Mənsur ənəlhəq söylədi
Həllac
Mənsurun adı Azərbaycan oxucusuna Nəsimi və Xətai
şeirində mütəmadi olaraq rast gəldiyimiz məcazi
bir obraz kimi tanışdır: "Mənsur ənəlhəq
söylədi, həqdir sözü, həq söylədi"
(Nəsimi); "Şimdi Mənsurəm, məni bir darə
göndərmək gərək" (Xətai).
Yalnız
ərəb deyil, fars və türk ədəbiyyatlarına da
təsir baxımdan Huseyn ibn Mənsur əl-Həllac (875-922) sufizm tarixində
müstəsna yeri olan şəxsiyyətlərdəndir. Çoxsaylı mürid və ardıcılları
olmasına baxmayaraq, onun bəzi ideyaları nəinki ortodoks
İslam üləmasını, hətta mötədil sufiləri
belə narazı salmışdır. Həllac
Mənsur sərməst sufizmin (sukr) ideoloqu idi. Təsəvvüfdə
ruhi sərməstlik tərəfdarları (Həllac və Bəyazid
Bistami) əsas diqqəti fəna halına, ekstaz
yaşantılarına, ilahi eşqi sərməst halda
duymağa yönəltdikləri halda, ayıqlıq (sahv) tərəfdarlarını
(Cuneyd əl-Bağdadi və onun tərəfdarları) sufizmin
ayin tərəfləri, metodları, sufi əxlaqı
düşündürür, onlar ilahi sevgini ayıq başla
yaşamağa üstünlük verirdilər (A. Knış).
Məlumdur ki, sufinin sirr saxlaması, susması
(samt) fəna halındakı yaşantılarını
açmaması bir şərt idi. Sərməst
sufilər çox zaman bu şərti pozur, ekstaz
halındakı yaşantılarını (şatahat) dilə
gətirirdilər. Bu səbəbdən
onlar ortodoks sufilərin tənəsinə tuş gəlirdi.
Əbu
Muğis əl-Hüseyn ibn Mənsur əl-Həllac 875-ci ildə
fars əyaləti olan Turda, Bayda adlanan yerdə
dünyaya gəlmişdir. Onun nəslinin Məhəmməd
peyğəmbərin səhabəsindən birinə gedib
çıxdığı söylənilir, amma Xətib əl-Bağdadi
atasının məcusi olmasını bildirir. O, Mənsur
Həllac və ya Həllac Mənsur kimi məşhurdur. Həllac ləqəbinin ona atasının yun didən
olmasına görə verilməsi söylənilir. Sonradan sufilər bu adı "sirləri didib
çözən" kimi yozmuşlar. Belə
ki, Həllac insanlarla danışarkən, onların qəlbində
saxladığı gizli sirləri açıb deyirmiş (Xətib
əl-Bağdadı). Həllac cavan
vaxtından dini təsir altda olur, artıq on iki yaşında
Quran hafizi kimi tanınırdı. Dini biliklərini və
ərəb dilini daha da mükəmməl etmək
üçün Tustərə gələn Həllac burada sufi dairələri ilə yaxınlaşır
və məşhur sufi ideoloqu Səhl ət-Tustərinin tələbəsi
olur. Daha sonra, Bəsrəyə və Bağdada
səfər edir. Bəsrəyə gələrkən
onun on səkkiz yaşı var idi. Burada o,
Əmr əl-Məkkidən dərs alır. Rəvayət edilir ki, o, Əmr əl-Məkkinin
kitablarını oğurlamış, Əmr də ona bəd-dua
etmiş, "Ya Rəbbim, onun əllərini və
ayaqlarını doğra," - demişdir. Qeyd edək ki, bəzən təzkirələrdə
edam edilənlərin hansı isə bir
qarğışa tuş gəlməsini bildirən bu cür xəbərlər
yer alır. (Nəsimi barədə də
öxşar rəvayət səslənir.) Əmr əl-Məkkinin
dilindən digər bir rəvayətdə deyilir: "Bir dəfə
Məkkə küçələrinin birində oturub Quran
oxuyurdum. Məni dinləyən Həllac dedi: "Mən
özüm də bu cür bir Quran yazıb oxuya bilərəm".
