Milli mənlik və istiqlal duyğularının alovlu tərcümanı

Əhməd Cavad - 130

Azərbaycan və Türk dünyası ədəbiyyatının görkəmli simalarından olan Əhməd Cavadın (1892-1937) yaradıcılığı milli dövlətçiliyin, o cümlədən, Xalq Cümhuriyyətinin tərənnümü baxımından çox zəngin və dəyərlidir.

Dövlət müstəqilliyinin əldə olunmasından yaranan milli qürur, sevinc və fəxarət duyğuları istiqlalımızın böyük nəğməkarı, görkəmli şair Əhməd Cavadın poeziyasında son dərəcə mühüm əsas yeri tutmaqla ədəbiyyatımızda yeni milli poeziya məktəbi yaradır. Azərbaycan ədəbiyyatı və ictimai fikrinin inkişafında tutduğu əvəzsiz mövqeyinə görə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev "Əhməd Cavadın 130 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında" Sərəncam imzaladı. Sərəncamda şairin yaradıcılığı, ədəbi fəaliyyəti layiqincə dəyərləndirilərək bildirilir: "Əhməd Cavad ədəbi-bədii fikir tarixində istiqlal şairi kimi özünəməxsus dəsti-xətti ilə seçilən, müstəsna mövqeyə malik söz ustalarındandır. Bütün qəlbi ilə bağlı olduğu doğma xalqının müstəqillik ideallarına həyatı boyu sadiq qalmış sənətkarın azadlıq motivləri ilə zəngin yaradıcılığı milli məfkurədən yoğrulmuşdur. Azərbaycanın dövlət rəmzlərini yüksək şeiriyyətlə alovlu tərənnüm edən şairin müstəqil dövlətçiliyə sevgi aşılayan əsərləri dərin vətənpəvərlik duyğularının heyrətamiz poetik ifadəsidir".

Dövlət müstəqilliyinin əldə olunmasından yaranan yüksək əhval-ruhiyyə, mənəvi toxtaqlıq, müstəqillik duyğuları, azadlıq sevgisi və vətən məhəbbəti bu dövrdə yaranan milli poeziya nümunələrində özünə geniş yer tapıb ki, Azərbaycan poeziyasının mükəmməl ustadlarından olan Əhməd Cavad yaradıcılığı bu poeziyanın ən gözəl örnəyini təşkil edir. Bu qüdrətli və vətənpərvər şair Azərbaycanın Dövlət Himninin sözlərini yazıb, dövlət atributlarını vəsf və tərənnüm edib, dövlətçiliyə məhəbbət və vətənə bağlılıq hisslərinin alovlu təbliğçisi olub. Professor Yaşar Qarayev haqlı olaraq yazırdı ki: "Cümhuriyyət" deyəndə yada hamıdan əvvəl Əhməd Cavad düşür... Üçrəngli poeziya bədii yaddaşa hamıdan əvvəl Əhməd Cavadın qələmi ilə həkk olunmuşdur". Bu baxımdan Əhməd Cavadın yaradıcılığı dövlətçiliyə sədaqət və tərənnüm dolu nümunələri ilə fərqlənir:

Soranlara mən bu yurdun

Anlatayım nəsiyəm:

Mən çeynənən bir ölkənin

Haqq bağıran səsiyəm -

deyə özünü mənsub olduğu xalqın və ölkənin istiqlal, ədalət carçısı kimi tanıdır. Yaradıcılığının bu xüsusiyyətlərinə görə Ə.Cavad həm də milli ədəbiyyatımızda dövlətçilik atributlarını tərənnüm edən yaradıcı sənətkarların ağsaqqalı və başçısı hesab olunur. Qəlbi vətən eşqi ilə yanan bu böyük sənətkar əsərlərində vətənə və xalqına məhəbbətini əks etdirmiş, milli duyğuları dilə gətirmiş, elm, maarif, milli oyanış və ana dili kimi məsələləri gündəmə çıxarmışdı.

