "Azmış oğul", "Arlın qırmızı üzümlükləri", "Romalı qızın ataya sevgisi" tabloları yaddaşıma həkk olunmuşdu. Ölkə haqqında azacıq da olsa, təsəvvürə malik olmaq üçün Böyük Sovet Ensiklopediyasına müraciət etdim və gözlərimin önündə bizə tanış olmayan mənzərə yarandı.

Niderland krallığı Avropanın kiçik ölkələrindən biridir. Bu ölkə həm də çox vaxt ingilis dilindən götürülmüş Holland - Hollandiya adlanır, "çökək, oyuq ölkə" mənasını verir. Bu ad ona orta əsrlərdə verilmiş, sonralar da, əsasən, bu adla tanınmışdı. Lakin son illərdə Niderland hökuməti rəsmi qaydada və həmçinin, səfirliklərinin adında "Hollandiya" sözünün işlədilməsini qadağan etmişdir və dövlət artıq yalnız öz milli adı altında fəaliyyət göstərir.

Ölkənin ərazisi 54 min kv.km-dir və ya bizim Azərbaycandan 1,5 dəfə kiçikdir. Lakin əhalisinin sıxlığı hesabına - çünki burada seyrək əhalisi ilə seçilən dağ silsilələri yoxdur, - ölkədə 16 milyon adam yaşayır. Ölkə Şimal dənizindən cənubda, Belçika və Almaniya Federativ Respublikası ilə sərhəddə yerləşir. Ərazisi bütövlükdə düzənlikdən ibarətdir, ən uca yüksəkliyinin hündürlüyü 321 metrdir.

Reyn, Maas və Şelda çaylarının Şimal dənizinə töküldüyü yerdə yerləşən Niderlandın ərazisinin çox hissəsi dəniz səviyyəsindən aşağıdır. Bu çayların hesabına isə ölkə daxili suların bolluğuna malikdir. Siyasi sisteminə gəldikdə, parlamentli monarxiyadır. Biz orada olanda kraliça Yuliana Baş Ştatlar adlanan parlamentlə birlikdə qanunvericilik funksiyasını həyata keçirirdi.

Hollandlar xeyli dövr ərzində heç də rahat, mübarizəsiz bir həyat sürməmişlər, ölkə ispan ağalığı altında olmuş, XIX əsrin başlanğıcında Napoleonun işğalına məruz qalmışdır. XVI və XVII əsrlərdə holland vətənpərvərləri dəfələrlə ispanların yadelli ağalığına qarşı, öz respublikalarını qurmaq və qorumaq üçün üsyana qalxmış, nəhayət, onları ölkədən qovmağı bacarmışdılar. Əvvəlcə XVI əsrdə Şimaldakı yeddi əyalətin birliyindən müstəqil Niderland Əyalətləri adlanan dövlət yaranmışdı.

Bu mübarizə həm də qəhrəmanlıq nümunələrinə malikdir. 1574-cü ildə Leyden sakinləri əlacsızlıqdan bəndi dağıtmaqla əmələ gələn güclü daşqın vasitəsi ilə düşməni məhv edə bilsə də, özlərindən də xeyli sayda qurban verməli olmuşdular.

Hollandlar dünyanın naməlum ərazilərinin kəşfində də fərqlənmişlər. Qitələri birləşdirən su yollarına nəzarətdə onlar böyük pay sahibinə çevrilmişdilər. Niderlandın tacir gəmiləri dünyanın müxtəlif guşələrinə üzmüş, böyük bir ticarət millətinin meydana gəlməsinin bünövrəsinin yaranmasına köməklik göstərmişdilər. Dənizlərdə, okeanlarda sərbəst üzmək bacarığı həm də hollandlara müstəmləkələrə yiyələnmək imkanı vermişdi. XVII əsrin əvvəllərində Asiyanın cənubi-şərqi qurtaracağındakı əvvəllər Niderland İndoneziyası və ya Holland Şərq İndiyaları adlanan indiki İndoneziyanı, elə həmin əsr ərzində də Cənubi Amerikadakı kiçik Surinamı öz müstəmləkə ölkələrinə çevirmişdilər. Hollandlar İndoneziyaya yeni meyvə ağacları da gətirmişdilər. Məşhur Sovet bioloqu, akademik N.İ.Vavilov qitələrə səyahətlərinə həsr olunmuş kitabında yazdığına görə, burada küçələr boyunca Cənubi Amerikadan gətirilmiş manqo ağacları əkilmiş, onun ağır, daş kimi meyvələri küçədən keçənlərə xəsarət toxundurduğundan, onları kəsdirməyə məcbur olmuşdular. Hollandların öz müstəmləkəsində tətbiq etdikləri təkcə bu deyildi, çox sayda faydalı şeylər də var idi.

