Könlümün kitabı
haqqında könül söhbəti
Ömür
haqqında bir-birindən fərqli fikirlər deyilir...
Ömür yaşanılmış (yaşanılan)
aylardı, illərdi. Bu ayların, illərin hamısını
könül xoşluğu ilə yaşamaq mümkün deyil;
həyatın çətinlikləri də olur,
sıxıntıları da, gözlənilməzlikləri də.
Bunlar da ömürdü. Bəzən
özündən asılı olmayan səbəblərə
görə ayları, illəri istədiyin kimi yaşaya bilmirsən.
Onda özünü qınamağa insafın
imkan vermir, cəmiyyəti suçlamağa
dünyagörüşün, mədəniyyətin,
ziyalılığın. Belə mənəvi
dilemma çıxılmazlıq yarada bilmir, nisbi gərginlik
yaradır. Möhkəm iradəlililər,
Vətənə, xalqa, dövlətə bağlı olanlar
dövlətçiliyə sədaqətli olanlar bu gərginliyi
səbriylə, hadisələrə təfəkkürlü
münasibəti ilə yumşaldır. Tanıdığım,
xarakterinə yaxından bələd olduğum insanların həyat
yolunu bu baxımdan məktəb adlandırıram. Tədrissiz, sinif otaqlarsız, müəllimlərsiz
mənəvi dəyərlərimizi yaşadan məktəb.
Yaradıcı insanların ömür yoluna da məktəb
demişəm. Oxuya-oxuya öyrəndiklərimizin,
öyrəndiklərimizi öyrətdiklərimizin cəmiyyət
üçün nə qədər gərəkli olduğunu dərk
edəndə həmişə şükranlıqla göy
üzünə baxmışam.
Əli Məmmədyarlını yaxşı
tanıyırdım. Zəngilan rayonunun Genlik kəndində
anadan olub. Ali təhsilli iqtisadçı
idi. Mühasib, rayon qəzetində ədəbi
işçi, Kənd Təsərrüfatı Texnika Birliyində
baş iqtisadçı, Zəngilan Rayon Xalq Deputatları
Soveti İcraiyyə Komitəsində məsul işçi və
s. vəzifələrdə işləyib, 1978-ci ildən daxili
işlər sistemində xidmət edib, polis mayoru idi.
Ağdamda, Laçında, Zəngilanda erməni
işğalçılarına qarşı aparılan
döyüş əməliyyatlarında iştirak edib.
Bunlar o
dövr üçün kifayət qədər məsul vəzifələr
idi və bu məsul vəzifələr onun
yaradıcılığına mane ola
bilmirdi. "Zəncirlənmiş pələnglər",
"Məxfi əməkdaş" romanlarının,
"Ağ dünyanın qara daşı" kitabının,
onlarla hekayənin, yüzlərlə şeirin müəllifidir.
Çox təəssüf ki, bu dəyərli insan,
qohumcanlı insan, təkcə şair, yazıçı kimi
deyil, həm də gözəl rəssam kimi tanınan insan 63
yaşında dünyasını dəyişdi. Yaşasaydı, neçə-neçə
kitablar da yazacaqdı...
Əli müəllimlə könül söhbətlərimiz
çox olurdu.
Yaradıcılıqla bağlı söhbətlərimizdə
Əli müəllim qürurla, bir qədər kövrəkliklə
atasının xatirələrini də xatırlayırdı.
Bu xatırlama ata ruhuna ehtiram idi. Deyirdi ki, atamın yazdıqlarını təkcə
özümə deyil, bizdən sonrakı nəsillərə də
nəsihət bilirəm, ona görə də atamın
zamanında yazdığı qeydləri çapa
hazırlayacam. Bu kitaba onun 40 il
müddətində yazdığı bədii yazıları
da - şeirlərini, poemalarını, hekayələrini də
daxil edəcəm. Bu gözəl niyyət mənə
qədərsiz könül xoşluğu vermişdi.