Bundan sonra mən Həllacdan üz döndərdim."
( Xətib əl-Bağdadı).
Cuneyd əl-Bağdadi və Əmr əl-Məkki
kimi məşhur sufilərlə ünsiyyət yaradan Həllac
sonradan ilahi sirləri dilə gətirdiyi üçün hər
iki sufi şeyxi tərəfindən tənqid edilir. Qeyd edək
ki, o, sufi xirqəsini Əmr əl-Məkkidən
almışdı. Sonradan Həllac xirqəni
çıxarıb əsgər geyiminə bənzəyən
qəba geyinir və bununla da mötədil sufilikdən
ayrıldığını ifadə edir. Bu
cür geyim onun həm də sufizmi dar dairədən
çıxarıb xalq arasında yaymaq məqsədinə
xidmət edirdi. Qeyd edək
ki, qəbaya üstünlük verilməsi Nəsimi şeirində
də əks olunub:
Şö'leyi-həq
doğurmağa, cübbə, qəba gərək müdam,
Zülmət içində görünən şəms
ilə bu qəmər nədir?
Ümumiyyətlə, mənbələrdə
Həllacın geyiminə xüsusi diqqət yetirilir: O bəzən
xristian rahibləri kimi geyinir, bəzən də adi paltarda gəzirdi.
Başına yun örtük salırdı.
(Əxbər əl-Həllac).
Həllacın mənəvi yüksəlişində
onun həcc ziyarətləri mühüm rol oynayır. Bu ziyarətlərin birində
o, bir il Kəbə məscidinin həyətində
bir daşın üzərində oturub meditasiyalara
qapılır. Rəvayət edilir ki, daş onun
bədəninin yağından rəngini belə dəyişibmiş.
Həllac ikinci həcc ziyarətinə gedərkən
onu yüzlərlə müridi müşayiət edirdi. Həllacın populyarlaşmasını bəyənməyən
Məkkə üləması onu yalançılıqda,
cin-şəyatinlə əlaqədə ittiham edir. Həcc ziyarətlərindən sonra Türküstan
və Hindistana səfər edən Həllac qayıdarkən
yamaqlı əba geyinib hindlilər kimi qurşaq
bağlayır. Onun Hindistana məhz
sehrkarlıq öyrənmək üçün getdiyini
söyləyənlər də var (Xətib əl-Bağdadı).
Həllac, 902-ci ildə üçüncü həcc
ziyarətini edərkən artıq xirqə deyil, yamaqlı əba
geyinmişdi. Bu onun ortodoks sufizmdən
tamamilə uzaqlaşıb xalq sufizmi yolunu tutmasına və
radikallığına dəlalət edirdi.
Həllac
pəhrizkarlıq (cu) və susmaq (samt) yolu tutur,
özünü Allaha qovuşmaq yolunda bir çox məhrumiyyətlərə
məruz qoyur və, nəhayət, İlahi varlıqla ruhi bir
yaxınlıq halını hiss edir. Qeyd etdiyimiz kimi, sufi şeyxləri, adətən, mistik
yaşantılarını gizli saxlayırdılar. Həllac bu qaydanı (samtı) pozub ilahi vəhdətdən
irəli gələn duyğularını insanlarla
bölüşməyə başlayır. Həticədə, mötədil sufilər ondan
üz döndərsə də, Həllac bu yolla özünə
bir çox mürid toplayır. Xalq onun
ilahi eşq və vəcdəgəlmə ilə bağlı
çıxışlarına həvəslə qulaq
asırdı. Həllac hər bir kəsi qəlbinin
səsini dinləməyə, Allahı öz qəlbində
axtarmağa səsləyirdi (A. Knış).
Həllacın ibadət tərzi barədə bir sıra
xəbərlər səslənir. Müasirlərindən biri Həllacın evinə
gedərkən onu qəribə bir vəziyyətdə ibadət
edərkən görmüşdür: O, başı üstə
dayanıb dua edirdi. Bu zaman onun gözləri qızarıb od kimi şölə saçırdı (Əxbər
əl-Həllac).
