Azərbaycan etnomusiqişünaslığına dair unikal nəşr

2021-ci il Azərbaycan musiqi elmi tarixində əlamətdar il kimi yadda qaldı. Düz 100 il bundan öncə - 1921-ci ildə dahi bəstəkar, alim və ictimai xadim Üzeyir Hacıbəyli tərəfindən Bakı Musiqi Akademiyasının (Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası) yaranması ilə bərabər Azərbaycan etnomusiqişünaslığının əsası qoyulub. Belə bir xüsusi tarixi hadisə ilə əlaqədar Ü.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının "Azərbaycan ənənəvi musiqisi və müasir texnologiyalar" kafedrası tərəfindən hazırlanan və geniş oxucu auditoriyasına təqdim edilən "Azərbaycan etnomusiqişünaslığı. 1921-2021 illər" nəşri böyük marağa səbəb oldu.

Bildiyimiz kimi, XXI əsrdə Azərbaycan ənənəvi musiqisinin tədqiqi problemləri sahəsində xüsusi fəallığın yaranmasına musiqi mədəniyyətimizin dinamik inkişafı ilə bağlı olan mühüm hadisələr təkan verib.

Ənənəvi klassik musiqi mədəniyyətimizə olan marağın getdikcə artmasına Ulu öndər Heydər Əliyevin ənənələrini layiqincə davam etdirən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin və Respublikanın Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanim Əliyevanın bu sahədəki fəaliyyətləri stimul verib. Muğam layihələri çərçivəsində həyata keçirilən beynəlxalq festivallar, elmi simpoziumlar, televiziya müsabiqələri, çap olunan müxtəlif nəşrlər (kitab, lüğət, ensiklopediya, albomlar) buna parlaq misal ola bilər. Bu sırada Azərbaycan muğamının və aşıq sənətinin UNESCO-nun mənəvi dəyərlər siyahısına daxil edilməsi Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin əldə etdiyi böyük nailiyyətidir.

Məhz belə qlobal hadisələr çərçivəsində ənənəvi musiqimizin tədqiqinə və təbliğinə həsr olunan bir çox layihələrin həyata keçirilməsi mümkünləşib: "Qarabağ xanəndələri" kolleksiyası, bərpa olunmuş yazılarla 120 diskin daxil olduğu "Muğam ensiklopediyası" Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə hazırlanıb, eləcə də "Azərbaycanın ənənəvi musiqi Atlası", "Musiqiçinin elektron kitabxanası", "İzahlı saz-söz lüğəti", "İzahlı muğam lüğəti" və sair layihələr işıq üzü görüb. Azərbaycan milli musiqi irsinin təbliğində olduqca böyük rol oynayan və maarifçilik missiyasını yerinə yetirən bütün bu sadalanan layihələrin hazırlanmasında Əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq elmləri doktoru, aşıqşünas-alim, Bakı Musiqi Akademiyasının "Azərbaycan ənənəvi musiqisi və müasir texnologiyalar" kafedrasının müdiri, Azərbaycan musiqisi üzrə bir çox kitabların, dərs vəsaitlərinin və internet-layihələrin müəllifi və rəhbəri, "Musiqi dünyası" jurnalının baş redaktoru və naşiri, III dərəcə "Əmək" ordenli, professor Tariyel Məmmədovun rolu xüsusi qeyd edilməlidir.

"Azərbaycan etnomusiqişünaslığı" kitabının meydana gəlməsində də onun ideya müəllifi və elmi redaktoru olan Tariyel Məmmədovun bu sahədə əldə etdiyi böyük təcrübəsi və peşəkarlığı əhəmiyyətli rol oynayıb. Çox nəfis şəkildə çap edilən, olduqca həcmli - 592 səhifədən ibarət olan kitabın redaksiya heyətinə Bakı Musiqi Akademiyasının rektoru, Azərbaycan və SSRİ Xalq artisti, professor Fərhad Bədəlbəylinin sədrlik etməsi onun mükəmməl və keyfiyyətli alınmasına zəmanət verib. Həmçinin, tərtibçilərin - Tariyel Məmmədov və əməkdar müəllim, sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor Cəmilə Həsənovanın böyük əməyi və rəyçilərin - Əməkdar incəsənət xadimi və Əməkdar elm xadimi, sənətşünaslıq elmləri doktoru, akademik Zemfira Səfərova, Xalq artisti, AMEA-nın müxbir üzvü Firəngiz Əlizadə, Əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, professor Aida Tağızadənin verdikləri dəyər belə unikal layihənin həyata keçirilməsinə imkan yaradıb.

