Eltən Törəçi: "Köçəri mədəniyyətin yeni dalğası, türk törəsinin oyanışı başlayır"

"İNTERNET BİZİM İLLƏRLƏ HƏSRƏT QALDIĞIMIZ ÖZGÜRLÜK RUHUMUZUN GERİ QAYITMASINA KÖMƏK EDƏCƏK"

İyulun 29-31-də Azərbaycanda - Gəncədən 22 kilometr məsafədə, Hacıkənd qəsəbəsinə yaxın ərazidə yerləşən əsrarəngiz Xan yaylağında II Milli Yaylaq Festivalı keçiriləcək. İlki 2019-cu ildən keçirilən Festival yerli və xarici ictimaiyyət tərəfindən böyük marağa səbəb olmuşdu. Əlbəttə, yaylaq, çöl, təbiət, doğal yaşam deyəndə ilk yada düşənlərdən biri "Çölçü" Milli Mədəni İrsin İnkişafı İctimai Birliyinin sədri, "Qafqaz TV"nin icraçı direktoru Eltən Qədimbəyli - Törəçidir. I Milli Yaylaq Festivalında da iştirak edən Eltən bəylə qarşıdakı II Milli Yaylaq Festivalı, eləcə də fəaliyyət sahəsi, çöl, təbiət, türklük, milli kimlik məsələləri haqqında həmsöhbət olduq.

"Bir xalqın öz törəsini anlaması, qavraması çox önəmli məsələdir"

- Bizim "Çölçü" İctimai Birliyi Milli-Mədəni İrsin İnkişafı adındadır. Milli-mədəni irs deyəndə bir millətin etnoqrafik mədəniyyəti, etnoidentifikasiyasından danışırıq. Hər bir millətin belə bir etnoidentifikasiyaya çox ciddi ehtiyacı var. Məsələn, Azərbaycanda əhalinin böyük hissəsi türklərdir və bizim milli kimliklə bağlı bəlli problemlərimiz var. Özəlliklə, Sovet quruluşunun təbliğat maşınından sonra bu problemlər artıb. Bizim kimlik anlayışımızda indi bir qarışıqlıq, dolaşıqlıq var. Bu da elə-belə deyil. Bakı Türk dünyasının mədəniyyət mərkəzi idi. Ta Sovetdən öncəki dönəmdə bütün Türk dünyasından olan ziyalılar Bakıda toplaşardı. Bakı Avropanın Parisi kimi yaradıcı adamların şəhəri idi. 1937-ci ildə 29 mindən çox ziyalımız qətl edildi. Onlar boşuna öldürülmədi. Çünki onlar milli kimliyin daşıyıcıları, anlatıcıları, milli kimliyi mənimsəyən insanlar idilər. Sonra dilimizdə, əlifbamızda dəfələrlə dəyişikliklər oldu. Əlbəttə ki, bununla da kitablarımız, mifologiyamız, ədəbiyyatımız da dəyişildi və yerinə Sovet ideologiyasını təbliğ edən saxta bir nəsil yetişdirildi. Üzülərək deyim ki, indi də o hava bəzi insanların başında qalmaqdadır. İndi də biz milli kimliyin dərinliyinə tam vara bilmirik, qavramırıq. Belə bir ifadə də var: milli mentalitet. "Milli" sözü "millət" sözündən gəlir, bizim sözümüz deyil, "mentalitet" də "mental" sözündəndir, heç bizim deyil. Öz dilimizdə olmayan qavram bizi açıqlaya bilməz, bizim göstəricimiz ola bilməz. Bütün bunların yerinə qoyduğumuz "törə" deyə bir qavram var. Törə öz fəlsəfəmiz, öz davranışımız, mədəniyyətimiz, hüququmuz, etikamız-estetikamızdır. Əslində, ziyalılarımız bu və ya digər şəkildə bunu vurğulamağa, mədəniyyətin gücünü göstərməyə çalışıblar. Məsələn, Cavid deyirdi ki, Turana qılıncdan daha kəskin, ulu qüvvət: Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət! Mədəniyyət deyəndə o, törəni nəzərdə tuturdu ki, bizə unutdurulub. "Millət" sözü, əslində "budun"dur, yəni bütün. Sözün ifadəliliyinə fikir verin, biz bir bütünük. Ya da vətən anlayışı bizim deyil. Biz "yurd" deyirik. Bunları biz daha yaxşı qavraya bilirik. Bir xalqın öz törəsini anlaması, qavraması çox önəmli məsələdir.