Həllacı bəzən şiə, bəzən də
sünni-hənbəli məzhəbli sayırlar. Onun Əhməd ibn Hənbəlin
qəbri üzərində ibadət etdiyi söylənilir
(Əxbər əl-Həllac). Bəzən
arvadı tərəfindən qərməti liderlərindən
biri ilə qohumluğunu əsas götürüb, onu qərmətilikdə
və şiəliyə meylli zənci üsyanına dəstək
verməkdə ittiham edirdilər. Bəlkə də bu
ittiham, irəlidə görəcəyimiz kimi, Həllacın
bəzi şeirlərində qərmətiliyin kökündə
dayanan ismaili ideyalarının əks
olunmasından doğurdu. Ümumiyyətlə, Həllaca
münasibət heç vaxt birmənalı olmayıb. Bəziləri onu kəramət sahibi övliya
saydığı halda, digərləri onun şarlatan, sehrbaz və
yalançı olduğunu iddia edirdi. Xətib
əl-Bağdadi yazır ki, bəziləri onu sehrkar və dəli,
bəziləri isə duaları müstəcəb olan kəramət
sahibi hesab edirdi. Ortodoks sufilərdən
Cuneyd əl-Bağdadı onu sehrbazlıqda ittiham etmişdir.
Bununla belə, "Əxbər əl-Həllac"da yer alan aşağıdakı parçadan
göründüyü kimi, Həllacın tərəfdarları
da olmuşdur:
"Əhməd
ibn Yunus belə rəvayət edirdi: Bir dəfə Bağdadda
bir ziyafətdə idim. Cuneyd Həllac barədə
pis danışmağa başladı, onu sehrbazlıqda,
oyunbazlıqda və gözbağlıcada təqsirləndirdi.
Məclisdə bir çox hörmətli şeyxlər
oturmuşdu, amma Cuneydə olan hörmətdən heç kim onun sözlərinə qarşı
çıxmadı. Bu zaman ibn Xəfif dedi: "Ey şeyx,
vallah, uzunçuluq etdin. Müstəcəb dua,
sirli hadisələrdən xəbər vermək
gözbağlıca, şarlatanlıq və sehrkarlıq deyil
axı." Bir qrup adam ibn Xəfifin
sözünü təsdiqlədi".
Həllacın kafirlikdə ittihamında hulul, yəni
Allahın insan varlığında məzhəri (inkarnasiya)
ideyası əsas götürülmüş, onun "ənəlhəqq"
deməsi Allahlıq iddiası kimi başa
düşülmüşdür. Fəna halında ilahi
yaxınlıqdan doğan və dildə ekstaz
yaşantısı kimi səslənən, üləmanın
kafirlik, allahlıq iddiası hesab etdiyi bu ifadə Həllac tərəfdarı
olan sufilər tərəfindən müxtəlif yozumlara məruz
qalmışdır. Bəziləri bu ifadəni
"yalnız Allah var, mən yoxam," bəziləri "mən
Allahın sirriyəm" kimi yozmuşdur. Həllaca
haqq qazandıranlara görə, Tur dağında Allah Təala
Musaya "İnni ənəllah" (Mən Allaham)
demişdir. Bu zaman danışan ağac
deyil, Allah idi. Bir ağac Allahın məzhəri ola bilirsə, nədən
yaradılışın tacı olan İnsan ola bilməsin?"
(K. Ernst). Xəbərlərdən birində
deyilir ki, Həllac bir nəfərə öz kitabını
bağışlamış, kitabın üzərinə
"min ər-Rəhman va r-Rəhim" (Mərhəmətli
və Rəhmli olandan) yazmışdır. Sonradan bu onun əleyhinə bir ittiham kimi səslənmiş,
"sən əvvəl peyğəmbərlik iddiasında
idin, indi isə rububiyyət (Allahlıq) iddiası edirsən!"-demişlər.
