Məğrurluq və mövqe şeirləri

Azərbaycan ictimaiyyəti akademik Teymur Kərimlini klassik ədəbiyyatımızın görkəmli tədqiqatçılarından biri kimi qəbul edib. İntibah dövrü və orta əsrlər Azərbaycan poeziyasının böyük yaradıcılarının həyatı və sənətinin əsaslı şəkildə tədqiq edilib öyrənilməsində, onların əsərlərinin nəşr edilib xalqa çatdırılmasında Teymur Kərimlinin mühüm xidmətləri vardır.

Akademik Teymur Kərimli Azərbaycan klassik ədəbiyyatının sözün böyük və həqiqi mənasında klassik tədqiqatçısıdır. Fars dilini bildiyi üçün klassiklərimizin əsərlərini orijinaldan oxuması, tədqiqat prosesində hazır sxemlərdən deyil, bədii mətndən çıxış edərək elmi qənaətlərini irəli sürməsi, nəzəri ümumiləşdirmələr aparması onun tədqiqatçı simasını müəyyən edir. Bu mənada akademik Teymur Kərimli mətnşünaslıqla ədəbiyyat tarixçiliyini özündə birləşdirən və mühüm elmi nəticələrini nəzəri ümumiləşdirmələr vasitəsilə təqdim edən ədəbiyyatşünasdır. "Nizami və tarix" monoqrafiyası Teymur Kərimlinin ədəbiyyat tarixçiliyinin ağırlıq təşkil etdiyi ciddi sanballı monoqrafik tədqiqatıdır. "Görünməyən Füzuli" kitabı mətnşünaslığın aparıcı olduğu əhəmiyyətli tədqiqat əsəridir.

"Çağdaşımız Nəsimi" monoqrafiyası ədəbiyyat tarixçiliyi işığında yazılmış və mətnşünaslığın da iştirak etdiyi orijinal monoqrafiya kimi Teymur Kərimlinin özünəməxsus tədqiqatçılıq xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Avropanın nüfuzlu jurnallarında çap edilmiş "Nizami və Şekspir" məqaləsi alimin dünyagörüşünün genişliyini təqdim edən mühüm tədqiqat əsəridir.

Akademik Teymur Kərimlinin elmi tədqiqat əsərləri üçün zəruri məqamlarda haşiyə çıxmaq, ricətlərə müraciət etmək kimi xüsusiyyətlər də səciyyəvidir. Belə məqamlarda o, elmi mülahizələrinə aydınlıq gətirmək üçün haşiyə və ricətlərində fikirlərini bədii ədəbiyyatda olduğuna bənzər şəkildə səciyyəvi hadisələr və obrazlı təsvirlərlə ifadə edir. Beləliklə, haşiyələr, ricətlər və obrazlı təsvirlərdən yaradıcı şəkildə istifadə Teymur Kərimlinin elmi əsərlərində bədii düşüncə faktının da iştirak etdiyini göstərir. Hələ orta məktəb illərindən etibarən şeirlər yazmağa başlaması və elmi fəaliyyətinin bütün mərhələlərində həm də bədii yaradıcılıqla məşğul olmağı da davam etdirməsi təbii olaraq onun elmi əsərlərində bədiilik amilinin müəyyən yer tutmasına təsir göstərmişdir. Eyni zamanda, Teymur Kərimlinin şeirlərində elmi təfəkkürdən gələn yanaşmalar və düşüncələr müşahidə olunmaqdadır. Təsadüfi deyildir ki, 2010-cu ildə "Çaşıoğlu" nəşriyyatında çapdan çıxmış "Hicran ömrü" adlı şeirlər kitabına sözardı yazmış akademik Bəkir Nəbiyev "elmlə şeirin qovşağında" qərar tutmağı onun bədii yaradıcılığının özünəməxsusluğu kimi təqdim etmişdir. "Hicran ömrü" kitabının ön sözünün müəllifi, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Abuzər Bağırovun aşağıdakı mülahizələri Teymur Kərimlinin şeir yaradıcılığında "əndazəli bir intellektual səviyyə"nin müşahidə olunduğunu bir daha təsdiq edir: "...Onun alimliyi şairliyinə mane olmamış, əksinə, topludakı əksər şeirlərdə əndazəli bir intellektual səviyyə göz önündədir. Bununla belə, onun intellekt işığının zoruna yazılmış bircə şeirinə də rast gəlmək mümkün deyil. Teymur ancaq ürəkdən gələn hisslərini obrazlı deyim tərzi ilə kağıza köçürən şairdir". Bu haqlı mülahizələrdəki "şair" sözünü şərti olaraq qəbul etməklə, akademik düşərgəni yüksək səviyyədə təmsil edən Teymur Kərimlinin məhsuldar elmi fəaliyyətlə yanaşı, fikirlərini həm də şeirlə ifadə etməyi bacaran yaradıcı şəxsiyyət olduğunu bir daha diqqətə çatdırırıq. Bu baxımdan "Hicran ömrü" şeirlər kitabı alim təfəkkürünün bədii ifadəsi kimi meydana çıxmış orijinal poeziya toplusudur.