Otuz iki (32) məqaləni özündə toplayan bu kitab öz orijinal quruluşuna görə diqqəti cəlb edir. İki hissədən ibarət olan kitabda təqdim edilən məqalələrin hər biri etnomusiqişünaslığın keçmiş və indiki inkişaf mərhələləri haqqında təsəvvürü genişləndirir.

Belə ki, toplunun "Azərbaycan etnomusiqişünaslığının inkişaf tarixindən səhifələr" adlı I hissəsində (müəlliflər Tariyel Məmmədov, Cəmilə Həsənova) milli etnomusiqişünaslığın yaranmasının tarixi zəmini və XX əsrin I yarısında Azərbaycan Dövlər Konservatoriyasında etnomusiqişünaslığın təşəkkülü haqqında tarixi-icmal xarakterli məlumatların toplanması, həmçinin, XX əsrin II yarısında Azərbaycan etnomusiqişünaslığının inkişaf yolları, onilliklərlə addımbaaddım irəliləməsi, yeni-yeni uğurları və nailiyyətləri işıqlandırılması yer alır. Burada böyük bir tarixi inkişaf yolu keçən Azərbaycan etnomusiqişünaslığının bu illər ərzində mövcud formalaşmış ənənələri davam etdirməsi, yeni tədqiqat sahələrinin yaranması, bu sahədə ixtisaslı kadrların yetişməsi, bütün bunların elmi-təcrübi və tədris əsasında baş verməsi xüsusi qeyd edilir.

Kitabın eyniadlı II hissəsi isə "Etnomusiqişünaslar etnomusiqişünaslıq haqqında" adı altında toplanmış məqalələrdən ibarətdir. Burada əvvəlcə, rus dilində verilən materialların müəllifləri sırasında Azərbaycan tədqiqatçıları ilə yanaşı, Rusiya, Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan və Tacikistandan olan həmkarların etnomusiqişünaslığın müxtəlif aspektlərinə həsr edilən məqalələri əhəmiyyətli yer tutur. Bunların arasında qeyri-milli etnomusiqişünasların Azərbaycan etnomusiqişünaslığı haqqında məqalələri böyük maraq doğurur, etnomusiqişünaslığımızın tarixindəki unudulan səhifələri canlandırır.

Kitab Azərbaycan etnomusiqişünaslığının mövqelərini obyektivləşdirir, tərəfdaşlıq perspektivlərini açır. Xüsusilə, bu bölmənin elmi diskursu - postsovet dövlətlərinin və Azərbaycan alimlərinin birgə fəaliyyətinin əhəmiyyətini diqqətə çatdırır.

II hissənin oxuculara təqdim edilən sonrakı bölməsində isə azərbaycandilli etnomusiqişünasların etnomusiqişünaslıq üzrə araşdırmaları çoxaspektliliyi ilə diqqəti cəlb edir. Burada həm muğam sənəti, həm aşıq yaradıcılığı, həm xalq mahnısı ilə bağlı tarixi-nəzəri problemlərin işlənməsi ilə yanaşı, folklor ekspedisiyalarının nəticələri haqqında da məqalələr önəmli yer tutur.

Kitabın səhifələrini vərəqlədikcə müəlliflərin elmi məqalələri maraqlı və bu gün də aktual olan mövzularla bir-birini əvəz edir. Burada təqdim olunan məqalələr mövzu dairəsinin genişliyi ilə diqqəti çəkir. Ən önəmlisi isə ondan ibarətdir ki, bir toplu çərçivəsində postsovet məkanına daxil olan etnomusiqişünasları, ənənəvi musiqinin müxtəlif tədqiqat aspektlərini işıqlandırmalarına baxmayaraq, vahid məqsədə xidmət etmələri birləşdirir.

Kitabda yer alan "Etnomusiqişünaslıq haqqında nəşr edilmiş əsərlər" bölməsi də vacibdir. Burada əsasən Bakı Musiqi Akademiyasının professor-müəllim kollektivinin müxtəlif illərdə çap edilmiş məqalə və kitablarının, metodik tövsiyə və dərs proqramlarının, dissertasiyaların, hətta, tələbələrin diplom işlərinin geniş siyahısının verilməsi bu təhsil ocağının dərin və zəngin ənənələrə malik olduğunu bir daha sübut edir.