Bəli, son dönəmlər Türk dünyası ölkələri arasında əlaqələr daha da artıb. Bu, çox yaxşıdır. Amma üzülərək deyim ki, bunu bir çox halda edənlərin əksəriyyəti törəylə əlaqəsi olmayan şəxslərdir. Onlar bunu hansısa maddi gəlir üçün, ya da toplumda tanınmaq üçün edirlər. Çünki bu məsələ indi aktualdır. Əlbəttə, bunu ürəkdən istəyənlərlə yanaşı, bundan maddi maraq güdənlər də az deyil.

"Milli Yaylaq Festivalının davamlı olması çox yaxşı haldır"

- Bütün bunların fonunda Milli Yaylaq Festivalı keçirməyə başlamışıq. İlk festivalla bağlı təəssüratlarınız necədir?

- Milli Yaylaq Festivalına gəldikdə, 2019-cu ildə ilk dəfə idi təşkil olunurdu. Təəssüf ki, tələm-tələsik və bir növ göstəri üçün təşkil olunmuşdu. Bəli, bir çox dövlət qurumları, Türkiyənin burdakı nümayəndəlikləri əlindən gələni etmişdilər. Bu, bir cəhd idi. Alındımı, bəli, alındı. Bunu alqışlamaq lazımdır. Çünki bu, indiyə qədər olmamışdı. Biz orda gördük ki, insanlar öz köklərinə, törələrinə necə bağlıdırlar, necə sevgiləri var. İstənilən halda, bu, insanların öz köklərinə dönməsinə və onunla bağlarını yenidən yaratmasına kömək elədi. Qüsurlar var idimi? Bəli, vardı. Orda məni üzən ən ciddi məsələlərdən biri bu idi ki, məsələn, oxçuları, hansısa etno savaş çıxışçılarını Türkiyədən və başqa türk dövlətlərindən gətirmişdik. Azərbaycandan sadəcə at çapanlar vardı. Məncə, bu, bir milli yaşam biçimi deyil, sanki bir sirk göstərisi idi. Milli kökü, öz törəni yaşadan adamlar Azərbaycanda bir icma şəklində olmalıdırlar. Ayrı-ayrı bölgələrimizdə, kəndlərimizdə qədim ənənəvi sənədlərimizi yaşadan insanlar var, amma onlar təkdirlər. Bəli, dövlətin layihələri var, onlara qismən kömək edildi, amma bu, o qədər də uğurlu deyil. Məsələn, birinin modern evdə yaşayıb, gəlib dulusçuluqla məşğul olması, onun işinə yarımçıq yanaşmasın gətirib çıxaracaq. Vaxtilə Mədəniyyət Nazirliyinə təklif vermişdim ki, gəlin, Azərbaycanda bir etnokənd yaradaq və Azərbaycanın dörd bir yanında qədim əl işləriylə məşğul olan sənətkarları oraya toplayaq ki, işlərini orda davam etdirsinlər. Milli köklərinə bağlı ölkələrdən biri Yaponiyadır. Orda öz qədim sənətlərini, döyüş növlərini yaşadanlar var və onlar babaları necə yaşayırdısa, elə də yaşayır, o ritualları qoruyurlar. Azərbaycanda Braziliyanın, Koreyanın idman növü var, amma öz milli idman növlərimiz yoxdur. Məsələn, mən illərdir oxçuluğu təbliğ etməyə, öyrətməyə çalışıram. Buna ehtiyac var.