Bu zaman Həllac belə cavab vermişdir: "Mən rububiyyət
iddiası etmirəm. bu bizdə ayn əl-cəmi
(vəhdətin özünü) ifadə edir; Allahdan başqa
Yazan varmı? Mən Ona bir alət olaraq
doğulmuşam." (Xətib əl-Bağdadi).
Əslində isə Həllacın həbsi və
edamı yalnız dini deyil, həm də siyasi xarakter
daşıyırdı. Həcc ziyarətlərində Həllacı
yüzlərlə mürid müşayiət edir, adamlar
Bağdad bazar və məscidlərində həvəslə
onun çıxışlarını dinləməyə
yığışırdılar. Bu səbəbdən
Həllac hakimiyyət üçün real təhlükə
sayılırdı. Təsadüfi deyil ki,
"Sübhani! Sübhani!" deyib ekstaz
duyğularını ifadə edən, amma sakit bir zahid həyatı
keçirən Bəyazid Bistami Həllac kimi təqib edilməmişdir.
Eləcə də "Risələt əl-ğufran"
əsərində və "Luzumiyyat" divanında
İslamın və Quranın bir çox müddəalarına
istehza edən, amma tərkidünya həyat sürən filosof
şair Əbu l-Əla əl-Məərri heç bir təqibə
məruz qalmamışdır. Çünki
onlar hakimiyyət üçün təhlükə
yaratmırdılar. Həllac isə birbaşa xalqla əlaqədə
olub ətrafına tərəfdarlar yığırdı,
adı xilafət əleyhinə olan hərəkat və
üsyanlarla əlaqələndirilirdi.
Həllac barədə ittihamlarda onun İslam ayinlərini
lazımınca yerinə yetirməməsi də göstərilir. Deyilənə
görə, dəfələrlə həcc ziyarətinə
getdikdən sonra o, Bağdadda öz həyətində Kəbəyə
bənzəyən kiçik bir məbəd qurub orada ibadət
edirmiş. O deyirdi ki, həccə getmək imkanı
olmayanlar öz evlərində bu ayini yerinə yetirsinlər,
sonra da otuz yetimi doyuzdurub geyindirsinlər və bu yetimlərin
hər birinə yeddi dirhəm versinlər. Həllacın bu sözləri
düşmənlərinin əlinə onu qərmətilikdə
ittiham etməyə bəhanə verdi; qərmətilər
də həcc ayininə qarşı
çıxmışdılar, hətta onlar Qara daşı
bir bütpərəstlik nümunəsi kimi çirkaba belə
atmışdılar. Bu səbəbdən Həllacı
Bağdadın mərkəzində bidətçi kimi dirəyə
bağlayıb yaxasından "qərməti"
yazılmış lövhə asır, onu dörd gün bu vəziyyətdə
saxlayırlar (A. Knış).
Beləliklə,
siyasi iddiaları olan Həllac hulul ittihamı ilə 908-ci ildə
həbs edilir və uzun müddət həbsdə qaldıqdan
sonra 922-ci ildə vəhşicəsinə edam
edilir. Onun uzunmüddətli həbsi barədə
bəzi xəbərlər söylənilirdi. Tərəfdarlarından
olan ibn Xəfif deyirdi ki, Həllaca həbsxanada ayrıca bir ev ayrılmış, xidmətinə nökər
belə verilmişdi. Hər gün ona hər
cür nemətlə dolu bir süfrə
açılırdı. Həllacın
yaşadığı bu evi oğru və quldurların
saxlandığı həbsxanadan bir qapı
ayırırdı. O hər gün bu qapıdan
keçib ümumi həbsxanaya gedir, yolunu azmış
adamları dinə, tövbəyə dəvət edirdi.
Nə qədər qəribə olsa da, həbsdə olan
Həllacın müdafiəsinə sufilər deyil, ortodks
sünniliyi təmsil edən hənbəli üləması
qalxır. Hənbəlilər, çox güman ki, Həllacın
sosial bərabərlik çağırışlarını,
zalım və rüşvətxor məmurları lənətləməsini
bəyənirdilər. Həllacın iki dəfə məhkəmədən
günahsız çıxmasında, məhkəmə
prosesinin 14 il çəkməsində də
hənbəlilərin səyi olub.