Müstəqillik dövrünün mühüm ictimai-siyasi hadisələri akademik Teymur Kərimlinin elmi və ədəbi əsərlərinin ideya-məzmun cəhətdən daha yetkin şəkildə yazılmasına ciddi təsir göstərmişdir. Oxuculara təqdim olunan "Şuşanamə" adlı şeirlər kitabı akademikin elmlə şeirin qovşağında yazılmış növbəti poeziya külliyyatı kimi diqqəti cəlb edir. "Hicran ömrü" kitabında "bazar meydanı" adlandırdığı dünyanın haqsızlıqlarından, vətən torpaqlarının düşmən caynağına keçməsindən doğan narahatlığından ümumi şəkildə söz açan Teymur Kərimli artıq "Şuşanamə" şeirlər toplusunda konkret olaraq dünyada və ölkəmizdə baş verən hadisələrdən yaranmış təəssüratlarını poetikləşdirmişdir. Bu mənada "Şuşanamə" kitabı Teymur Kərimlinin II Qarabağ savaşı - Vətən müharibəsinin dərsləri vasitəsilə dərk etdiyi ictimai-siyasi mətləblərin poetik baxımından şərh edilməsindən ibarətdir. Bu, ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatında Şuşa - Qarabağ zəfərinə həsr olunmuş ilk şeir kitablarından biri kimi də mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Akademik Teymur Kərimlinin "Şuşanamə" şeirlər kitabı alimin "Şuşamız - şərəfimiz, şöhrətimiz, şanımız" adlı elmi xarakterli giriş məqaləsi ilə açılır. Şuşa sözünün etimologiyasını və ideya-mənəvi dəyərini elmi şəkildə açması Teymur Kərimlinin "Şuşanamə" şeirlər silsiləsi üçün zəmin hazırlamışdır. "Sərkərdə igid olsa" adlı "kiçik ön söz" də mahiyyəti etibarilə "Şuşanamə" şeirlər toplusunun baş mövzusu olan Ali Baş Komandan xəttinin əsas konturlarının diqqət mərkəzinə çəkilməsinə xidmət edir. Beləliklə, Teymur Kərimlinin təqdim etdiyi "kiçik ön söz"lər "Şuşanamə" kitabının tutumlu bir elmi müqəddiməsi təəssüratı yaradır. Müqəddimədəki aşağıdakı elmi fikirlər "Şuşanamə"dəki bədii yazıların - şeirlərin də əsas istiqamətini müəyyən edir: "Biz tarixi günlər yaşayırıq və bu tarixi yazan əl təkcə öz Vətəninə, öz xalqına deyil, bütövlükdə mütərəqqi bəşəriyyətə xidmət edir, qlobal xilaskarlıq missiyasını şərəflə yerinə yetirir".

"Şuşanamə"nin təqdim etdiyi "Əziz Şuşa, biz qayıtdıq" şeirlər silsiləsi II Qarabağ müharibəsində qazanılmış tarixi Zəfərimizə həsr olunmuş ictimai məzmunlu, qiymətli poetik nümunələrdir. Orijinal poetik ifadə ilə obrazlı şəkildə "belqıran" adlandırdığı "qarı düşmənlərə çalın-çarpaz sağalmaz dağ çəkən", "qanla tarix yazan" Azərbaycan əsgərini Vətən-millət yolunda can verən qəhrəman alp ərləri, "alfa erkəkləri"ni Şuşanın fatehləri kimi ilhamla tərənnüm edir. Bu baxımdan klassik poetika gözü ilə baxsaq, "Şuşanamə"dəki Şuşa şeirləri Ali Baş Komandanın Dəmir Yumruğu və Azərbaycan əsgərinin şücaəti ilə fəth olunmuş "dumanı-çiskini çəkilmiş" bu qəhrəman şəhərə həsr edilmiş mükəmməl bir "qəsideyi-şiniyyə"dir.

