Tamaşa və tamaşaçı. Dramaturq ustalığı

"ULDUZ" JURNALI İLƏ "525-Cİ QƏZET"İN BİRGƏ LAYİHƏSİ - VII DƏRS

Tamaşa tamaşaçı üçün hazırlanır. Rəssamın əsəri öz sahibini tapandan sonra əsrlərlə yaşaya bilər, az tirajla çap edilmiş şeir də müəllifinə ölməzlik, əbədi həyat qazandıra bilər, amma tamaşaçısız səhnə əsəri, tamaşa, hesab elə, yoxdur, mövcud deyil. Əlbəttə, texniki imkanların geniş olduğu bir vaxtda tamaşanı lentə alıb saxlamaq da olar, amma o, yenə də tamaşaçısız havayı çəkilmiş zəhmət, havaya sovrulmuş maliyyədir. Deməli, dramaturq tamaşasına nə qədər mümkündür, çox tamaşaçı cəlb etməyə çalışmalıdır.

Hələ eramızdan əvvəl Aristotel deyirdi ki, ünsiyyət prosesi özündə üç şərti birləşdirir: mənbə, məlumat və ünvan. Əgər bu üç şərtdən biri yoxdursa, ünsiyyət alınmayacaq. Filosofun dediyi ünsiyyət komponentləri prinsipindən yanaşsaq, dramaturq mənbə, onun pyesi məlumat, tamaşaçı isə repisiyentdir, başqa sözlə, tamaşaçı alıcıdır, ünvandır. Deməli, hər bir dramaturq ilk növbədə auditoriyanın fikri və istəyi ilə hesablaşmalı, onun vaxtını qiymətləndirməyi bacarmalıdır.

Dram yaradıcılığının ən vacib şərti onun darıxdırıcı olmamasıdır. Bəzi dramaturqlar hesab edirlər ki, tamaşaçının istəyi ilə hesablaşmaq yaradıcı prosesi aşağılayır, bayağılaşdırır, hətta heçə endirir. Onların fikrincə, əsl sənətkar kütləyə yarınmağa çalışmamalıdır, onun missiyası daha alidir. Belə dramaturqlar (tək dramaturqlarmı?) özlərinə vurğundurlar, öz işlərindən özləri bayılırlar. Əslində isə, belə sənətkarlar aldanırlar, onların mövqeyi yanlışdır, hətta ziyanlıdır, yaxşı dramaturq əsəri mütləq öz auditoriyasını tapır. Tamaşaçı iti, sərt mövzular qaldıran pyesləri sevir. O, həyəcanlanmaq, narahatlıq keçirmək, nigaran qalmaq istəyir, əgər bunlar pyesdə yoxdursa, uğursuzluq qaçılmazdır. Artur Miller demiş, "dramaturq elə yazmalıdır ki, tamaşaçı onun pyesini sənət əsəri kimi yox, həyatın özü kimi qəbul etsin".

Bir misal çəkim, Gənc Tamaşaçılar Teatrında "Hasarın o üzü" adlı pyesim əsasında Bəhram Osmanov maraqlı bir tamaşa hazırlamışdı. Pyesdə cəmiyyətimiz üçün çox aktual olan bir mövzu işlənmişdi, bir ailədə dinə ikili münasibət. Qadın dindar, kişi dindən uzaq adamdır. Necə ki, müasir cəmiyyətimiz bu məsələdə çaşqın vəziyyətdədir. Bir sözlə, pyesdə konflikt bir ailənin timsalında dinlə dinsizlik arasındadır. Teatrsevərlər ekrandan yaxşı tanıdıqları və teatr səhnəsində ilk dəfə məhz bu əsərdə gördükləri Həmidə Ömərova və məxsusi bu tamaşada oynamaq üçün Azdramadan dəvət olunmuş Nurəddin Mehdixanlının ifasında tamaşanı çox sevdilər. Daim anşlaqla keçən tamaşa artıq 10 ildir, teatrın fəal repertuarındadır, bu o deməkdir ki, tamaşaçı səhnədə gördüklərinə ən azı biganə deyil. Bu tamaşada, bir qayda olaraq, əvvəl gülən, Nurəddin Mehdixanlının zarafatlarına coşqun reaksiya verən tamaşaçı birinci hissənin axırında və bütövlükdə ikinci hissədə elə yenə də əsas qəhrəmanların dramından sarsılır, təsirlənir, qəhərlənir, hətta ağlayır. Tamaşaların birində birinci hissənin axırına yaxın orta yaşlı bir xanım hıçqırıqla ağlayırdı, hətta bu, bir qədər isterik ağlama idi. Antraktda xanımı foyeyə çıxartdılar. Mən də bu mənzərəni görüb özündənrazı dramaturq ədası ilə yanımdakı həmkarıma "Dramaturq adamın anasını belə ağladır" demişdim. Sonra biləndə ki, xanım üçün təcili yardım çağırılıb, dediyimə bir az peşman oldum, fikirləşdim ki, deyəsən, barıtı çox eləmişəm.