Həllacın həbsdə olduğu müddətdə
bir çox insana, o cümlədən, gənc xəlifə əl-Muqtədirə
şəfa verməsi bildirilir. Əl-Muqtədirin
anası Həllaca bir övliya kimi baxdığından, uzun
müddət onun edamının qarşısını ala
bilir. (Onların münasibəti rus
çarı II Nikolayın xanımı Aleksandra
Fyodrovnanın Rasputinlə olan münasibətini xatırladır.)
Amma sonda yenə də mürtəce vəzirlər və
üləma qalib gəlib xəlifəyə edam
hökmünə imza atdırırlar.
Sufi ədəbiyyatında və "Əxbər əl-Həllac"
əsərində Həllacın ölümü barədə
bir sıra rəvayətlər söylənilir. Ölümü
Allaha qovuşmağın bir yolu bilən Həllacın edama
aparılarkən rəqs etdiyi deyilir. Onun
faciəli edamı, bu zaman söylədiyi sözlər İsa
əl-Məsihin çarmıxa çəkilməsini
xatırladır. "Əxbər əl-Həllac"da
söylənilir ki, o, çarmıxa çəkiləcəyi
ağacı görərkən o qədər
gülmüşdür ki, gözləri belə
yaşarmışdır. Sonra adamlar arasında dostu və
ideya yoldaşı Şiblini görmüş, ondan səccadəsini
istəmiş, edam qabağı namaz
qılmış, əl-Fatihədən sonra "Hər bir kəs
ölümü dadacaqdır" (Əl İmran 185) ayəsini
oxumuşdur. Sonra isə demişdir:
"(Rəbbim!) Bura yığışanlar sənin dininin təəsübünü
çəkərək məni öldürməyə, bununla sənə
yaxınlaşmağa gəlmişlər. Onların
günahından keç! Əgər mənə
agah etdiklərini onlara agah etsəydin, onlar bunu etməzdilər.
Əgər onlardan gizli tutduğunu məndən
də gizli tutsaydın, mən bu cür cəfa çəkməzdim".
(Əxbər əl-Həllac).
Həllaca əvvəl qamçı zərbələri
endirilir, sonra ayaqları kəsilir. Bütün bunlara mətanətlə
dözən Həllac "getdiyim yerdə mənə ayaq
lazım olmayacaq, mən orada Haqqa qovuşacam," - deyir.
Sonra qanından götürüb üzünə
çəkir ki, bənizi solğun olmasın. Həllacın qollarını da kəsib
çarmıxa çəkir, səhərisi günü
boynunu vurur, cəsədini yandırıb külünü Dəclə
çayına tökürlər. Bununla da üləma Həllacın
tarixdə Haqq aşiqi, əzabkeş kimi iz qoymasına
"nail olur".
Bir sufi mütəfəkkiri kimi Həllacın
dünyagörüşü olduqca mürəkkəbdir. Onun ideyalarında neoplatonizminin,
pifaqorçuluğun, zərdüştliyin,
xristianlığın və ismaililiyin izləri
görünür. Allahın insan varlığında məzhəri,
insanla Allahın vəhdəti ideyası - hulul və ittihad Həllac düşüncəsinin
ana xəttini təşkil edir. "Ənəlhəqq" deyən,
bununla özünün fəna halında Allahla vəhdətini
iddia edən, öz fikirləri ilə ibn Ərəbinin vəhdət
əl-vücüd nəzəriyyəsini qabaqlayan Həllacı
həm də
transsendentalizm (tənzih) tərəfdarı kimi
görürük. Həllac Allahın dərkedilməzliyini və
bənzərsizliyini (tənzih) xüsusi vurğulayır və
Onun elmini yalnız Özünün bildiyini göstərir:
"Allah insan qəlbinə sığmaz. Baxışlar
onu görə bilməz. Onun heç bir məkanda məskəni yoxdur. Onu təsəvvür etmək mümkün deyil. Onu xəyalda
canlandırmaq olmur. O "keyfə" (necə?)
sualının fövqündədir. Onun şərh və izahla təsvirini vermək
olmur". (Əxbər əl-Həllac).