Canımın parçası, canımda canımdır Şuşamız,

Damarımda dolaşan isti qanımdır Şuşamız!

...Vətən övladına açmış qucağın yaz günütək,

Yağıya buz kimi sərt, qar-boranımdır Şuşamız.

...Torpağı musiqidən yoğrulub axır, bilirəm,

Çünki xanəndəmiz olmuş, ozanımdır Şuşamız.

"Nəzmi-nazik, bayatı abi-həyatıymış" onun,

Qarabağ tarixini ilk yazanımdır Şuşamız.

Teymurun könlün açıb doğma Cıdır meydanımız,

Dar günümdə köməyimdir, həyanımdır Şuşamız!

Teymur Kərimli haqlı olaraq Qarabağ Zəfərindən Vətənin məğrurluq dərsləri kimi söz açır. "Vətən məğrur, mən məğrur" şeiri məğrurluq marşı kimi səslənir. "Bu, vətəndir" şeiri "Əziz Şuşa, biz qayıtdıq" şeirlər silsiləsinin mənalı poetik epiqrafıdır. "Paşam" şeiri Vətən müharibəsində Ulu öndər Heydər Əliyevin "Tək millət, iki dövlət" Atalar sözünə çevrilmiş müdrik kəlamlarını Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərində strategiya səviyyəsinə qaldıran qardaş ölkənin rəhbəri Rəcəb Tayib Ərdoğana mənalı bir ithafnamədir. Tarixi Zəfərin qazanılmasından cəmi on gün sonra, 18 noyabr 2020-ci ildə yazılmış "Xoş gəldin" şeiri Qalib Ali Baş Komandana xalqımızın gözaydınlığının poetik ifadəsidir. Nəhayət, "Dəmir Yumruq" şeiri Qarabağ savaşındakı Zəfərin Baş memarı Prezident İlham Əliyevin tarix, vətən və dövlət qarşısındakı misilsiz xidmətlərinin poetik fəlsəfəsindən ibarətdir. Tərəddüd etmədən demək olar ki, Teymur Kərimlinin "Dəmir Yumruq" şeiri müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında bu mövzuda yazılmış ən yaxşı poeziya nümunələrindən biridir. "Dəmir Yumruq nədən doğmuş" sualına verilmiş intellektual poetik cavabdan ibarət olan "Dəmir Yumruq" şeiri məhz elmiliklə bədiiliyin vəhdətindən yoğrulması ilə müasir Azərbaycan şeirinin ön mövqeyinə çıxmışdır:

Əgər bilmək dilərsənsə, Dəmir Yumruq nədən doğmuş:

Dəmir yurddan, dəmir eldən, dəmir iradədən doğmuş!

Duman çökdürmək istərkən elin başına düşmənlər,

Yarıb zülmətləri çıxmış, günəştək zirvədən doğmuş!

Elin yaddaşı ölməz ki, həmişə dumduru, şəffaf,

Dədəm Qorqud kitabından, nağıl, əfsanədən doğmuş!

Anamızdır Vətən, ancaq hücum etdikdə namərdlər,

Xilaskar ərləri bil ki, Vətən əkmiş, Vətən doğmuş!

Akademik Teymur Kərimli şeirlərində oxucunu düşündürdüyü kimi, zəruri məqamda güldürməyi də bacarır. Maraqlı cəhətlərdən biri də budur ki, Teymur Kərimlinin özünəməxsus gülüş konsepsiyası vardır. "Gülməlidir" şeiri "Şuşanamə" müəllifinin bədii gülüşünün əsas mahiyyətini diqqətə çatdırır:

Düşüb ağlar günə, arsızca gülən gülməlidir!

Özünü, təlxək ikən dahi bilən gülməlidir!

Əzib acizləri, fəxr ilə durub lovğalanan,

Qoluzorlu qabağında əzilən gülməlidir!

Dildə can qurban edən yurduna, həm millətinə,

İşə gəldikdə durub tez əkilən gülməlidir!

Zil qaranlıq kimi xalqın başına əngəl olan,

Gün doğanda aralıqdan çəkilən gülməlidir!

