Qardaş Pakistan haqqında qiymətli əsər

Tanınmış diplomat, Azərbaycan Respublikasının İran İslam Respublikasındakı səfirliyində müşavir, ruhumuzun şəhəri və ürəyimizin bir parçası olan Təbrizdə baş konsul vəzifəsinə təyin edilmiş (1996-2002), Pakistan İslam Respublikasında və Əfqanıstanda (2002-2010, iqamətgahı İslamabad olmaqla) və Ukraynada (2010-2015) fövqəladə və səlahiyyətli səfiri işləmiş, hazırda isə AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun icraçı direktoru, tarix elmləri doktoru, şərqşünas alim Eynulla Mədətlinin dost və qardaş Pakistan İslam Respublikası haqqında yazdığı əsər, heç şübhəsiz, faydalıdır və maraq doğuracaqdır. İlk növbədə ona görə ki, əsər Pakistanda dövlətimizi təmsil edən, iki ölkə arasında olan münasibətlərin bütün - həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi tərəflərinə hakim olan bir şəxs tərəfindən yazılıb.

Heç kəsə sirr deyildir ki, dünya dövlətlərinin diplomatiya tarixində səfirlərin işdən ayrıldıqdan sonra günlüklərini, xatirələrini yazması praktikası mövcuddur. Bu, ayrı-ayrı ölkələrlə münasibətlərin pərdəarxası tərəflərini, hər hansı bir sənədin hazırlanması prosesi zamanı üzə çıxan çətinlikləri necə dəf etməyi və mövqeləri başa düşməyə kömək edir. Diplomatların xatirələrində, günlüklərində bir sıra mühüm pərdəarxası məqamlar barədə məlumatlar və ya təfərrüatlar verilir. Belə xatirələr, günlüklər ciddi tədqiqat işləri baxımından mötəbər mənbələr olmasa da, prosesləri dərk etməkdə köməkçi rolunu oynayır. Təəssüf ki, qədim və zəngin diplomatiya tarixi və ənənəsinə malik olan ölkəmizdə keçmiş səfirlərimiz arasında bu işi görənlər çox azdır. Bu baxımdan Eynulla Mədətlinin əsərinin yaxşı qarşılanacağı və xarici siyasət, diplomatiya tariximizin tədqiqatçıları üçün faydalı olacağına inanıram.

Məlum olduğu kimi, dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətində Asiyanın cənubunda yerləşən, bloklara qoşulmamaq hərəkatının iştirakçısı, region və dünya siyasətində özünəməxsus yeri olan Pakistan İslam Respublikası ilə münasibətlərin qurulması və inkişaf etdirilməsi başlıca yerlərdən birini tutdu.

Ölkəmizdə Pakistan dövlətinə və xalqına hər zaman xüsusi rəğbət və məhəbbət olub. 44 günlük Vətən müharibəsinin gedişində sınaqdan çıxan möhkəm dostluq və qardaşlıq münasibətləri onun tarix və mədəniyyətinə marağı daha da artırdı. Xüsusilə də, Pakistan xalqının və dövlətçilik tarixinin keçdiyi yol, xalqlarımızın bugünki qardaşlııq bağlarının hansı tarixi köklərə dayanması, strateji tərəfdaslığımızın hazırki səviyyəsinə çatmaq üçün həyata keçirilən dövlət siyasəti, əməkdaşlığımızın gələcək perspektivləri kimi məsələlərin araşdırılması zərurətə çevrilib.

Bu ilin iyun ayında Azərbaycan Respublikası və Paksitan İslam Respublikası arasında diplomatik əlaqələrin qurulmasının 30 illiyi tamam olur. Ötən illərdə qarşılıqlı münasibətlər böyük bir yol keçib və zəngin tarixi təcrübəsi toplanıb. Əməkdaşlığımız siyasi-diplomatik, ticarət-iqtisadi, elmi-texniki, humanitar, mədəni, hərbi və başqa sahələri əhatə edərək dərinləşib.

Pakistan İslam Respublikası Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini 1991-ci il dekabrın 12-də tanıdı. Bununla da Pakistan Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tanıyan üçüncü ölkə oldu. Qarşılıqlı münasibətlərin keçdiyi yola qısa nəzər yetirilməsi münasibətlərin daim genisləndirilməsi və dərinləşdirilməsini göstərir. Belə ki, tanınma haqqında qərardan az sonra, dekabr ayının sonlarında Pakistan nümayəndə heyəti Bakıya səfər etdi. Səfər zamanı Azərbaycan Respublikasının İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına üzvlüyü məsələsi müzakirə edildi və bu barədə razılıq əldə olundu.