"Əxbər
əl-Həllac"da
yer alan bəzi xəbərlərdə Həllacı
həm də aşkar məlaməti sufilik tərəfdarı
kimi görürük. Onun fikirləri,
görünür, məlamətiyyə düşüncəsinin
formalaşmasına da təsir göstərib.
Orta əsr
mənbələrində Həllacın onlarla əsərinin adı çəkilir. Onun zəmanəmizədək gəlib
çatan ədəbi-fəlsəfi irsi divanından, qüdsi
hədislərə bənzəyən "şatahat"
adlanan deyimlərdən və "Tavasin" əsərindən ibarətdir.
Həllacın bir sıra deyimləri sonrakı müstik
düşüncə tarixində dərin iz
buraxmışdır: "Hər bir şeyin elmi Qurandadır.
Quranın elmi surələrin əvvəlindəki
(muqatta) hərflərdədir. Muqatta hərflərin
elmi əlif-ləmdədir. Əlif-ləmin
elmi əlifdə, əlifin elmi isə nöqtədədir".
Bu ifadə sonradan həm hürufilikdə, həm
də nöqtəvilikdə əsas postulatlardan birinə
çevrilmişdir.
Həllacın "Tavasin"i on bir fəsildən ibarət
kiçik bir əsərdir. Ola bilsin ki, Həllac əsəri
həbsdə olarkən qələmə almışdır.
Əsərin adı
"ən-Nəml" surəsinin əvvəlindəki
ta və sin muqatta hərflərindən alınıb. "Tavasin"də Həllac təliminin əsas
müddəaları təfsilata varılmadan, qısa cümlələrlə
əks olunub. Həcmcə kiçik olsa da əsərdə
sufi düşüncəsinə xas Nur-i Muhamməd, İblisə
münasibət və onun reabilitasiyası, insanın İlahi
varlığa qovuşması, ən əsası isə "ənəlhəqq"
konsepsiyası və s. məsələlər yer alır.
Əsərin birinci fəsli "Ta sin sirac"
adlanır. Burada Həllac Məhəmməd peyğəmbərin
ilahi kosmoqonik mahiyyətinin, Nur-i Muhamməd
konsepsiyasının izahını verir. İslamda Allah Təalanın ilk
olaraq Qələmi yaratdığı bildirilir. Həllaca
görə, Məhəmmədin adı Qələmdən belə
əvvəl mövcud olub. Qeyd edək ki, Həllacın
bəzi fikirləri sonradan hürufilikdə daha da inkişaf
etdirilmişdir. Əsərdə dönə-dönə
Quranın "ən-Nur" və "ən-Nəcm" surələrindən
iqtibaslar verilir. Nur surəsi "Nur-i Muhamməd"
ideyasına uyğundur. Nəcm surəsi isə
İnsanın ilahi varlıqla birbaşa ünsiyyətinin
nümunəsidir. Bəzən bu ünsiyyətin
Merac zamanı reallaşdığı rəvayət edilir.
"Tavasin"də Məhəmməd peyğəmbərin
Tanrı dərgahına yaxınlaşması, Ondan "iki yay
uzunluğunda"
(qabə qövseyn) bir məsafədə olması,
onun xilqətdə əvvəl olması kimi məsələlərə
diqqət yetirilir: "Haqq onunladır. Həqiqət
onunladır. İlahi vüsalda o birincidir.
Nübüvvətdə isə
axırıncıdır. Həqiqətin
batini odur. Mərifətin zahiri odur".
Tavasin əsərinin
mühüm cəhəti burada "ənəlhəqq"
deyiminin əks olunmasıdır: "Dedim ki, Onu
tanımırsınızsa, Onun izlərini
tanıyın. O iz mənəm. Mən Həqqəm (ənəlhəqq),
çünki mən Həqqlə əbədi Həqqəm".