…Mərd oğullar alacaq əllərinə kəlbətini,

Dişini çəksən əgər, əfi ilan gülməlidir!

Teymur Kərimlinin "Şuşanamə"sində tərənnüm şeirlərindən başqa, Qarabağ savaşı ətrafında baş vermiş hadisələrə həsr edilmiş satirik şeirlərdə də ölkəmizin ədalətli mübarizəsinin ayrı-ayrı məqamlarına münasibət ifadə olunmuşdur. "Şuşanamə"dəki satirik şeirlər təsirli və ibrətamiz Vətən savaşı mərmiləridir. Tərənnüm şeirlərində olduğu kimi, Teymur Kərimli satiralarında da yüksək professionallıq nümayiş etdirir. "Hicran ömrü" kitabındakı tənqid ruhlu şeirlər göstərir ki, o, satirik ədəbiyyat üçün zəruri olan bütün əsas gülüş vasitələrindən yaradıcılıqla istifadə etmək istedadına malikdir. "Şuşanamə" şeir kitabındakı satira nümunələri özünün ideya-məzmununa və sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə görə onun bu istiqamətdə daha da irəli getdiyini nəzərə çatdırır. Əvvəla, "Şuşanamə"dəki satiranın tənqid hədəfləri daha aydın və konkretdir. Teymur Kərimli bəşəriyyətin başına bəla olmuş erməni terrorizmi və onun nahaq qanlar tökmüş Njde kimi cəlladlarını, Qarabağdakı Azərbaycan torpaqlarının işğal olunmasına rəhbərlik etmiş Ermənistan rəsmilərini tənqid hədəfi olaraq almış, haqq etdikləri kəskin sözləri onlara satirik şeirin dili ilə çatdırmışdır.

Bu satirik şeirlər yalnız tənqid ruhunun gücünə görə deyil, hədəf kimi seçilmiş mənfur şəxsin və ya gülüş obyektinin bütün yönləri ilə təqdim edilməsinə, habelə satiraya məxsus bədii vasitələrlə bacarıqla mənalandırılması ilə mükəmməl sənət nümunəsinə çevrilir. Nikol Paşinyana müraciətlə yazılmış "Nooldu bəs" satirasında Azərbaycanda xalq deyimi kimi qəbul edilmiş "Nooldu Paşinyan?" müraciəti vasitəsilə II Qarabağ müharibəsində Ermənistanın bütün uydurmalarının, fantastik xəyallarının boşa çıxması satira güzgüsündə canlandırılmışdır. "Vaqif və İsgəndər" şeirində Şuşa şəhərinə "İsgəndər" raketi atmış hayların özlərini fateh İsgəndərlə müqayisə etmək xülyaları "ona nisbətdə qara pula dəyərmi dəriniz" kimi sərrast misralarla cavablandırılır. "Şuşanamə" kitabındakı "Aldatdı məni" satirasında bədnam Ermənistanı faciələrdən faciələrə aparmaqda davam edən işğalçılıq siyasətinin mahiyyəti açılaraq cəmiyyətə təqdim olunur:

Nə işim vardı Qarabağda, xaç aldatdı məni!

Taxtı çönsün başına, astvaç aldatdı məni...

Dedilər ki, Bakıya yollanırıq tezlik ilə,

Türk qanı tökmək üçün xəncəri taxdım da belə.

"Qoç igidlər, irəli" - varpetimiz gəldi dilə:

"Yığacaqsız - dedi, - siz bollu bac", aldatdı məni,

Nə işim vardı Qarabağda, xaç aldatdı məni!

…Onda gördüm başıma yağdı alov güllə kimi,

Başımı, üz-gözümü qarsaladı şillə kimi,

Burnuma gəldi qoxu, guya ütük kəllə kimi,

Elə bildim bişirir kimsə xaş, aldatdı məni,

Nə işim vardı Qarabağda, xaç aldatdı məni!