İki ölkə arasında diplomatik əlaqələr 1992-ci il iyunun 9-da quruldu. Bir müddət keçmiş, 1993-cü il yanvarın 27-də Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi Azərbaycan Respublikasının İslamabadda səfirliyinin açılması haqqında 478 saylı qərar qəbul etdi. Lakin o vaxtlar bu qərarı reallasdırmaq mümkün olmadı. Bundan fərqli olaraq həmin il martın 12-də Pakistan İslam Respublikasının Azərbaycan Respublikasında səfirliyi açıldı.

İki ölkə arasında münasibətlər qurularkən Azərbaycan Respublikası işğalçı Ermənistanın hərbi təcavüzünə məruz qalmışdı və əraziləri bir-birinin ardınca işğal edilirdi. Ermənistanın beynəlxalq hüquq normalarını pozmasına və Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzü həyata keçirməsinə biganə qalmayan Pakistan birmənalı olaraq onu pislədi. Bu mövqe Kəlbəcər işğal olunduqda özünü qəti şəkildə göstərdi. 1993-cü il aprelin 30-da BMT Təhlükəsizlik Şurasının iclasında Pakistanın sədrliyi altında 822 saylı qətnamə qəbul edildi. Qətnamənin qəbulu zamanı Pakistanın tutduğu mövqe Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzünə münasibətinin aydın və konkret göstəricisi idi. Pakistan dövləti Ermənistanın hərbi təcavüzünü ittiham etməklə yanaşı, Azərbaycanın işğal edilmiş Dağlıq Qarabağ bölgəsindən və ətraf rayonlardan didərgin düşmüş məcburi köçkünlərə dəyəri 1 milyon dollar olan 25 tondan artıq humanitar yardım göndərdi. Bu addım çətin anlarda dostluq və qardaşlıq hisslərinin əməli işdə nümayişi idi.

Pakistan ilə münasibətlərin inkişafında yeni mərhələ 1993-cü ilin ortalarından başladı. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev 1994-cü ildən etibarən iki ölkə arasında qarşılıqlı münasibətlərinin inkişafından ötrü zəruri tədbirlər həyata keçirdi. Bir sıra saziş və müqavilələrin imzalanması məqsədi ilə Pakistanın xarici işlər naziri Sərdar Asif Əhməd həmin il yanvarın 24-də Bakıya rəsmi səfərə gəldi. Səfər zamanı iki ölkənin Xarici İşlər nazirlikləri arasında məsləhətləşmələr haqqında protokol imzalandı.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin dəvəti ilə Pakistan İslam Respublikasının Prezidenti Sərdar Faruq Əhməd Xan Leqari 1995-ci il oktyabrın 9-11-də Bakıya rəsmi səfər etdi. Bu, Pakistan dövlət başçısının Azərbaycana ilk səfəri idi. Ulu öndərin 1996-cı il aprelin 9-11-də Pakistanda rəsmi səfəri zamanı Prezident Fərrux Əhməd xan Leqari və Baş nazir Benəzir Bhutto ilə keçirdiyi danışıqlarda ikitərəfli və regional məsələlər müzakirə edildi. İslamabadda Azərbaycan Respublikasının səfirliyinin açılmasına, beynəlxalq səviyyədə daha sıx əməkdaşlıq edilməsinə dair fikir mübadiləsi aparıldı. Siyasi, hərbi, iqtisadi, mədəni və humanitar sahələrdə əməkdaşlıq məsələləri haqqında müvafiq sənədlər imzalandı.

Azərbaycan Prezidentinin Pakistana səfəri iki ölkə arasında müdafiə sahəsində əməkdaşlıq üçün imkanlar açdı. Ermənistanın hərbi təcavüzünün nəticələrinin davam etdiyi bir şəraitdə bu sahədə əməkdaşlıq xüsusilə əhəmiyyətli idi. Belə bir şəraitdə Pakistan ilə münasibətlərə xüsusi yer verən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il aprelin 18-də imzaladığı fərmana uyğun olaraq Təbrizdəki baş konsul Eynulla Mədətli vəzifəsindən geri çağırılaraq Pakistan İslam Respublikasında fövqəladə və səlahiyyətli səfir təyin edildi. Münasibətləri yeni keyfiyyət halına çıxaran bu addımdan sonra iki ölkə arasında əməkdaşlıq bütün sahələrdə daha da genişləndi. Bir neçə faktın sadəcə sadalanması qarşılıqlı münasibətlərin inkişaf dinamikasını təsdiq edir. Məsələn, müdafiə sahəsində əməkdaslığı dərinləsdirmək məqsədi ilə Pakistanın müdafiə nazirinin 2002-ci il sentyabrın 16-20-də Azərbaycana səfəri zamanı Azərbaycan Respublikası hökuməti və Pakistan İslam Respublikası hökuməti arasında 17 maddədən ibarət müdafiə və hərbi sahədə əməkdaşlıq haqqında saziş imzalandı.