Festivalda, bəli, çox yaxşı tərəflər də vardı. Amma boşluq olan çox məqamlar da vardı. Çünki bunun arxasında heç nə durmurdu. İldə bir dəfə hansısa qurumları toplayıb, bir milli papaqla milli olmaq mümkün deyil. Gərək köklərə sadiq, gələnəkləri yaşadan insanlara dəstək versinlər ki, festival da öz-özündən yaransın. Öz milli mənliyimizi, kimliyimizi saxlayan qrup, icma yaranmalıdı. Azərbaycanda ənənəvi oxçuluq, atlı oxçuluq yaranmalıdır, bunun komandası olmalıdır. Azərbaycan bütün milli festivallara öz musiqisi və atçılıq komandasıyla qatılır. Atçılıq da bir göstəridir, yaşam biçimi deyil. Bəli, bizdə alpaqut idman növü var ki, onun da nə qədər qədim, köklü olduğu mübahisəlidir. Bu sahədə yaxşı işlər görülsə də, tam yanaşma yoxdur.

Biz "Çölçü" olaraq bir çox istiqamətlərdə - geyim, idman, dil, sağlıqlı bəslənmə, həmçinin, uşaqlarla bağlı çox ciddi işlərimiz var ki, məsələyə kompleks yanaşaq. Milli oyanış, törəsəl yanaşmayla bağlı öz düşüncələrimiz və bizi dəstəkləyən insanlar da var.

Milli Yaylaq Festivalına münasibətim normaldır, amma düşünürəm ki, bu, tam deyil, Azərbaycanı tam ifadə edə bilməyəcək. Çünki yanaşmada bir az sıxıntılar var. Xəyalımız odur ki, gələcəkdə özümüz "Çölçü" festivalını keçirəcəyik. Onun daha dərin, köklü bir festival olacağına əminəm. Çünki mən 2004-cü ildən bunun üzərində çalışıram. "Çölçü"nün yanaşması hərtərəfli yanaşmadır.

Festivalın adı da mübahisəlidir. "Yaylaq" nə deməkdir? Baxın, "Köçəri oyunları" deyirlər. Köçəri bir kimlikdir, köçərinin bir davranış biçimi, törəsi və oyunu var. Yaylağın oyunu yoxdur. Yaylaq bir istirahət anlayışıdır, yəni o deyil. Demək, konsepsiyanın özündə sıxıntılar var. "Çölçü" isə bir türkün yaşamının hər yönünü göstərən bir konsepsiyaya sahibdir.

- İkinci Milli Yaylaq Festivalına az zaman qalıb. Konsepsiyası, hazırlıq prosesləriylə tanışsınızmı? Bununla bağlı hansı təklifləriniz var?

- Bəli, bu festivalın davamlı olması çox yaxşı haldır. Buna yanaşmayla bağlı fikirlərimi dedim. Bildirdiyim kimi, orda yarımçıq yanaşma var. Adından tutmuş, bütün konsepsiyasıyla tanışam. Düşünürəm ki, çox yaxşıdır, amma mənim tam olaraq ürəyimcə deyil. Fikrimcə, Yaylaq Festivalının ciddi elmi dayanağı olmalı, konsepsiyası hazırlanmalıdır. Bu sahədəki elm adamlarının hamısının fikri alınmalıdır. Bu qədər böyük bir tədbir 3-5 adamın fikriylə qurula bilməz. Çünki milli-mədəni məsələlərlə bağlı çoxlu insanlar çalışır. Bu, bir komanda işidir. Amma burda mənim gördüyüm bir komanda işi yoxdur. Birincidə də yarımçıqlığı görmüşdük, indi də hardasa bu davam edir. Məsələn, mən illərdir etno mədəniyyətlə maraqlanan, məşğul olan adamam, amma belə bir tədbirin olacağını hələ təzə öyrənirəm.

- Müasirləşən və qərbliləşən insanların bu cür festivala marağını nə dərəcədə səmimi qəbul edirsiniz?