Əlbəttə, bu, epizodik bir hadisədir, amma nəzərə almaq lazımdır ki, tamaşaya müxtəlif zövqlü, müxtəlif səviyyəli adamlar gəlir, salon dolur, amma onlar hələ publika deyil, tamaşanın düyün hissəsində elə bir hadisə baş verməlidir ki, bu adamlar həmin hadisəyə kollektiv şəkildə köklənsinlər, bir-birlərinə yaxınlaşsınlar, ümumi emosiya ilə yüklənib səhnədə baş verənlərə köklənsinlər, tamaşanın bitməsini istəməsinlər, qəhrəmanlardan ayrılmağa tələsməsinlər. Onu da nəzərə almalıyıq ki, uzaq illərin o tayında bilet almaq üçün saatlarla növbəyə dayanan tamaşaçılar indi yoxdur, olmayacaq da. İndi tamaşaçı teatr üçün yox, dramaturq, rejissor, aktyor, nəhayət, teatr tamaşası üçün növbəyə dayanmalı, onun teatra gətirilməsi üçün yollar axtarmalıdır. İnternetdə pişiyin salto eləməsinə milyonlarla adam baxır, layk eləyir, şərh yazır, teatr tamaşasına isə heç min layk gəlmir. Deməli, teatr, nə qədər paradoksal olsa da, həmin "idmançı" pişiklə rəqabət aparmağa məcburdur. Bəs buna necə nail olmalı? Bax bu yerdə dramaturq ustalığından danışmağa ehtiyac yaranır. Çünki tamaşanın uğuru ilk növbədə yaxşı dramaturgiya ilə bağlıdır. Bəs onda bu dramaturq ustalığı nə deməkdir, ona necə nail olmalı?

Ondan başlayaq ki, dramaturqun yazdığı pyes hələ tamaşa deyil, bir növ yarımfabrikatdır, yarımfabrikat isə istifadəyə hazır deyil, onu bişirəndən sonra yemək olar. Yemək də o zaman dadlı olur ki, keyfiyyətli ərzaqdan hazırlansın. Deməli, dramaturq yaxşı tamaşa istəyirsə, ilk növbədə yaxşı pyes yazmalıdır. Biz əvvəlki dərslərimizdə pyes necə yazılır sualına ümumi şəkildə cavab vermişdik, amma bu dərsimizdə artıq YAXŞI pyes necə yazılmalıdır sualına konkret cavab tapmağa çalışacağıq.

Dramaturq səri yazmağa başlamamış bu haqda düşünməli və özünə bir neçə sual verməli, onu səmimi cavablandırmalıdır:

1. Pyesin ideyası orijinaldırmı?

2. Pyes kəskin süjetlidirmi?

3. Nə haqda yazmaq istədiyimi bir cümlədə (loqlayn) ifadə edə bilərəmmi?

4. Mənim demək istədiklərim uydurduğum əhvalata sığacaqmı?

5. Pyesimin ideya və mövzusu özünü nəylə ifadə edəcəkdir: xarakterlərlə, hərəkətlərlə, yoxsa dialoqlarla?

6. Pyesin əsasında olan bu əhvalatda şəxsən məni nə cəlb edir, kimə rəğbətim var, kimə yox, bu əhvalat mənim özümü təsirləndirirmi?

7. Tamaşaçı bu tamaşaya niyə baxmalıdır?

8. Nəhayət, mənim pyesimdə hər şeyə yeni baxış, yüksək peşəkarlıq, ifadə tərzinin orijinallığı, parlaq və yaddaqalan xarakterlər varmı?

Bu suallara müsbət cavab alandan sonra klaviaturanın arxasına keçmək olar. Başlayırıq ekspozisiyanı yazmağa və dramatik situasiyanı qurmağa. Bir dramaturq kimi, mənim üçün dramatik situasiya xarici vəziyyətin, bəlkə də, şəraitin, xarakterin özündən güclü olmalıdır. Yəni mən elə bir şərait yaratmalıyam ki, yaşam tərzini dəyişmək fikrində olmayan qəhrəmanım öz adi vəziyyətindən çıxmağa məcbur olsun, bir an çaşqın vəziyyətə düşsün, çıxış yolu tapa bilməsin.

Məsələn, gənc, sağlam, kefikök qəhrəman xarici ölkədən qayıdıb gəlir. O, belə də yaşamaq, ən azı həyatdan, dünyadan zövq almaq istərdi. Və birdən ona məlum olur ki, əmisi atasını öldürüb, anasını yatağına salıb, var-dövlətinə sahib çıxıb. Çaşıb qalmış qəhrəman çıxılmaz vəziyyətdədir. Bu azmış kimi, kənardan təzyiqlər başlayır, onu istəyənlər gənci intiqama, qisasa səsləyir, hətta təhrik edirlər. Deməli, qəhrəmanın qarşısında həqiqəti öyrənmək, lazım gələrsə, qisas almaq, ədaləti bərpa etmək kimi bir məqsəd dayanır. Amma bu məqsədi reallaşdırmaq asan məsələ deyil, qarşıda onun özündən qat-qat güclü ciddi maneə - antoqonist var. Bax, bu, əsl dramatik situasiyadır. Bu situasiya dərin daxili və xarici konfliktin yaranmasına şərait yaradır. Məqsədə çatmaq yolunda maneələr gücləndikcə konflikt dərinləşir, onunla da bərabər, qəhrəmanın xarakteri gözümüz önündə yaranır, inkişaf edir, biz onu fəaliyyətdə görürük. Burda ölüm-dirim mübarizəsi var. Hadisələrin gərginliyi tamaşaçıya da sirayət edir. O həyəcanlanır, gərginlik keçirir, emosional anlar yaşayır, başqa sözlə, tamaşadan istədiyini və gözlədiyini alır.