Azərbaycan-Pakistan iqtisadi əməkdaşlığı da inkişaf edirdi. Bu baxımdan 2003-cü il sentyabrın 2-3-də İslamabadda keçirilən iki ölkə arasında birgə komissiyanın iclası əhəmiyyətli oldu.

Pakistan İslam Respublikasının Prezidenti Pərviz Müşərrəfin Azərbaycana 2004-cü il iyunun 8-də rəsmi səfər zamanı keçirilən danışıqlarda iki dövlətin bir-birinə dəstəyi və əməkdaşlığı daha da genişləndirmək arzusu ifadə olundu.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2005-ci il aprelin 12-də Pakistana rəsmi səfəri iki ölkə arasında münasibətlərdə yeni səhifə açdı.

Prezident İlham Əliyev 2012-ci il oktyabrın 16-da İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının XII Zirvə toplantısında iştirak edən Pakistan İslam Respublikasının Prezidenti Asif Əli Zərdari ilə görüşərək ikitərəfli münasibətlərin geniş tərəflərinə dair məsələləri müzakirə etdi.

Pakistan Prezidenti Məmnun Hüseynin 2015-ci il martın 11-də Azərbaycana səfəri zamanı imzalanan "Azərbaycan Respublikası ilə Pakistan İslam Respublikası arasında strateji tərəfdaşlıq haqqında Birgə Bəyannamə" qarşılıqlı münasibətləri yeni, daha yüksək səviyyəyə çıxarırdı.

Pakistanın Baş naziri Nəvaz Şərifin 2016-cı il oktyabrın 14-də Azərbaycana rəsmi səfəri zamanı Prezident İlham Əliyev iki ölkə arasında münasibətlərin səviyyəsini aşağıdakı kimi ifadə etdi: "Biz Pakistana çox minnətdarıq ki, Azərbaycan torpaqlarını işğal etdiyinə görə Ermənistanı tanımadı və Ermənistanla diplomatik əlaqələr qurmadı. Bu, qardaşlığın göstəricisidir. Azərbaycan xalqı bu qardaşcasına yanaşmanı yüksək qiymətləndirir. Biz, həmçinin minnətdarıq ki, 2012-ci ildə Pakistan Senatı Xocalı soyqırımını rəsmi olaraq soyqırım kimi tanıdı. Bu, dostluq və tərəfdaşlığın daha bir göstəricisidir. Ona görə Azərbaycan xalqı Sizin ölkəni sevir. Biz bu dəstəyə görə çox minnətdarıq və öz tərəfimizdən hər zaman hər məsələdə sizi dəstəkləyirik".

Prezident İlham Əliyevin 2017-ci il fevralın 28-də İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının XIII Sammitinin işində iştirak etmək məqsədilə Pakistana səfəri zamanı Pakistanın yüksək hərbi sənaye məhsullarının Azərbaycana idxalına dair razılaşmalar əldə edildi.

Prezident İlham Əliyevin 2019-cu il oktyabrın 26-da Bakıda Pakistan Prezidenti Arif Alvi ilə görüşü, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədri Sahibə Qafarovanın 2021-ci il iyunun 4-də Pakistana rəsmi səfəri zamanı dövlət, hökumət və parlament rəhbərləri ilə görüşləri əməkdaşlığın davamlı inkişafına əhəmiyyətli təsir etdi.

Ötən illərin təcrübəsi göstərir ki, Azərbaycan Respublikası Pakistan İslam Respublikası münasibətləri 30 ildə böyük inkişaf yolu keçərək, genişlənib, dərinləşib, möhkəmlənib və strateji müttəfiqlik səviyyəsinə gəlib çatıb.

Tarix elmləri doktoru, Fövqəladə və səlahiyyətli səfir Eynulla Mədətlinin davamlı araşdırmalarının, 2002-2010-cu ildə Azərbaycanın Pakistandakı səfiri olaraq çalışdığı zaman şəxsi müşahidə və təhlillərinin nəticəsində hazırlanan bu kitabın qardaş ölkələrimiz arasında diplomatik münasibətlərin 30 illiyi ərəfəsində nəşr edilərək yayılması dövlətlərimizin arasında münasibətlərin daha da möhkəmləndirilməsi baxımından əhəmiyyətlidir və geniş oxucu marağı doğuracağına şübhə yoxdur.

Musa QASIMLI

Milli Məclisin deputatı, AMEA-nın müxbir üzvü, professor

525-ci qəzet.- 2022.- 18 iyun.- S.16.