Fəqirin göz yaşı

(Nəzirə)

Felyeton

Azərbaycanın tanınmış ictimai-siyasi xadimi, publisist, təbib, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan Həsən bəy Ağayev 1905-1906-cı illərdə çap olunan "Həyat" qəzetində müntəzəm olaraq publisistik məqalələri ilə çıxışlar edib. Müəllifin "Fəqirin göz yaşı" sərlövhəli yazısını oxuculara çatdırır və zənn edirik ki, materialda əksini tapan bir sıra məqamlar auditoriya üçün maraqlı olacaq.

Hamunun məlumudur ki, zənginlər fəqirlərin ah və nalə, göz yaşınə inanmayıb, onların halətinin məhlikəliginə (məhlikə - təhlükə) səbəb onların tənbəligini həmişə nöqteyi-nəzərdə tutarlar. Böylə suyi-zənn (suyi-zənn - bədgümanlıq) isə əksər ovqat ilə aşağıda olanların fəna yollarə düşməklərinə səbəb olub, onları insaniyyətlik cəhətilə daha alçaq dərəcəyə salıyor və cürəbəcürə bəd əməllərə vadar ediyor.

Cahillər küçəsinə bir günü səs düşdi ki, Cəfər Qulu qəflətən ölub. Mərhum Cəfər Qulu faqır, zəif, artıq dərəcədə kasıb, aqıldan bir az gödək, heç təvanası (təvana - taqət) yoq bir şəxs imiş. Kəndisi də axır vəqtlərdə həmi oğurluqə qurşanmış, həmi də müskiratə (müşkirat - spirtli içki) şüru etmiş, çünki tanışları ğeyr millətlərdən eşitmiş imiş ki, ruzgarın təlxiliqini ancaq məctlik halətində unutmaq mümkündür. Oğurluğu əksər ovqati-məstlik halətində edər imiş: kiminin anbarinə, kiminin zirzəmisinə, kiminin dükanınə girərmiş. Xülasə, mərhum dünyadə çox pis gün keçiriyormuş.

Xülasə, dari-bəqayə (dari-bəqa - əbədilik evi) gedənədək Nəkir və Münkər hazır oldular. Rəqib dəftəri boş bir tərəfdə, etiyəd dəftəri dolu digər tərəfdə durmuş idilər. Mərhumun işləri mizanə burulmaq üçün bir məhkəmə quruldu. Hüzurə bir gözü ağ, digər gözü qarə bir tərəzi gəldi. Səvab məlaikəsi [rəqib) dəftərini qoydu tərəzinin ağ gözünə, xəta məlaikəsi isə etiyəd dəftərini tərəzinin digər gözünə. Mərhumun cəme əmri xətadan ibarət olmağı cəhətindən tərəzinin qarə gözü ağır gəlib ağ gözünü həvayə qaldırdı. Cəfər Qulu cəhənnəmə gedəsi oldu. Bunu görüb etiyəd üzünü Cəfər Quluyə tutub dedi: görürsən nə qədər xəta etmisən, oğurluq, müşkirat, dilində həmişə yalan, böhtan, iftira, söyüş və qeyri-nalayiq sözlər. Öləndə də tövbəsiz ölmüsən! Allahın qəzəbinə layiqsən! Məzar ki, cəhənnəmdən bir pəncərə açılacaq və qiyamətəcən cəhənnəm əzabi çəkəcəksən! Rəqib isə allahın mərhəmətindən ümidini kəsməmiş, Cəfər Quluyə: tövbə et "deyərdi". Ay Allahın zəlil bəndəsi, tövbə et. Allahtəalanın rəhmi hədsizdir, bağışlar səni, tövbə et.

Çünki Cəfər Qulu cəhənnəmi dünyadə ikən çəkmiş imiş. Ona binaən məlaikələrin sözlərinə etina (etina - əhəmiyyət vermə) etməyib, öz-özünə fikir edirdi: tövbə nədir! Cəhənnəmə! Cəhənnəmə də gedərəm. Cəhənnəm hali ki, mənə aşinadır! Cəhənnəmə dünyadə ikən örgənmişəm.