Sufi rəvayətlərinə
görə, bu sözlər Həllacın dilində
"Tavasin"dən də əvvəl səslənib: Bir
gün Həllac Cuneyd əl-Bağdadinin qapısını
döyür. Cuneyd "kimdir?" - deyə soruşduqda Həllac qapı
arxasından "Ənəlhəqq," - deyə cavab verir. Bundan sonra Cuneyd əl-Bağdadi ondan üz döndərir
(A. Schimmel).
Tavasin əsərində İblisin reabilitasiyası əsas
mövzulardan biridir; Həllac Allahdan başqa heç kimin
qarşısında səcdə qılmaq istəməyən
İblisə Tanrı aşiqi kimi haqq qazandırır.
Həllac bu məqsədlə "Tavasin"də
İblisi Musa peyğəmbərlə
"görüşdürür": "Musa əleyhissəlam
Tur dağının ətəyində İblislə
görüşdü. Musa dedi: "Ey İblis, sənə Adəmə
səcdə qılmağa nə mane oldu?" (İblis dedi):
"Mənə mane olan Vahid bir Məbud iddiasıdır. Əgər (Adəmə) səcdə etsəydim, mən
də sənin kimi olardım. Sənə
bir dəfə "Dağa bax!" əmri gəldi, sən də
baxdın. Mənə isə"Adəmə
səcdə qıl!" əmri gəldikdə, öz
iddiamı əsas tutub səcdə qılmadım".
Musa dedi: "Amma Allahın əmrindən
çıxdın". İblis cavab verdi:
"Bu, əmr deyildi, bu, bir sınaq idi".
Qeyd edək ki, hürufilər İblisə münasibətdə
fərqli mövqe tutmuşlar. Onların fikrincə,
İblis Adəmin üzündə Allahın məzhərini
görüb ona səcdə etməli idi.
Həllacın poetik irsi ilahi fəna, ekstaz halında söylənilən duyğuların ifadəsi kimi maraq doğurur. Divanını Fransa alimi Massinion 1955-ci ildə Parisdə nəşr etdirib. Massinionun istifadə etdiyi əlyazma nüsxələrindən birinin Şamaxıda tapılması Həllacın Azərbaycanda populyar olmasına dəlalət edir. Bunu hər şeydən öncə Nəsimi yaradıcılığında görmək mümkündür. Nəsiminin bəzi şeirlərini "Hüseyni" təxəllüsü ilə yazması da, ola bilsin ki, onun Həllac ideyalarına bağlılığından doğub. Nəsimi şeiri Həllac ideyalarına nə qədər yaxın olsa da, aşkar bir fərq də nəzərdən qaçmamalıdır; Nəsimidən fərqli olaraq Həllac şeirində Gözəlin təsvirini, xüsusilə Onun üz cizgilərinin vəsfini görmürük. Həllac, sadəcə olaraq, ilahi eşqin tərənnümü ilə kifayətlənir. İnsan bədəninin, xüsusilə Üzün qüdsiyyət kəsb etməsi və çeşidli təsvirləri hürufiliklə bağlıdır.
Həllac şeirində qəlblə bağlı sufi təsəvvürləri, xüsusilə İlahi ad və sifətlərin intuitiv dərkində qəlbin yeri, ariflik məqamının xüsusiyyətləri, mistik sərməstlik və ilahi eşq şərabı kimi mənalar üstünlük təşkil edir. Onun aşağıdakı şeiri xəmriyyə janrındadır. Burada xatırlanan "nədim" (dost, həmbadə) ilahi varlığın mücəssəməsidir. Şeirdə aşiqlə məşuqun vüsalı xəyanətlə nəticələnən ziyafətə bənzədilir. Ola bilsin ki, şair bu şeiri edam ərəfəsində yazıb:
Nədimim heç vaxt məni incitməz.
O, bir
qonaq kimi mənə şərab içirtdi.
Badə aramızda dolanarkən cəllad kötüyünü və qılıncı gətirtdi.