Onun "Azərbaycan bayrağına" şeiri də bu ruhda yazılan, sənətkarın bir vətəndaş-şair olaraq dövlət müstəqilliyinə, xalqının, millətinin, vətəninin müstəqillik simvoluna bəslədiyi sonsuz məhəbbətini, qürurverici hisslərini ifadə edir. Bu əsəri Azərbaycanın müstəqillik tarixində bayrağa məhəbbət dolu şeirlər silsiləsinin mənəvi atası da adlandırmaq olar.

Türküstan elləri öpüb alnını,

Söyləyir dərdini sana, bayrağım!

Üçrəngli əksini Quzğun dənizdən,

Ərməğan yollasın yara, bayrağım!

...Köksümdə tufanlar gəldim irəli,

Öpüm kölgən düşən mübarək yeri!

Allahın yıldızı, o gözəl pəri,

Sığınmış qoynunda Aya, bayrağım!

Şeir özünün bədii təsir gücü, səmimiliyi və dövlətçilik dəyərlərinə vətəndaşlıq məhəbbəti ilə seçilən, bədii-estetik əhəmiyyətilə diqqəti cəlb edən əbədiyaşar bir əsərdir. Diqqət edilsə, şair təkcə tərənnüm və vəsf etmir, həm də bayraqdakı rəmzi işarələrin mənasını açır, onun müqəddəsliyi və ucalığını hiss etdirir, hətta milli dövlətçilik tarixinə nəzər salır, milli dövlətçilik ənənələrini izləyərək bu müqəddəs Oğuz-Türk yurdunda mövcud olmuş məşhur Elxanilər-Atabəylər dövlətinə işarə edir.

Ümumiyyətlə, Vətən məhəbbətinin bədii ədəbiyyatdakı bir simvolu olaraq çıxış edən bayraq mövzusu böyük Azərbaycan şairi Əhməd Cavadın yaradıcılığında əsas mövzulardan biridir. Şairin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildiyi və ilk milli dövlət bayrağı qaldırıldığı 1918-ci ildə şəxsən söylədiyi "Elin bayrağı" şeiri də bayrağa və onun ifadə etdiyi müstəqillik və azadlığa dərin məhəbbət ifadə edir. Şair bayrağı kəsb etdiyi məzmun və mahiyyətə əsasən qibləgah, yol göstərən kimi təqdim edir. Əhməd Cavad Azərbaycan bayrağını kamilləşmə dövrünü keçən "Azərbaycançılıq" ideologiyasının qibləgahı və yol göstərəni kimi göstərir, bu bayrağın iman və inam yeri olduğunu bildirir.

Təmiz al alnındakı tozu, torpağı,

Haqq üçün açdığın əllərinlə sil!

Qalxıb, bir də enməz elin bayrağı,

O sənin, o mənim əlimdədir, bil! -

deyə bütün vətəndaşları bu bayraq altında Azərbaycanın və Azərbaycançılığın əsgəritək birləşməyə dəvət edir.

Vətəndaş-şair məhz bu hisslərlə, sonsuz məhəbbət və dərin iftixarla bayrağa sevgi dolu şeirlər həsr edirdi. Əhməd Cavad adıgedən şeirlərilə bərabər, digər mövzulu əsərlərində, habelə "Aşiqin dərdi", "Bən bulmuşam", məşhur "Göy göl" kimi şeirlərində də Azərbaycan bayrağına sevgisini poetik şəkildə ifadə etməyə müvəffəq olmuşdu. O, bütün yaradıcılığı ilə Azərbaycan dövlətçilik təfəkkürünün poetik ifadəsi, dövlətçilik dəyərlərimizin tərənnümçüsüdür. Bu baxımdan, bayraq və gerb sənətini öyrənən heraldika elmi ilə müqayisədə ədəbi yaradıcılığı dövlətçilik atributlarına, xüsusilə bayrağa və onun rəmzlərinə vəsflə yazılmış Əhməd Cavad poeziyasını "Heraldik poeziya" adlandırmaq olar. Bu sonsuz məhəbbətdən idi ki, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini itirməsi, işğalı dərdi şairi rahat buraxmamış, onun sonrakı yaradıcılıq nümunələrində bu məsələ yanıqlı şəkildə həsrətli ifadələrlə xatırlanmışdı. Sovet dövründə yazılan "Göygöl" şeirindəki bu notlar da onun vaxtilə sərt tənqid olunmasına bəhanə olmuşdu:

Sənin gözəlliyin gəlməz ki saya?!