- Səmimi olan da var, olmayan da var. Bir çox insan ora şəkil çəkdirməyə, sosial mediasında paylaşımlar etmək üçün gələcəklər, bir çoxları həqiqətən də buna marağından gələcək. Xüsusən, pandemiyadan sonra insanların bir araya toplaşması xoşdur və məhz buna görə də gələnlər olacaq. Çünki biz millət olaraq təbiəti sevirik. Əlbəttə, onların içərisində öz ailəsinə, övladlarına keçmişini, milli kimliyini, ənənələrini, bağlarını göstərmək, tanıtmaq istəyənlər də olacaq.

"Özümü tamamlamaq üçün onlara ehtiyacım olduğunu düşünürdüm"

- I Milli Yaylaq Festivalında Etnosporlar Konfederasiyasının başqanı Bilal Ərdoğanla müsahibə edərkən, ona belə bir sual vermişdiniz ki, Amerikada, Avropada təhsil alan birisi sonradan necə oldu ki, oxçuluqla maraqlandı. İstərdim eyni sualı mən sizə verim. Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində, sonra isə Kiyevdə rejissorluq ixtisasına yiyələnmiş Eltən necə oldu ki, özünü çöldə Çölçü olaraq buldu?

- Mən sədərəkliyəm. Naxçıvanın ən ucda, İran, Türkiyə və mənfur ermənilərlə sərhəddə, Azərbaycanın ən ucdakı qapısıyıq. Sərhəddə yaşayan insanlarda öz milli köklərinə bir bağlılıq olur. Yadımdadır ki, uşaqlıqda dağlara çıxırdıq və özümüzü oraların qoruyucusu kimi görürdük. Soyumuz "Qədi" soyundandır. "M" Sovet dövründə əlavə olunub və olmuşuq "Qədimbəyli". Mənim 7 babam yüzbaşı olub, orduda qulluq edib. Məni babam və nənəm yetişdirib. Uşaq vaxtımdan başımda papağım-börküm də, xəncərim də vardı. Anam tarix, atam rus dili müəllimi idilər. Anam kəndimizdə bir muzey yaratmışdı. Orda babamın xəncəri, paltarı vardı. O muzeyə getməyi çox xoşlayırdım və ordakı Sədərəyin kökü məni o vaxtdan cəlb edirdi. Özümü tamamlamaq üçün onlara ehtiyacım olduğunu düşünürdüm. Bizim kəndimizi bombalamağa başlayanda 8-ci sinifdə oxuyurdum. Ulu öndərimiz gəldi Sədərəyə və araşdırma apardı ki, ordakı əlaçı uşaqlar kimdir? Əlaçı uşaqların hamısını Bakıya göndərdilər ki, heyifdilər, təhsilləri yarımçıq qalmasın. Onların içində mən də vardım və mən anamı, atamı qoyub gəlmək istəmirdim. Onda atam mənə bir söz dedi ki, bala, mən indi burda ikimizin yerinə savaşa bilərəm, amma bu savaş beyin savaşıdır, milli mənlik savaşıdır, özümüzü anlamaq üçün sən oxumalısan. Oxumasan, bir sabah bu savaşı uduzacağıq. Atamın o dediyi söz məni həmişə özümü, kökümü axtarmağa vadar elədi. Anlayırdım ki, köklərimi araşdırmalıyam. Bu hiss məni Dövlət Televiziyasında Xalq yaradıcılığı redaksiyasına gətirdi. Nədənsə, folklorumuz, eləcə də keçmişlə bağlı hər şey məni çox cəzb edirdi. Düşünürdüm ki, torpağına, keçmişinə nə qədər bağlı olsan, o qədər güclü olacaqsan. Mən də ulusumuzu, xalqımızı güclü görmək istəyirəm. Dərinə nə qədər varsaq, o qədər ucalmaq şansımız olacaq. Biz türklərin ən böyük sıxıntısı birləşməkdir. Bunu da törəmizi anladıqca, mənimsədikcə, dilimiz açıldıqca bacaracağıq.