Hollandlar XVI əsrdən, Vasko da Qamanın Cənubi Afrikanın qurtaracağından keçməklə Hind okeanına və Hindistana gedən su yolunu kəşf etdikdən sonra okeanlarda sərbəst üzməyə başlamış, Yaponiyaya gedib çıxmışdılar. Holland dənizçiləri qədim finikiyalıların, karfagenlilərin və yunanların ənənələrini davam etdirərək geniş səyahətlərə çıxa bilmişdilər. Buna görə də dənizçilikdə və naviqasiyada başqa xalqlardan çox irəli getmişdilər. Məhz bu səbəbdən beynəlxalq dənizçilikdə onların dillərində olan terminlər daha geniş yayılmışdır. Böyük Pyotrun Vorenejdə ilk rus gəmilərini qayırtdırdığı vaxtdan indiyədək, rus çarı gəmiqayırma texnologiyasını da Hollandiyada öyrənmişdi, Rusiyanın mülki və hərbi donanmasında holland gəmiçilik və dənizçilik sözlərindən istifadə olunur. Dənizlərdə və okeanlarda dənizçilərin və liman işçilərinin təkrar etdikləri terminlər əslində Yeni tarixin başlanğıcında meydana gələn qorxmaz və böyük cəsarət sahibi olan holland dənizçilərinin fədəkarlıqlarına hörmət ifadəsi sayılmalıdır.

Elə həmin əsrdə hollandlar Xoş Ümid burnunda məskunlaşmış, holland fermerləri olan burlar burada 1830-cu ildə ilk Bur respublikasını yaratmışdılar. XIX əsrdə bu ərazidə almaz və qızıl tapıldığından, britaniyalılarla burlar arasında Cənubi Afrika müharibəsi getmişdi və ərazilər Böyük Britaniyanın dominyonuna çevrilmişdi. Sonradan isə müstəqil Cənubi Afrika Respublikası meydana gəldi. Bu ölkədə çoxluq təşkil edən zənci əhalisi ağların irqçi siyasətindən, seqreqasiyadan, aparteiddən əziyyət çəkmiş, qaradərili Nelson Mandela hakimiyyətə gəldikdən sonra vəziyyət əsaslı surətdə dəyişmişdi. Təəssüf ki, iyrənc irqi münasibətin mirası kimi, bu dəfə də qaraların irqçiliyi baş qaldırmış, xeyli sayda ağ adam ölkəni tərk etməyə məcbur olmuşdu.

Hollandiya ən böyük fəlakəti II Dünya müharibəsi illərində yaşamışdı. Nasist Almaniyası 1940-cı ilin mayında bu neytral ölkəni işğal etmiş, hollandlar yalnız beş il sonra əsarətdən xilas ola bilmişdilər. Müharibədən sonra Hollandiya da Böyük Britaniya və Fransa kimi, müstəmləkələrini itirməli oldu. 1949-cü ildə Niderland İndiyaları İndoneziya Respublikası adı altında öz müstəqilliyini elan etdi. 1975-ci ildə isə Surinam öz müstəqilliyinə nail ola bildi.

Səfərimizə gəldikdə; Moskvadan yola düşməmişdən əvvəl turizm tədbirini təşkil elən Xarici Ölkələrlə dostluq və mədəni əlaqələr Cəmiyyətləri Şurası (rus dilində qısa şəkildə CCOD - SSOD adlanırdı) 6 nəfəri qrupun tərkibinə daxil etdi, onlardan biri öz işçiləri olmaqla tərcüməçilik edəcəkdi. Əslində, onların heç birinin Azərbaycan günlərinin keçirilməsinə aidiyyəti yox idi. Şaxtalı bir payız səhəri Şeremetyevo təyyarə meydanından Amsterdama yola düşdük. Təyyarəmiz Varşavada yol üstü yerə enəndə, gözləmə zalında mən şahmat üzrə Dünya çempionu olmuş Vasili Smıslovla tanış oldum. O, olduqca sadə adam təsiri bağışlayırdı, axı həm də opera müğənnisi idi.

Amsterdamın Şhipholl təyyarə meydanında bizi SSRİ-nin Niderlanddakı səfiri V.S.Tolstikov və Niderland-SSRİ Dostluq Cəmiyyətinin rəhbər işçiləri qarşıladı. Səfirin on ildən çox diplomat təcrübəsi var idi, ondan əvvəl isə uzun illər Leninqrad vilayət partiya komitəsinin birinci katibi vəzifəsində işləmişdi. Səkkiz il ərzində Çində səfir olmuş, Mədəni İnqilabın başlıca "qəhrəmanları" olan Xunveybinlərin səfirlik binası qarşısındakı aramsız təhqiramiz qışqırıqları və təbil zərbəsindən yaranan gurultu altında yaşamalı və işləməli olmuş, bu ağır mənəvi sınağa dözməli olmuşdu. İndiki iş yeri Haaqada olan səfir burada xunveybinlərlə qarşılaşmasa da, hollandların, hökumətin siyasətinin təsiri altında o qədər də xoş olmayan münasibətlərinin müşahidəçisinə çevrilmişdi.