Əlbəttə, mənim dediklərimi özünü dramaturq hesab edən hər kəs bilməlidir, yəqin, bilir də. Bəs onda niyə yaxşı pyeslər az yazılır? Əlbəttə, bu sualın hamının bildiyi, qısa bir cavabı var: İSTEDAD! Söz yox ki, istedad əsasdır, amma unutmayaq ki, tək istedadla iş bitmir, dramaturqa xüsusi yazı texnikası da lazımdır, çünki pyes yazmaq həm də texniki işdir, başqa sözlə, dramaturq həm də texnardır, o, dramaturgiyanın texnikasını və teatrı, səhnəni yaxşı bilməlidir. Elə bu mövqedən yanaşıb gənc həmkarlarıma şəxsi təcrübəmə əsaslanan bir sıra tövsiyələrimi bildirmək istərdim:

Dərhal əsas mətləbə keçmək lazımdır. Əsas mətləbə dəxli olmayan uzun-uzadı söhbətlərdən, jarqon ifadələrdən, slenqlərdən qaçmaq lazımdır. Yeri gəlmişkən, çox vaxt dramaturqlarımız özgə millətdən olan personajlarını dindirəndə təhrif olunmuş sözlərdən, dialektlərdən istifadə edirlər. Möhtəşəm qələbəmizdən sonra yaranan bəzi tamaşalarda düşmən obrazlarını da görürük. İki düşmən Azərbaycan dilində onlara məxsus ləhcədə danışır, bir növ Nəcəf bəy Vəzirovun Qıdı kirvəsi kimi. Unudurlar ki, Qıdı kirvə azərbaycanlıların məclisində danışır. Onun pozuq dildə danışması təbiidir. İki erməninin bir-biri ilə pozuq Azərbaycan dilində danışması isə ən azı təəccüb doğurur.

Səbəb və nəticə. Süjet inkişaf edib irəlilədikcə bir hadisə o biri hadisəni doğurur, ona səbəb olur, sonra üçüncü hadisə başlayır. Əlbəttə, hər hansı bir hadisə deyil, məhz bir-birlərinə səbəb və nəticə məntiqi ilə bağlı hadisələr.

Ritm və ovqat. Pyesin ovqatını və ritmini müəyyən etmək çox vacibdir. Nəzərə almalıyıq ki, ucadan oxunmaq üçün yazılmış mətnlə mütaliə üçün nəzərdə tutulmuş mətn arasında böyük fərq var. Odur ki, uzun monoloqlardan qaçın. Təbii səslənən qısa, məzmunlu və sürətli dialoqlardan istifadə etmək lazımdır, onlar bir-biri ilə bir zəncirin halqaları kimi birləşməli və personajlar arasında tennis topu kimi irəli-geri "sıçramalıdır". Bəs buna necə nail olmalı? Bəli, yazmalı, dəfələrlə köçürməli, bir də köçürməli, ucadan oxumalı! İstənilən müəllif pyesini gözdən keçirməklə onun artıq mətnlə yüklənib-yüklənmədiyini asanlıqla müəyyən edə bilir. Pyesdə artıq nə varsa, dərhal gözə çarpır. Heç mətni oxumadan, sadəcə, səhifələrə baxmaqla replikaların həddindən artıq uzun olduğu görünür.

Təsvir və remarkalar. Səhnənin uzun-uzadı təsvirlərindən, yersiz remarkalardan və süjetin inkişafında əhəmiyyətli rolu olmayan personajlardan yaxa qurtarmağa çalışın. Teatra yaxşı bələd olan dramaturq bilir ki, səhnəyə aid təsvirlərin və remarkaların ustad rejissor üçün elə bir əhəmiyyəti yoxdur. Bunu bilə-bilə pyesi yükləmək mənasız işdir. Yeri gəlmişkən, Şekspir əsərlərində remarka, demək olar ki, yoxdur.

Dramaturq ustalığı sonsuz söhbətin mövzusudur, danışdıqca danışa bilərsən, amma başlanan sona yetməlidir. Biz tamaşaçının marağını nəzərə alıb tamaşanı lazım olan məqamda bitirdiyimiz kimi, söhbətimizi də sizi yormadan elə burda bitirirəm. Axı biz həmişə çalışırıq, tamaşaçı tamaşanın bitməsindən sevinmək əvəzinə təəssüflənsin, tamaşanın təsirindən uzun müddət çıxa bilməsin, hadisələri istəyinə uyğun şəkildə davam etdirsin.

Əli ƏMİRLİ

525-ci qəzet.- 2022.- 8 iyun.- S. 14.