Kənardə əlində gürz tutmuş Münkər istədi ki, gürz ilə vurub cəhənnəmdən məzarə pəncərə açsın, bu haldə rəqib yüzün etiyəd Nəkir və Münkərə tutub dedi: Cəfər Qulu barəsində bir neçə sözüm var. Doğrudur, xəta çox edib. İndi isə də tövbə etmiyor. Bunun gərək bir səbəbi ola. Səbəbsiz şey olmaz. Bu fəqirin qəlbini bir qalın qabıq basıb örtübdür. Öylə örtübdür ki, qəlbinə heç bir şey siraət etmiyor. Ancaq siz bir sual edin ki, pəs böylə qabıq nərədən və nə tövr əmələ gəldi? Bu yazıq cəm'e dünyadə ömründə bir işıqlı gün görməyib. Siz onu cəhənnəm əzabı ilə qorxudursunuz. Əmma ondan xəbər almalı, cəhənnəm əzabından qorxurmu ya yox. Şəksiz qorxmuyor. Çünki dünya özü onun üçün bir cəhənnəm surətində keçib. Zəlil dünyadə dərd və bəla və məşəqqəti-ruzgardan səvayi öz həmcinslərindən və həmməzhəblərindən cövr (cövr - zülm) və cəfadan səvayi bir şey görməyib. Həmişə özü ac, xırdə uşaqları aç və lüt, aclıqdan növbənöv azarlarə giriftar olmuş! O səbəbdən gah çürəkçi dükanınə, gah qonşusu Hacı Daşdəmirin un ilə dolu olan anbarinə girirdi (Hacı onu saxlamışdı məzənnə qalxandə atrıq qiymətə satmaqə]. Cəfər Qulu təbiyyən oğru degil; onun ürəgini qabıq örtüb isə də uşaqlarinə olan məhəbbətini örtməyib; onun ürəgini qızdıran ancaq tək bu müqəddəs hissidir; vəhşi heyvan heyvan olduqdan o da öz balaları üçün həmişə azuqə və onları mühafizə eləmək fikrində olur. Pəs bu insan olduqdə nə tövr uşaqları üçün çörəkə getməsin? Bunun uşaqları hamısı aclıqdan tələf oldular. Çünki ataları mahir oğru degil idi. Harayə girir idisə tutulurdu, dögülmüş və əzilmiş evə əli boş qayıdardı. Cəfər Qulunu ancaq tənbəllər evdə tənbəllikdən dögməzdilər.

Xırdalıqda onu ata və anası dögüb-sögürdülər. Vəqtində atası onu nə məktəbə, nə bir sənətə qoymadı. Evlərində sögüşdən və ğeyri naşayistə sözlərdən başqə bir şeyi eşitməyib, bu yoldə tərbiyə tabdı. Bir az böyük olandan sonrə düşdü küçə uşaqları cəhallər (cəhallar - cahillər), qolçomaq və qoçular içinə. Bunlar dəxi zarafatən kimi bir yumruq, kimi təpik, kimi üzünə tüpürcək, kimi söküş əta edərdilər ona.

Müxtəsər Cəfər Qulu məhz dögülməgə guya yaranmış imiş, onun ölümünə dəxi ümdə səbəb dögülmək olub: çürəkçi dükanındə tutub o qədər əngəzdəmiş imişlər ki, bir gün əmr edib səbahi günü dünyanın pəs bu rəhm adamlarının yüzündən xilas oldu. Dükanə də balacə azarlı qızı üçün çürək oğurlamaqə gedib imiş! Baxınız yazığın bədənində sağ yeri qalmayıb deyə rəqib Cəfər Qulunun kəfənini qaldırdı, həqiqət mərhumun bədəni tulux-tulux olub gömgök gögərmiş idi. Əcəba böylə ruzgardən müsəlmanların bir-birilərilə böylə rəftar eləməkindən insan qəlbi qabıq ilə örtülməzmi?

Dünyadə islamın ancaq bir adı qalıb, ədalət, faqirə rəhm və mürüvvət yox. Biçarə ömründə bir kimsədən bir xoş şirin söz eşitməyib. Cəfər Qulunun xətalar etməginə səbəb ancaq öz həmməzhəbləridirlər. Qurban bayramı olar, qurbanın yağlı və böyük parçələrini həmişə özü dərəcədə təvanə (təvanə - var-dövlət) sahibləri göndərərlər ki, əvəzində də öylə ət payı gəlsin? Qurbanın dərisini satar ki, qurbanə verilən puldan bir miqdar ələ gəlsin? Əli aşağədə olan qonşuları, dul övrətlər, yetim uşaqlar, topal qocələr heç yadə düşməzlər. Oruc bayramində fitrə sədəqəsinə müstəhəqq (müstəhəqq - ehtiyacı olan) olan şəxsə verməzlər ki, öz kasıb qohumu var isə ona verərlər və halanki, böylə qohumlarə həmişə müavinət etmək vəzifələridir, nəinki tək böyük bayramlardə.