Qoynunda yer vardır Ulduza, Aya.

Oldun sən onlara mehriban daya,

Fələk busatını quralı, Göygöl!

Əlbəttə, misralarda Azərbaycan xalqının bu şanlı illərinin - 1918-1920-ci illərin tarixini bilənlər yaxşı başa düşür ki, Əhməd Cavad Göygölə müraciət etməklə həm vətəni, həm də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin paytaxtı olmuş Gəncəni, bu şəhərin AXC dövründəki şanlı paytaxtlığını dilə gətirmək istəyir. Çünki AXC elan edildikdən sonra Bakı şəhəri düşmən əhatəsində olduğu üçün müstəqil dövlətin paytaxtı Tiflisdən Gəncə şəhərinə köçməli olmuşdu. Şair də: "Qoynunda yer vardır Ulduza, Aya. Oldun sən onlara mehriban daya, Fələk busatını quralı, Göygöl!" - deyə bu dönəmləri xatırlatmış, müstəqil Azərbaycanın bu illərinin həsrət duyğularını ifadə etmişdi. Bu baxımdan akademik Kamal Abdullanın böyük şair H.Cavid haqqında dediyi bu sözləri Əhməd Cavada da şamil etmək olar ki: "Azərbaycan yaradıcı fikri süni misralar təlatümündə boğulduğu bir zamanda həyatı bahasına olsa da, ...öz sənət idealına xain çıxmamış, onu satmamışdır".

Ümumiyyətlə, dövlətçilik ruhu, Azərbaycançılıq məfkurəsi Əhməd Cavad yaradıcılığı üçün olduqca səciyyəvidir. Əhməd Cavadın "Nədən yarandın", "Azərbaycan bayrağına", "Elin bayrağı", "Al bayrağa" kimi şeirləri sırf dövlət müstəqilliyini simvolizə edən bayrağa məhəbbət ruhunda yazılan və Azərbaycançılığı tərənnüm və təbliğ edən əsərlərdir. Əhməd Cavad poeziyasında milli düşüncə təkcə Azərbaycan və Azərbaycançılıqla məhdudlaşmır, ümumən türk və türkçülük ideyası ilə çuğlaşaraq Turançılığı da əhatə edir. Bu mənada Əhməd Cavadın milli məfkurəsi ümumtürk nüvəli Azərbaycançılıq ideologiyasıdır. Bu məhəbbətdən və bağlılıqdan irəli gəlirdi ki, onun şeirlərində türk düşüncəli poetik nümunələr də özünə xeyli sayda yer tutub, xüsusilə "Çırpınırdı Qara dəniz", "İstanbul", "Şəhidlərə", "Türk ordusuna", "Ey əsgər" kimi şeirlərində Turançılıq sevgisi ifadə olunub.

Bütün bunlara istinadən tam əminliklə deyə bilərik ki, Azərbaycançılıq məfkurəsi ilə zəngin ədəbi-bədii yaradıcılığa malik Əhməd Cavad Azərbaycan istiqlal düşüncəsi, milli mistəqillik mücadiləsi və milli ideologiyasının ən görkəmli nümayəndələrindən biridir. Milli marş, dövlət himni və bayraq şeirlərilə məşhurlaşmış Əhməd Cavad yaradıcılığı hər gələn yeni nəsillər üçün milli istiqlal kitabı və vətəndaşlıq nümunəsidir.

Ramiz Qasımov

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı

525-ci qəzet.- 2022.- 9 iyun.- S.13.