Bundan əlavə, kitabın tərtibatında daha bir orijinal yenilik "Tarixin canlı səsləri" bölməsidir ki, bura əlavə edilmiş "Üzeyirin musiqi dünyası" CD diskində "Musiqi dünyası" jurnalının canlı səs arxivindən istifadə olunmuşdur. Ölməz bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin müxtəlif illərdə xatirəsinə həsr olunan yubiley gecələrində haqqında korifey sənətkarların - Qara Qarayevin, Fikrət Əmirovun, Niyazinin, Bülbülün, D.Şostakoviçin, T.Xrennikovun və başqalarının dahi sənətkar, ustad, vətənpərvər şəxsiyyət, qayğıkeş müəllim, sadə və xeyirxah insan haqqında söylədikləri səmimi fikirləri və xatirələri canlı səsləndirilərək kitabı daha da maraqlı edib.

Tarixin canlı səsləri arasında ilk öncə Ulu öndər Heydər Əliyevin Üzeyir Hacıbəylinin 110 illiyinə həsr olunmuş gecədə çıxışı zamanı sənətkarın yaradıcılığına verdiyi qiymət və dəyərin ifadə olunduğu dərin məzmunlu fikirləri böyük tarixi əhəmiyyət kəsb edir. Məlum olduğu kimi, Ümummilli liderimiz H.Əliyev Ü.Hacıbəyli irsini, onun Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafındakı rolunu yüksək qiymətləndirərək daima öz çıxışlarında bunu vurğulayıb. Ulu öndərin bu yubiley gecəsindəki çıxışı xüsusilə yaddaqalan olub. Heydər Əliyev bəstəkarın XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan milli musiqisinin dünya professional musiqi sənəti ilə qovuşması yolunda misilsiz xidmətini və bu yolda onun nə dərəcədə uzaqgörən, doğru olduğunu çox dəqiqliklə göstərib. O, Ü.Hacıbəylinin bütün əsərlərinin mədəniyyətimizin inkişaf etməsinə xidmət göstərdiyini və bu xidmətlərin unudulmaz və əvəzsiz olduğunu nəzərə alaraq dahi bəstəkarın adını əbədiləşdirmək məqsədilə onun doğum gününü respublikada Musiqi bayramı kimi qeyd edilməsi ideyasını irəli sürüb. Həqiqətən, 1999-cu ildən bu günədək sentyabrın 18-i rəsmi şəkildə "Üzeyir günü"nün Musiqi bayramı kimi qeyd edilməsi bir ənənə halını alaraq Azərbaycan mədəniyyətini əlamətdar hadisələrlə zənginləşdirib.

Bu gün, fəal mədəniyyətlərarası əlaqələr və intensiv sivilizasiyalararası münasibətlər dövründə belə bir kitabın nəşr edilməsi xüsusilə aktualdır. Belə ki, kitabda çap olunan məqalələr müxtəlif ölkələri təmsil edən etnomusiqişünasların postsovet dövründə axtarışlarının hər zaman vacibliyini əks etdirir. Burada xüsusi olaraq musiqi-nəzəri, tarixi-faktoloji vektorların sintezinə cəhdi qeyd etmək istərdim. Bunların əsasında duran dünyagörüşü dominantı - müasir etnomusiqişünaslığın əhəmiyyətli konstantlarından, mədəni proseslərin məntiqinin ümumi qanunauyğunluqlarının dərk etmə problemlərinin aktuallaşmasından, tədqiqatların ümumsivilizasiya xarakterli universallar bazasında konseptuallaşmasından ibarətdir. İnanırıq ki, burada toplanan material Azərbaycan etnomusiqişünaslığının gələcək tədqiqatları üçün zəngin mənbə olacaq. Bu baxımdan "Azərbaycan etnomusiqişünaslığı. 1921-2021 illər" kitabı musiqişünaslığa mühüm töhfədir.

Rəna MƏMMƏDOVA

AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor, AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun "İncəsənətin qarşılıqlı əlaqələri" şöbəsinin müdiri

525-ci qəzet.- 2022.- 9 iyun.- S.11.