Yerə yıxılanın əlindən yapışmazlar. Ancaq özlərindən böyük və qüvvətliyə hörmət və xidmət edərlər ki, onlar də əvəzində gələcəkdə bir mənfəət verələr, oruc, namaz və Həccə ticari nöqteyi-nəzərindən baxarlar. Həccə gedərlər ki, ovdətındə (övdətində - geri dönəndə) adlarinə Hacı deyib hörmət və xidmət etsinlər. Orucu, namazı və Allahtəalanın qeyri əmrlərini biheşt və hürilər qazanmaq niyyətilə əmələ gətirirlər. Xəms və zəkat vermək yoq! Ehsanlarınə həmişə təvanlarını dəvət edərlər.

Cəmiyyəti-xeyriyyələri, darülyetimanları və qeyri bu cins müqəddəs və xeyirli məcmulərdən (məcmu - toplanmış) müsəlman arasındə bir nişanə yoq və halinki böylə məcmu'lərin xərcini örtməgə mənbələr çox çoxdur. Ancaq milli namusə malik olmaq və mədəni qonşulardən ibrət almaq lazımdır. Yəqin ki, müsəlmanlardə bu iki ziqiymət hisslər olsə idi böylə fənalıqdə olmaz idilər, təvanlılar (təvanlılar - dövlətlilər) əcnəbi beynində isimləri məşhur olmaq üçün əcnəbilərə köməgi və ehsani artıq həvəs ilə etməkdə oluyorlar. Böylə olan surətdə neçə müsəlman arasındə Cəfər Qulu kibi xəta sahibi insan olmasın? Hərgah müsəlmanlar Qurani-Məcidə müvafiq dolansaydılar, şəksiz böylə olmaz idi! Hərgah Cəfər Quluyə bircə dəfə, bircə müsəlman səmimi qəlbdən bir xoş söz demiş olsə idi, bu da adam olardı, bu günə, fənalıqə düşməz idi. Ürəgini qabıq örtüb basmaz idi deyə səvab məlaikəsi şəfalı əlini qoydu Cəfər Qulunun çiyninə. Cəfər Qulu isə böylə sözlər ömründə heç eşitməyib dəvam edəmmədi. Böylə şirin xoş sözlər necə ürəgi dağlamasın, daş olsə dəvam edəmməz! Cəfər Qulu tabi-avər (tabi-avər - tab gətirən) olmayıb yıxıldı rəqibin ayaqlarınə və hönkür-hönkür başladı ağlamağə və dedi: Allahtəalə səndən razı olsun, ürək qızdıran sözlər o dünyadə olmadı isə də, darülbaqidə eşitdim. Bu haldə cəhənnəm əzabı dəxi mənə ağır olmaz, çünki öz fənalığımı, dərd və xətalarımı düşündüm...

Cəfər Qulu ürəkdən ağlayırdı. Qəflətən onun göz yaşının bir qətrəsi tərəzinin həvadə olan ağ gözünə düşdü və dərhal tərəzinin digər qarə gözü yüngülləşib həvayə qalxdı. Fəqirin göz yaşı böylə ağır imiş. Məlaikələr buna təəccüb etdikdə rəqib dedi: bir tövbə edən günahkar yüz adını Hacı qoyub və yüz kərrə iş görənlərdən və heç kimsəyə bir mənfəəti olmayanlardən, xoşraq və yovuqraqdır!

Allahtəalə Cəfər Qulunun xətalarından keçib ona biheşt qismət elədi!

"Həyat" qəzeti. 1905-ci il,

30 sentyabr, № 75

Ərəb əlifbasından çevirdi:

Fatma ƏLİZADƏ,

Bakı Slavyan Universiteti, Jurnalistika kafedrasının müəllimi

Həsən bəy AĞAYEV

525-ci qəzet.- 2022.- 22 iyun.- S.19.