"Ortaq türk dili məsələsini ortaya atanlar türk birliyini istəməyənlərdir"

- Dil demiş, son zamanlar "ortaq türk dili" tendensiyası yaranıb. Bizə lazımdırmı ortaq türk dili?

- Ortaq türk dili zatən var. Bu, birliyi yaratmaq istəməyənlərin bir həmləsidir. Olmayan bir şeyi atırlar ortaya və bunun müzakirəsini yaradırlar. Ortaq türk dili məsələsini ortaya atanlar türk birliyini istəməyənlərdir. Çünki bu vasitəylə ayrılıq yaradırlar, qıpçaq türkü deyəcək qıpçaq dili üzərində, oğuz türkü deyəcək oğuz tükcəsi üzərində yaradaq və sair. Bizə elə gəlir ki, Lənkəranda Azərbaycan dilində danışanla Şəkidə azərbaycanca danışanın dili çox yaxındır. Xeyr, əslində, heç də yaxın deyil. Naxçıvanlıyla salyanlının dilləri xeyli fərqlidir. Sadəcə, biz bunu çox eşitdiyimiz üçün onu anlayırıq. Türk dilinin ləhcələri də bu cürdür. "Janım"la "canım"ın nə fərqi var ki? Biz bir-birimizi danışaraq başa düşəcəyik və bu da olacaq ortaq türk dili. Məncə, hər türk insanının başqa türk dövləti vətəndaşlarından bir dənə dostu olmalıdır, gənclər arasında ortaq türk dostluqları qrupu yaradılmalıdır. Bunu prinsip halına gətirəndən sonra inandırım sizi, 3-5 il ərzində biz bütün türk dillərində danışacağıq. İkinci problem, yazı problemidir. Yazı dili düzəlsə, ortaq dil də inkişaf edəcək. Çünki bu dil var, onu yaratmağa ehtiyac yoxdur. Biz çölçülər türklüyümüzlə bağlı bütün ayrımcılıqlara qarşıyıq.

Dil bir kapitaldır. Ortaq dil bizə sabah pul qazandıracaq. Türkiyə tükcəsi indi dünya dil sıralamasında 17-ci yerdədir. Amma 330 milyon adam bu dildə danışsa, qalxacaq 4-5-ci yerə. Dünyada ən çox danışılan 4-5-ci dil kimi bizim uşaqlarımız sabah hansısa xarici ölkədə türk dili təhsili verib pul qazana bilər. Biz başa düşməliyik ki, bu dilin yaranması, bizə pul kimi də geri dönəcək. Pul da gücün bir göstəricisidir və biz türklər gücü sevirik.

Bizim milli mənəvi cəsarətimiz çatmalıdır ki, özümüzün milli geyimlərimizi özgüvənlə geyinək. Amma hindlilər, yaponlar, ərəblər var ki, zadəgandır, ziyalıdır, professordur, əsilzadədir və öz milli geyimində qürurla gəzir. Biz isə bundan utanırıq. Başqasının geyimini geyinmək, başqası kimi görünməyə çalışmaqdır gülünc olan. Biz avropalıdan çox avropalıyıq, rusdan çox rusuq.

"Çölçü"nün uşaq təşkilatı qurmaq kimi bir planı var və bu uşaq təşkilatı bütün türk dünyasını əhatə edəcək. Türk dünyasından uşaqlar vaxtaşırı gəlib Azərbaycanda qalacaq və buranın mədəniyyətiylə, tarixiylə yaxından tanış olacaqlar.

- Bilal Ərdoğanla sonradan danışıqlar oldumu, qarşılıqlı əlaqələr, işbirliyi olacaqmı?