Əjdaha ilə yay fəslində şərab içənin sonu belə olar!
Həllacın dövründə qonaqların xaincəsinə qətli ilə nəticələnən ziyafətlər barədə bəzi xəbərlər yayılmışdı, xüsusilə Abbasilərin barışıq adı altında bəzi əməvi əyanlarını ziyafətə toplayıb qətlə yetirməsi xəbəri tarix kitablarında əks olunduğu kimi, xalq arasında da dolaşırdı. Fars əyalətləri ilə bağlı olan, hətta zərdüştliyə və manixeyçiliyə meylli Həllac Sasani hökmdarı I Bəhramın manixeyçiləri məhz bu tərzdə qətlə yetirməsindən də xəbərdar olmalı idi. Şairin İnsan-Tanrı münasibətlərini bu cür sırf bəşəri hadisələrlə əlaqələndirməsi orijinal təsir bağışlayır. Bu şeirdə çarmıxa çəkilən İsa əl-Məsihin kömək gözlədiyi Rəbbi barədə ümidsiz çağırışlarının da təsirini görmək mümkündür.
Həllacın şeirlərinin bəzi beytləri ərəb dünyasında bulmaca sayılır: "Mənim anam öz atasını dünyaya gətirib". Və yaxud, "Mənim qızlarım qızım olmaqdan öncə bacılarım idi". Müasir dövrümüzdə belə insanlar baş sındırır, müxtəlif nigah variantları, qohumluq əlaqələri və s. ilə bu beytlərin mənasını açmağa çalışırlar. Halbuki Həllac özü şeirlərində bildirir ki, burada nə gərdişi-dövran, nə də zinakarlıq nəzərdə tutulmur. Mənim fikrimcə, Həllac burada insan ölərkən ruhun bir bədəndən digərinə keçməsi ilə bağlı metampsixoz (tənasüx) nəzəriyyəsini əks etdirib. Kökü qədim hind və yunan mədəniyyətlərinə bağlanan bu nəzəriyyə manixeyçilikdə geniş yayılmış, sonradan bir sıra bidətçi islam təlimlərində, xüsusilə ismaililikdə özünə yer etmişdir. Bu cür ifadələr Həllacın İsmaili-qərməti tərəfdarları ilə yaxın ola bilmək ehtimalını artırır.
Həllac bəzi şeirlərində aşiqin başı üstə dayanmasını təsvir edir. Bir şeirində "Əgər yanına gələ bilsəydim, üzü üstə qaçar, və ya başı üstə yeriyərdim," - deyən şair olduqca uğurlu və orijinal bir aşiq obrazı yaradılıb. Başqa bir şeirində deyir: "Vallah, əgər ruhum kimə aşiq olduğumu bilsə, o, ayaqları üzərində deyil, başı üstündə dayanardı". Həllacın həyatından danışarkən onun özünün başı üstə dayanıb ibadət etməsi kimi bir xəbəri qeyd etmişdik. Bu ifadələrin bir zamanlar Hindistana səfər etmiş şairin yoqaya bənzər şəxsi təcrübəsindənmi, yoxsa şəxsi həyatı barədə xəbərlərin onun şeirlərindəki orijinal ifadələrdənmi qaynaqlanmasını söyləmək çətindir. Hər iki ehtimal mümkündür.
Sonda qeyd etmək istərdik ki, Həllacın istər öz yaşadığı cəmiyyətə, istərsə də sonrakı nəsillərə təsiri böyük olub. Ola bilsin ki, islamın donuq ehkamları ilə tərbiyələnmiş insanları cəlb edən onun ehtiraslı ilahi məhəbbət şeirləri, düşüncə orijinallığı, gözlənilməz, bəzən çox cəsarətli hərəkət və kəlamları olub. İnsanlar həmişə fərqliliyi dəyərləndirib.
Aida
QASIMOVA
Professor,
Bakı Dövlət Universiteti, Şərqşünaslıq
fakültəsi
aidagasimova@bsu.edu.az
525-ci qəzet.- 2022.- 30 iyun.- S.14-15.