Bizi şəhərin mərkəzindəki Parkx hoteldə yerləşdirdilər. Qrupun rəhbəri və qadın üzvü istisna olmaqla, digərləri iki nəfərlik otaqlarda yaşayırdılar. Təəccübümüzə səbəb olan o idi ki, hər otaqda stolun üstündə ingilis dilində iri bir kitab - Bibliya var idi, biz onu oxuya bilmirdik. On beş ildən sonra məhz Bibliyanın, New Testament-in köməyi ilə ingilis dilini öyrəndim.

Bəzən naharlar başqa şəhərlərə səfər vaxtına düşdüyündən, əksər vaxtlarda otelin restoranında qidalanırdıq. Uzun müddət ailəsi ilə Moskvada yaşamış, holland kommunistinin qızı bizə bələdçilik edəcəkdi. O, yeniyetməliyini və gəncliyini Sovet paytaxtında keçirdiyindən böyük ölkəmizdəki vəziyyətlə yaxşı tanış idi. Təbliğatın uydurmalarına baxmayaraq, Sovet adamının həyat tərzini yaxından müşahidə etməklə, onun bütün cəhətlərinə hərtərəfli maraq göstərmişdi.

Hollandiya ilə, maraqlandığımız xalqla əyani qaydada tanışlığımız başlandı. Hollandlar olduqca zəhmətsevər, işgüzar, məqsədə çatmaq üçün hər cür əziyyətlərə dözməyi bacaran bir xalq təsiri bağışlayırdı. Bu keyfiyyətlər təkcə ölkənin indiki əhalisinin deyil, xalqın çox sayda nəsillərini xarakterizə edə bilərdi. XII əsrdən başlayaraq xalqın sarsılmaz iradəsi, ayrı-ayrı şəxslərin mühəndislik qabiliyyəti, əksəriyyətin ağır zəhməti hesabına ölkə ərazisinin 20 faizinə qədəri dəniz sularının ağalığı məkanından qoparılmışdır. Bu proses suyun ehtiyatlı qaydada idarə olunmasını, drenajı, kənd təsərrüfat torpaqlarının yeraltı kanallar vasitəsilə qurudulmasını, yeraltı (torpaq) sularının tikinti meydançasından uzaqlaşdırılmasını və onun səviyyəsinin aşağı salınmasını, həmçinin, əkin torpaqlarının yararlı vəziyyətə salınmasını əhatə edirdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu işlər daha geniş ölçüdə XX əsrdə davam etdirilmişdi. Bəndlər və süni drenajlar vasitəsilə dənizdən alınan sahələr məhsuldar çöllərə - polderlərə çevrilmişdir. Şimal dənizinə tərəf olan bölgədə onun iri cənub hissəsini ayıran nəhəng bənd, demək olar ki, 20 mil uzunluğundadır.

Belə böyük zəhmətin hesabına, qum təpələrinin (dyunların) və bəndlərin köməyi ilə ölkənin sıx əhalisinin yaşadığı ərazilərin əksər hissəsi su daşqınlarından himayə olunmuşdur. Həqiqətən də, əgər insanın yaratdığı bəndlər - dambalar olmasaydı, ölkə ərazisinin 38 faizini dəniz uda bilərdi. Kəndlər və malikanələr bəndlər və drenaj kanalları ilə əhatə olunmuşdur. Məhsuldar torpaq zonasının yarısı polderlərdən ibarətdir, onların sayı bir neçə yüzə çatır. Külək dəyirmanları o qədər də böyük gücə malik olmasalar da, hələ köhnə dövrlərdən drenaj xidmətini həyata keçirirlər. Bataqlıq, çay və dəniz polderləri çayların sahillərində yerləşir, onlardan bəziləri hətta dəniz səviyyəsindən yuxarıdadır. Niderlandın özü isə dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşir, bəzi zonalar hətta bu səviyyədən 6,7 m aşağıdadır.

Bəzi ərazilər əvvəldən Reyn çayının estuarını (mənsəbini) təşkil edir, onlar dəniz tərəfindən udulan ada ərazisinə çevrilmişdir. Bütün görülən tədbirlərə baxmayaraq, faciələrin də qarşısını bütünlüklə almaq mümkün olmur. 1953-cü ilin fevralında dənizdəki yaz qabarması 100 min hektar sahədə daşqın əmələ gətirməklə, 1800 nəfərin həlak olmasına səbəb olmuşdu.

Hollandlar əsrlər boyu təbiətlə arası kəsilməyən mübarizə apardığı kimi, yadellilərin ağalığına qarşı da ölüm-dirim savaşına girişmişdilər. Müstəqillik uğrunda mübarizə Niderlandda güclü kök salmışdı. Milli-azadlıq hərəkatı, nəhayət, öz arzuolunan nəticəsini vermişdi.

(Ardı var)

525-ci qəzet .- 2022.- 27 iyul.- S.21.