Göründüyü kimi, şeirdə mövzunun aktuallığı ilə təsvir vasitələrinin orijinallığı bir-birini tamamlayır. Məğlub erməni əsgərinin "üfük kəllə kimi" təqdim edilməsi və Ermənistanın Qarabağ savaşında qalib gəlmək xülyasına başına alovlar yağdığı müharibə cəbhələrində "xaş bişirmək" kimi baxması fikir olaraq yeni olmaqla bərabər, həm də satirik bədii təsvir vasitələrindən istifadə etmək baxımından da yenidir və yaddaqalandır. Teymur Kərimlinin "Aldatdı məni" şeiri üçün kəşf etdiyi final ibrətamiz bir novella sonluğu təsiri bağışlayır:

Neçə yüz mən kimi axmaq beləcə getdi küyə,

Bilmədik ki, dura bilməz kələyə qarşı düyə.

Düz deyirmiş qoca varpet, budu, çatdıq Baküyə...

Yeyirik türmədə indi qalac... aldatdı məni,

Nə işim vardı Qarabağda, xaç aldatdı məni!

"Aldatdı məni" satirası müstəqilik dövrü Azərbaycan satirik şeirinin ən yaxşı nümunələrindən biri sayılmağa layiqdir.

İkincisi, Teymur Kərimli haqlı olaraq Qarabağ davasına sadəcə Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi kimi yox, ölkəmizin ermənilərin məkrli havadarları ilə birlikdə apardığı mübarizə miqyasında baxmışdır. "Hardasan, Avropa Şurası", "Qoyma gəldi", "Xocalı cəlladları" satiralarında Qarabağ savaşı mövzusuna geniş baxış bucağından yanaşılaraq, məsələnin dərin kökləri və səbəbləri göz önünə gətirilmişdir. Müəllif Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Qarabağ - Vətən müharibəsi fonunda dediyi "Avropa Şurası, hardasan? Niyə susursan?" sözlərinin işığında bu beynəlxalq qurumun ikili standartlarına kəskin satirik münasibətini ifadə etmişdir. Əlbəttə, bu məqamda siyasi-elmi dünyagörüş satirik şeirin əsas donoru statusunda çıxış edir:

Səs ver səsimə, hardasan, Avropa Şurası?

Çıxdın göyə, ya yerdəsən, Avropa Şurası?

Düşmüş yadına bəlkə də xaçlı yürüşləri,

Halamı yürüşlərdəsən, Avropa Şurası?

...Artıq kəsərmisən bu "demokrat" bəhanəsin -

Məkrə, xəyanətə bir pərdəsən, Avropa Şurası!

İnsanlığa məzhəb gərəkir əngəl olmasın,

Bu əngəli gərəkir yırtasan, Avropa Şurası!

Neyçün ikili yöndə qurursan siyasəti?

Artıq özün də zordasan, Avropa Şurası!

Adilsən əgər, bayraq edib sən ədaləti,

Zülmün gözünə dürtəsən, Avropa Şurası!

Yoxsa bir arxalı köpəyə bollu yal verib,

Məzlumlara qısqırdasan, Avropa Şurası?

Bəsdir oyuncaq oynadın, azca kitab oxu,

Bəlkə böyüdün, xırdasan, Avropa Şurası!

"Hardasan, Avropa Şurası" müstəqillik dövrü Azərbaycan siyasi satirasının ən mükəmməl nümunələrindən biridir. Qarabağ savaşı zamanı müharibədə uduzduğunu görən Ermənistan rəhbərliyinin xilas üçün Fransa Prezidenti Makrona müraciətinin satirik şeirimizin böyük ustadı Mirzə Ələkbər Sabir sayağı şeirə çəkilməsi Azərbaycanın Dəmir Yumruğu qarşısında ermənilərin və onların havadarlarının düşdüyü miskin vəziyyəti böyük məharətlə əks etdirir. Bu satirik şeir ermənilərin bu vaxta qədər dünyaya sırıdıqları "yazıq, məzlum erməni milləti" obrazına real olaraq "miskin, qorxaq" simasını da əlavə edir.

Makroncan, amandı, qoyma gəldi!

Yumruğu yamandı, qoyma gəldi!

Bayraktara olmusanmı halı?

Səssizcə kəsir qabağı-dalı,

Dənnər dığanı cücə misalı,

Vəhşi çalağandı, qoyma gəldi!

Aljirdə o vaxt fransalı Jan

Milyonlar ilə qırıb müsəlman;

Neyçün ki, ərəb deyildir insan!

Öldürmək asandı, qoyma gəldi!

Doxsanları türk nə tez unutdu?

Azərlərə hay divan nə tutdu!

Ax-ax, o gözəl zaman tez ötdü,

Haylar oda yandı, qoyma gəldi!