Zamanında mənə könül xoşluğu vermiş
kitab haqqında düşüncələrimi yazmağı
özümə böyük mənəvi borc bilirəm...
Özünə də yaxşı bələd idim,
sözünə də. Özünün də heyranıydım,
sözünün də (nəsrinin də, poeziyasının
da). Onun yaradıcılığına
böyük ehtiramı, sevgisi olanlardanam. Əli
Məmmədyarlı imzası bu və ya digər səviyyədə
minlərin düşüncələrinin nizamına
dönmüşdü. Ona mənəvi
sevgimi sözlə ifadə etməyə qərar vermişəm,
həm də 75 yaşının ərəfəsində.
Kitabları haqqında ayrıca məqalələr
yazmaqla. Mənə belə gəlir ki,
yazıçı haqqında, şair haqqında onun əsərlərindən
söz açmaq daha gərəklidir. Tanınmış
yazıçını oxucusuna bir daha tanıtmaq niyyəti ilə
yazacağım məqalələr də sevgi ovqatlı olacaq,
şübhəsiz. Bu tanıtmanı ədəbiyyatımıza
səmimi sevgi müstəvisində səmimi kəlmələşmə
bilirəm...
Böyük
yazıçı İsa Muğannaya (Hüseynov) deyirlər:
"Sən niyə atandan daha çox yazırsan?”
Böyük yazıçı qətiyyətlə cavab verir:
"Çünki atamı hamıdan yaxşı
tanıyıram". Gözəl mükalimələşmədi,
həyati mükalimələşmədi,
günümüzün yazarlarına örnək mükalimələşmədi.
İsa Muğannanın kəlam qüdrətində
cavabını eşidəndə Əli Məmmədyarlını
xatırladım. Onun "Atamın gündəliyi"
kitabını xatırladım. Örnəyin nə
olduğunun yaşadılması mənə könül
xoşluğu verdi. Atası
haqqında yazmaq missiyasını elə atasının
gündəliyinə söz ömrü verməklə əvəzləyib
(gözəl niyyətdi, yaşadılmalı və təqdiredilməli
niyyətdi!). "Atamın gündəliyi"
tarixi anları yaşatdığına görə tarixi,
oxunaqlı (hər ikisini əhatələməklə bədii)
əsərdir. Bu kitab haqqında əvvəllər
yazmışdım. "İki sahil" qəzetində
dərc olunmuşdu. İndi niyyətim bu dəyərli
kitaba daha əhatəli söz demək istəyidi - atalara
ehtiram kimi, milli mentalitetə ehtiram kimi, ədəbiyyatımıza
ehtiram kimi, yazıçı Əli Məmmədyarlıya
ehtiram kimi...
Əli Məmmədyarlı gözəl şairdi,
Əli Məmmədyarlı gözəl
yazıçıdı, Əli Məmmədyarlı gözəl
insandı, Əli Məmmədyarlı ziyalıdı. Bunları bir ömürdə
birləşdirən bir məqam var: azərbaycançılıq...
Gündəlik 1910-cu ildə Yelizavetpol
quberniyasının Zəngilan qəzasının Genlik kəndində
anadan olmuş Surxay Kərim oğlunun ömrünün
müxtəlif məqamlarında yazdığı qeydlərin
gündəliyidir.
Ömründən düşən anları yazıb. İlk
baxışda ailə ilə bağlı məqamların əhatələndiyini
güman edirsən. Ürəyinin gözü ilə
baxanda görürsən ki, bu hadisələrin əksəriyyətinin mahiyyətində cəmiyyət
dayanır.
Surxay Kərim oğlunun özünün
yazdığı "Qısa tərcümeyi-halım..."da
bir məqam diqqəti çəkir.
Surxay Kərim oğlu hadisəni adi ülgüdə, adi
biçimdə təqdim etmir, onu tarixiliklə, həmin tarixə
qədərsiz sevgilərlə təqdim edir. Bu sevgi həm
də imani sevgidir; "...qayğılı yaşamalı,
çətin günlər keçirməli idim. 1947-ci
ilin 26 iyulunda -
Məhəmməd Peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə
hicrət etdiyi gün oğlum dünyaya gəldi..."