- Bəli, işbirliyi düşünürük. Gələcəkdə dediyim kimi, biz də bir neçə etnofestivallar planlayırıq, çox maraqlı və önəmli ideyalarımız var. Onları bir neçə mərhələlərə də bölmək istəyirik. Əlbəttə, Dünya Etnosporlar Konfederasiyasıyla da işbirliyi qurmağı planlaşdırırıq. Azərbaycanda ənənəvi oxçuluq federasiyası qurmaq istəyirik. Əvvəlcə bir mərkəzdə toplayıb oxçuluq ocağı qurmaq, daha sonra onu Azərbaycana yayıb federasiya halında genişləndirmək fikrimiz var. Oxçuluq təkcə bir idman növü deyil, törədir. Biz sadəcə oxçu yetişdirməyəcəyik, həm də törəsinə bağlı, öz kimliyini, mənliyini anlayan, keçmişinə, kökünə bağlı bir vətəndaş yetişdirəcəyik.

- Qərbin və xüsusən, Rusiyanın təsiriylə cəmiyyətimizdə sürətlə qərbliləşmə gedir, dedik. Son illərdə isə həyatımıza Türkiyə kimi bir dövlət daha fəal daxil olub. Türkiyə bizim milli kimliyimizə, türklüyümüzə dönüşdə bizə təsir edə bilərmi?

- Kaş ki, təsir eləsin. İstənilən halda Türkiyə bizik. Bundan çəkinənləri mən anlamıram. Türkiyə bizə bir yerə qədər təsir edə bilər. Bir yerdən sonra əmin olun ki, Azərbaycan Türkiyəyə təsir edəcək. Türkiyənin bir çox təhsil ocaqlarını azərbaycanlı müəllimlər qurub. Türkiyəylə biz eyniyik. Eləcə də, Qazaxıstan, Türkmənistan və sair. Bu gün Türkiyəni təhlükə görənlər qərbin araqarışdıranlarıdır və onlar bunu istəmirlər. Bu da normaldır.

- Gəlib çıxdığımız bu yerdə geri dönüşümüz sizə nə dərəcədə real görünür?

- Mən gələcəyə ümidlə, inamla baxıram. Dünyada köçəri və oturaq mədəniyyət var və bu ikincisi insanlığın görüb görəcəyi ən qeyri-insani mədəniyyətdir. Çünki o, bizi doğadan ayırdı, bizi lüksün, komfortun, intriqanın, savaşların köləsi elədi. Amma köçəri mədəniyyət yenidən oyanır. İnternetin kəşfiylə artıq insanlar ofislərə, evlərə bağlı qalmayacaqlar, özgürləşəcəklər. Köçəri mədəniyyətin yeni dalğası, türk törəsinin, kültürünün oyanışı başlayır. Çünki biz bir yerə bağlı qalmağı sevmirik. Biz dünyanın dörd bir tərəfinə yayılacağıq, öz kökümüzü, törəmizi tapacağıq. İnternet bizim illərlə həsrət qaldığımız özgürlük ruhumuzun geri qayıtmasına kömək edəcək.

- Şəhər həyatını, müasir sivilizasiyanı "beton cəngəllik" adlandırırsınız. Bir az bunu açardıq.

- Oturaq mədəniyyət bizi beton cəngəlliklərə həbs elədi, doğadan ayrılmaq nəfəsimizi kəsdi. Var oluşumuzun anlamını itirdik. Biz beton cəngəlliyin arasında vəhşiləşən, aqressivləşən insanlarıq. Çünki ruhumuz özgürdür və bu cəngəllik bizi sıxır, əzir. Halbuki biz hamımız qardaşıq, doğmayıq. Sabah ən çətin məqamda bir-birimizi müdafiə edən biz olacağıq. Amma biz özümüzdən çıxmışıq. Çünki bizim ayağımız torpağa dəymir, içimizdəki enerji çıxmır. Biz gedib doğada ağacı qucaqlayanda, onunla birgə nəfəs alanda xoşbəxt oluruq. Çünki ağac bizə nəfəs verir, amma qarşılığında heç nə istəmir. Doğa bizə təmənnasızlığı öyrədir. Əgər biz homosapiensdən çıxıb üst insan olacağıqsa, bunu doğa ilə birlikdə etməliyik. Doğa bizim törəmizdir. Meşə məktəbləri yaranmalıdır. Uşaqlarımız doğada böyüməlidir.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2022.- 1 iyun.- S.14-15.