...Gül arzulayan tikan dəribdi,

İndi Qarabağ bizə qəribdi...

Yumruq yenə də hazır durubdu -

Məqsəd İrəvandı, qoyma gəldi!

Makroncan, amandı, qoyma gəldi.

Nəhayət, Teymur Kərimlinin "Yeddi şərtə" yeddi bənd" adlı satirasını da xüsusi qeyd etməyə ehtiyac vardır. Bu satirada Teymur Kərimli Qarabağ savaşı ərəfəsi və müharibə prosesləri zamanı baş verən məqamları satirik dillə mənalandırmaqla yanaşı, həm də gələcəyə çağırışlar etmiş, "Qonşuya iman gətir" - nidası ilə sabahkı vəzifələrə işıq salmışdır. Mirzə Ələkbər Sabirə nəzirə formasında yazılmış satirada müasir dövrün ictimai-siyasi mətləblərinə aydınlıq gətirilmişdir. İlk dəfə olaraq bu satirada uydurma "Böyük Ermənistan" sözü əvəzinə "Zırpı Hayıstan" sözünün işlədilməsi ilə onların boş xəyalatına aydın satirik münasibət ifadə olunmuşdur. Mövzusu, ictimai-siyasi mahiyyəti ilə aktual olan "Yeddi şərtə yeddi bənd" satirası sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə görə də orijinaldır:

Nooldu, Paşinyan, bizə qoyduğun o "7 şərt"?

Qoydu KOMANDAN sənə bircə tələb - xeyli sərt!

Bunkerinin küncünə indi qısıldınmı pərt?!

İt sürüsü ordunun öfkəsi qan oldumu?

İndi sənə biz qoyan şərtlər əyan oldumu?

Hürdü köpəklər bizə, indi qısıb quyruğu,

Artıq eşitmir deyən, sahibinin buyruğun!

ALİ BAŞ KOMANDANIN əzdi dəmir yumruğu -

Nooldu, fırəng lobbisi, gəldi, həyan oldumu?

İndi sənə biz qoyan şərtlər əyan oldumu?

Var bəşərin tarixi, çünki deyil həmhəmə!

"Zırpı Hayastan" sözün yaxşıca süz, qoy dəmə!

Bəsdi gülünc eylədin millətini aləmə!

Yoxsa qulaqburması boş baraban oldumu?

İndi sənə biz qoyan şərtlər əyan oldumu?

Qonşuya xainliyi tərk elə, artıq bitir!

Basma müqəddəs yeri, çəkmələrin çirklidir!

Şeytana bel bağlama, Qonşuya iman gətir!

Qonşudan üz döndərən kor-peşiman oldumu?

İndi sənə biz qoyan şərtlər əyan oldumu?

Göründüyü kimi, akademik Teymur Kərimli "Şuşanamə" kitabındakı satirik şeirlərində ölkə masştablı məsələlərə beynəlxalq müstəvidə baxmağı bacarmış, müasir oxucuya dövrün mühüm həqiqətlərini çatdırmışdır. Tərənnüm şeirlərində olduğu kimi, o, satiralarında da məğrurluq və mövqe ifadə etmək missiyasını yüksək səviyyədə yerinə yetirmişdir. Teymur Kərimli tənqidi mövzuda yazılmış şeirlərində satirik gülüşün bütün imkanlarından yaradıcı şəkildə istifadə etməyi bacarmışdır. İlk növbədə tənqid hədəfləri seçmək baxımından dünyaya qlobal miqyasda baxan müəllif satiralarında yaxın dövrün ən aktual problemlərini satirik ədəbiyyata gətirmiş və satira vasitəsi ilə oxucuda obyektiv ictimai rəy formalaşdıra bilmişdir. Teymurun satirik tipləri tənqid hədəfi kimi müəyyən edilmiş hadisənin, mühitin tipikləşdirilməsinə də uğurla xidmət edir. Aydın surətdə görünür ki, Teymur Kərimlinin satiraları güldürmək üçün deyil, bədii gülüş vasitəsilə konkret mövqe ifadə etmək, düşündürmək və nəticə çıxarmaq üçün yazılmış tənqidi şeirlərdir.