Sevginin gözəlliyinə baxın! (Allah, sənə
və sənin Rəsuluna bu səviyyədə
bağlılığı heç kimə çox görmə!)
Təkcə bu və bu kimi çalarlarına görə
"Atamın gündəliyi"nin
yüksək bədii dəyərə malik olduğunu israr edə
bilərik.
O
oğula Əli adı verilib. Əli bu sevginin
işığında böyüyüb, atasının
yazdığı gündəliyi bu sevginin
işığında ruhunun sədaqətiylə oxuyub, illər
sonrası atasının gündəliyinə bu sevginin
işığında ruhunun sədaqətiylə söz
ömrü verib...
Kitab bir ömrün anlarının, günlərinin
keçmişlərdə qalan tarixi kimi oxunur. Bəzən
bircə cümlə ("Bu gün bərk sulu qar
yağdı"), bəzən bir hadisə, bəzən bu və
ya digər hadisəyə münasibət var. Bu baxımdan
kitab publisistik mahiyyətli kitabdır.
1959-cu il martın 18-də yazılan bir qeyd azərbaycanlı
ataların ümumiləşmiş obrazının bir
çalarının ifadəsi kimi oxunur: "Yeganə
oğlumuz Əli Bakıda xəstəxanada yatırdı. Ona
görə gözümüzdə hiss olunmasa da, qəlbimiz
gizildəyirdi..." Fikir milli mentaliteti yaşatma düsturudu:
Dərdi kimsə duymamalıdı, dərdi içində
çəkməlisən, dərdini kiminsə ürəyinə
yük etməməlisən. Aqillikdi. Belə
düşüncə aqillik düşüncəsidi...
Hamı Surxay Kərim oğlunu faktlar arasında mənəvi
əlaqə bilən insan kimi tanıyırdı. Bu, həm də
duyğusallığın yaşantılara düşən
işığı təsirində olub. Səməd
Vurğunun poeziyası hamının könül
dünyasının göyqurşağı olub. İndi də belədi. "Atamın gündəliyi"ni oxuduqca duyursan ki, Surxay Kərim oğlu
poeziyamıza da, musiqimizə də yaxından bələd
olub. Bülbülü çox sevib, Səməd
Vurğunu çox sevib. Sözün ifadə
etdiyi məna çalarlarının mahiyyətli dərkinə
sevgi də var yazdığı gündəlikdə.
"1959-cu il martın 21-də: "Radioda Səməd
Vurğunun sözlərinə bəstələnmiş
mahnılar ifa olunurdu. O cümlədən, "Gülə-gülə"
mahnısı da oxundu. Arzum gələn bu günü bizim də
gülə-gülə (mahnıda səslənən gülə-gülə
ifadəsi ilə bu gülə-gülə ifadəsinin bu qədər
incəliklə qarşılaşdırılmasına necə
heyrətlənməyəsən?) qarşılamağımızdan ibarətdir..."
"Atamın gündəliyi"ndə obrazlı ifadələr,
obrazlı cümlələr oxuyanın düşüncələrinə
hopur. "O,
fiziki ölçüdə bizdən nə qədər
aralı olsa da, qəlbimizdə bir o qədər bizə
yaxındır..." Kifayət qədər gözəl bədii
fikir!..
"Atamın gündəliyi"nə Əli Məmmədyarlı
həm də Surxay Kərim oğlunun şeirlərini daxil
edib.
Şeir ruhun, duyğunun poetik formatda ifadəsidir. Kitaba daxil edilmiş
şeirləri oxuyursan, məzmunla bağlı gözəl təşbehlər,
gözəl təsvirlər könülə yatır,
düşüncələrə hopur.
Klassik poeziyamıza sədaqət var şeirlərdə. Qaşların
hilala (çatmaqaşlı fikrinin poetik şəkli),
yanağın laləyə bənzədilməsi şeirin
ruhdan süzüldüyü gümanını yaradır
("Sevgilimə xitabən"). Klassik
aşıq poeziyasında da, ötən əsrin əvvəllərində
də şeirimizdə işlədilən ərəb-fars tərkibli
sözlərə hamımız bələdik və bunu kimsə
poeziyamıza qəbahət saya bilməz. Zülf
ifadəsinin ifadə etdiyi çaları saçla ifadə etməyin
çətinliyini (anlamanın da çətinliyi) unutmayaq.
Zülf deyilirsə, bu,
uzunsaçlılığın əlaməti kimi dərk
edilir. Saç qısa da ola bilər.
Surxay bu şeirində "zülfünlə gəl
çəkmə sən məni dara" fikrini də sevilənin
gözəlliyini təsviri üçün işlədib
(uzun saçlı Dədə Qorqudda "uzun saçları
topuğa dolaşma" kimi ifadə edilib).
"Atamın gündəliyi" kitabı mənə
duyğulu anlar yaşatdı. O anlardan biri də kitabda Surxay Kərim
oğlunun zamanında yazdığı gündəliyi,
şeirləri oğlu Əlinin yazdığı şeirlərin
məntiqi tamamlaması oldu. Bu da ata adına
sevgidi, ata adını yaşatma niyyətidi, atanın
böyüklüyünün etirafıdı...
Əli Məmmədyarlının "Şeir yazmaq istəyirəm"
şeiri ilk baxışda yaradıcılığa sədaqət
kimi səslənir. Oxuyursan, misraların cazibəsində poetik heyrətə
düşürsən: şair bu niyyətdə də
"mehrabı uca göylər olan eşq"i ifadə etməyə
nail olub:
Tək qəlbimin
hər səsindən
xəbər
tutsun öz sevgilim,
Qoy
qalmasın ürəyimdə
bir
nisgilim.
Bu bəsimdir,
çox bəsimdir,
Mən
bilim ki, ürəyimdə səda verən
Öz səsimdir,
mənim
doğma nəfəsimdir...
Əli Məmmədyarlının yaradıcılığında fəlsəfi çalarlar da var və bu çalarlar həyatın dərkinə, həyat fəlsəfəsinə poetik işıq salır. Bu fəlsəfi çalarlar hamının gördüyü, duyduğu, çox təəssüf ki, çoxunun məhəl qoymadığı çalarlardır. Bu baxımdan "Doğmalıq" şeiri diqqəti çəkir. Vətənsevərlik ata yurduna, doğma ocağa sevgidən başlayır. Bu şeir o sevgilərə sevginin şeiridir.
Ömründə unutma doğmalığı
sən,
Doğmalar
bu evdən sürüblər köçü.
Bir
vaxtlar, hardasa xoş gün keçirsən,
Qayıt,
doğmalığa qovuşmaq üçün...
Gözəl məzmun gözəl bədii fikirlə
verilib.
Şeir olaraq gözəl oxunur, gözəl dərk edilir,
gözəl yadda qalır...
Əli Məmmədyarlının "Vətən, ay Vətən"
bölməsinə daxil edilmiş şeirləri də bu
baxımdan diqqəti çəkir. Vətən sevgisi var şeirlərdə,
təbiətə vurğunluq var, Azərbaycan var! Bu fikirləri
"A kəndim", "Zəngilanım", "Azərbaycan"
kimi şeirlərin zəmanəti ilə deyirəm...
Əli Məmmədyarlının
"Atamın gündəliyi" kitabı könül
kitabıdır, könüllərin kitabıdır...
Bu məqaləni
könlümün kitabı haqqında könül söhbəti
bilirəm...
Bayram Məmmədov yazır
Ehtiyatda olan polkovnik-leytenant, Əməkdar
müəllim
525-ci qəzet.- 2022.- 27 iyul.- S.20.