Satira janrları baxımından da Teymur Kərimlinin yaradıcılığı zəngindir. Doğrudur, yaradıcılığında klassik şeir formalarına üstünlük verdiyi üçün onun əksər satirik şeirləri qəzəl şəklində qələmə alınmışdır. Bu cəhətdən Teymur Kərimli qəzəl janrı vasitəsilə satirik mətləbləri ifadə etməyin geniş imkanlarını nümayiş etdirir. Deməli, satirik qəzəl Teymur Kərimlinin satira yaradıcılığının əsas janrı kimi çıxış edir. Bununla belə, o, özünün yazdığı kimi "köhnə sözün kimsəni tərpətməsinin" çətinliyini dərk edərək, satirik şeirin bədii ifadə formasında dəyişikliklər etmək yolu ilə müəyyən yeniləşmələrə də nail ola bilmişdir. "Hardasan, Avropa Şurası" satirasının qəzəl-pamflet janrında yazıldığını nəzərə çatdırması onun satirik qəzəl formasında etdiyi dəyişikliyin konkret bədii ifadəsidir. Əslində pamflet, yəni həcv üçün konkret bədii forma yox, məzmun əsas faktor olduğu üçün "Hardasan, Avropa Şurası" satirası pamfletdir, yəni həcvdir. Şərq ədəbiyyatında, o cümlədən, Azərbaycan klassik poeziyasında həcvlər əsasən qəsidələrdən ibarət olmuşdur.

Çünki ictimai mətləbləri ifadə etməsi baxımından qəsidə həcvə daha yaxındır. Aşiqanə məzmunda yazılmış qəzəl vasitəsilə həcvguluq etmək ənənəsinə isə çox az rast gəlmək olar. Bəlkə də Teymur Kərimlinin "Hardasan, Avropa Şurası" qəzəl-pamfleti bu baxımdan həmin janrda yaradılmış ilk satirik şeir nümunəsidir. Yəqin ki, klassik Şərq və Azərbaycan şeirinin tarixi təcrübəsinə dərindən bələd olan akademik Teymur Kərimli də "Hardasan, Avropa Şurası" satirasının janrı haqqındakı "qəzəl-pamflet" sözlərini manjetə çıxarmaqla bu janrda yazdığı şeirin bədii forma baxımından novatorluğunu nəzərə çatdırmaq istəmişdir.

"Şuşanamə" kitabındakı satirik şeirlər içərisindəki nəzirələr də janr baxımından müəyyən özünəməxsusluqları ilə seçilir. Məsələn, Mirzə Ələkbər Sabirin şeirlərinə nəzirə kimi yazılmış "Qoyma gəldi" şeiri satira ustadından fərqli olaraq heca vəznində yazılmışdır. Bu satirik şeirdə bədii forma olaraq qəzəl yox, qoşma janrının strukturundan istifadə olunmuşdur. Bundan başqa, "Qoyma gəldi" satirasında Sabirdən fərqli olaraq əsas fikri ifadə edən əvvəlinci iki misradan yalnız birinin yenidən qafiyələndirilmiş şəklindən istifadə etmiş, təkrara yol verməmişdir. Buna görə də Teymur Kərimli haqlı olaraq "Qoyma gəldi" satirasını nəzirə yox, "Sabirə uyarı" adlandırmışdır.

Ümumiyyətlə, Teymur Kərimlinin "Şuşanamə" kitabındakı şeirlər müstəqillik dövrü Azərbaycan poeziyasının klassik poetik üslubda ən müasir ictimai fikirləri və mətləbləri obrazlı şəkildə ifadə edib mənalandırmağın mükəmməl nümunəsidir. Bu mənada "Şuşanamə" şeirlər külliyyatı yeni tarixi epoxanın klassik poeziyasıdır. Janrından və üslubundan asılı olmayaraq, "Şuşanamə" şeirləri müstəqillik dövrünün akademik düşüncə ilə yazılmış Qarabağnaməsi funksiyasını uğurla yerinə yetirir. Akademik Teymur Kərimli elmi əsərlərində ifadə edilməsi mümkün olmayan fikirləri və mətləbləri "Şuşanamə"dəki şeirlərlə bacarıqla mənalandırmışdır. Bu baxımdan "Şuşanamə" şeirləri görkəmli tədqiqatçı alimin "Şuşa İli"nə layiqli poetik töhfəsidir.

İsa HƏBİBBƏYLİ

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik, Milli Məclisin deputatı

525-ci qəzet.- 2022.- 4 iyun.- S.16-17.