"Şərq qapısı"nda Naxçıvan teatrının təbliğinin monoqrafik təqdimatı

Azərbaycan mətbuatında özünəməxsus yaradıcılıq yolu olan "Şərq qapısı" qəzeti 2021-ci ildə bir əsrlik tarixi bir dövrü geridə qoydu. Bununla bağlı Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisinin Sədri 1 iyun 2021-ci il tarixdə "Şərq qapısı" qəzetinin 100 illik yubileyinin qeyd olunması barədə" Sərəncam imzaladı. Həmin Sərəncamın işığında Muxtar respublikanın güzgüsünə çevrilmiş qəzetin yubileyinin layiqli şəkildə qeyd olunması məqsədi ilə "Tədbirlər Planı" təsdiq edildi. Həmin "Tədbirlər Planı"na əsasən, bir sıra tədbirlər keçirildi, yubileylər, görüşlər təşkil olundu, nəşrlər ərsəyə gəldi. Bu nəşrlərin birincisi isə "Şərq qapısı qəzetinin nəşri tarixi və inkişaf yolu" adlanırdı. Qəzetin ayrı-ayrı sahələrini əhatə edən araşdırmaların cəm olunduğu bu kitabda "Şərq qapısı" qəzetinin Naxçıvanda teatrın fəaliyyəti və inkişafına hansı dərəcədə yer ayırması məsələsi də əks olunub.

Qeyd olunan mövzu üzrə AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Musiqi və teatr şöbəsinin müdiri, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əli Qəhrəmanov və həmin institutun elmi katibi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Ələkbər Qasımov araşdırmalar apararaq məqalələr təqdim etmişlər. Bu fundamental nəşrdə qəzetlə bağlı iyirmi məqalənin yer almasını nəzərə alsaq, burada araşdırılan hər hansı bir mövzuya "Şərq qapısı" qəzetinin hansı dərəcədə yer verdiyini bütün təfsilatı ilə əks etdirmək qeyri-mümkündür. Eləcə də Naxçıvan teatrına "Şərq qapısı" qəzetində hansı səviyyədə yer verilməsi qısa icmal şəklində təqdim olunmuş, mühüm məqamlar qabardılaraq fundamental nəşrə daxil edilmişdir.

Nəzərə alsaq ki, "Şərq qapısı" qəzetinin 100 illik bir tarixi artıq arxada qaldı və bu bir əsrlik dövrdə "Şərq qapısı"ndan 38 yaş böyük olan Naxçıvan teatrının, demək olar ki, keçdiyi yol davamlı olaraq işıqlandırılıb, bu baxımdan geniş, əhatəli bir araşdırmanın monoqrafik səviyyədə və iri həcmdə nəşrinə ehtiyac yaranır. Monoqrafiyanın müəllifləri Əli Qəhrəmanov və Ələkbər Qasımov bu sahədə apardıqları araşdırmaları sistemli halda tərtib edərək Naxçıvan teatrı barədə "Şərq qapısı" qəzetində nəşr olunan xəbər, resenziya, müsahibə, oçerk, məqalələrdən yola çıxaraq sanballı bir tədqiqat əsəri ortaya qoymuşlar.

"Naxçıvan teatrı "Şərq qapısı" qəzetinin səhifələrində" adlanan monoqrafiya 5 fəsildə öyrənilmişdir. Birinci fəsil "Muxtar respublikanın teatr həyatı "Şərq qapısı" qəzetinin səhifələrində" adlanır ki, bu fəsildə qəzetin 1921-1940-cı illər dövründə nəşr oulnmuş nömrələrində Naxçıvan teatrına ayrılan hissəyə geniş və əhatəli nəzər yetirilmişdir. Demək olar ki, qəzetin ilk nömrəsinin nəşrə başlamasından İkinci Dünya müharibəsinin başlamasına kimi olan dövr və zaman kəsimində doğma diyarımızda teatrın həyatında baş verən hadisələr geniş şəkildə araşdırmaya cəlb edilmişdir. Bu zaman biz Naxçıvanda hansı tamaşaların səhnəyə qoyulduğunu, tamaşada hansı aktyorların rolları canlandırdığını, Azərbaycanın digər bölgələrində Naxçıvana edilən qastrollar, teatrın repertuarında hansı əsərlərin yer alması, göstərilən səhnə əsərlərində aktyor oyunlarının səviyyəsi, xalqın teatra marağı və diqqəti kimi məqamları bu fəsildə geniş şəkildə öyrənə bilirik.

İkinci fəsil "Naxçıvan teatrı və vətənpərvərlik mövzusu "Şərq qapısı" qəzetinin səhifələrində" adlanır. Bu fəsil 1941-1945-ci illəri əhatə edir. Belə ki, İkinci Dünya müharibəsinin başlaması ilə minlərlə Azərbaycan vətəndaşı kimi, naxçıvanlılardan da əli silah tutanlar ön cəbhəyə yollandılar. Arxa cəbhədə isə mədəni-maarif idarələrinin əsas vəzifəsi insanları vətənpərvərlik ruhuna kökləmək idi. Bu baxımdan Naxçıvan teatrının kollektivinin bir qismi cəbhəyə yollansa da, yaşlı aktyorlar arxa cəbhədə qalaraq qeyd etdiyimiz təbliğat işinə dəstək olurdular. Həmin aktyorların bu dövrdə hazırladığı tamaşalar, ictimaiyyət qarşısında, zəhmətkeşlər, əməkçilər qarşısında oynadığı tamaşalar haqqında qəzetin bu dövr səhifələrindən məlumat əldə edirik. Müəlliflər də məhz bu illərdə qəzetin səhifələrindən yola çıxaraq Naxçıvan teatrının həmin illərdəki fəaliyyətini araşdıraraq maraqlı faktlar ortaya qoymuşlar. Belə maraqlı məqamlardan sadəcə birini qeyd etmək kifayətdir. Bu da ondan ibarətdir ki, həmin dövrdə cəbhəyə yola düşən teatrın artistlərindən biri - Abbas Quliyev ön cəbhədə göstərdiyi igidliyə və şücaətə görə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür. Müharibə bitdikdən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Abbas Quliyev bir müddət hətta teatra direktorluq da etmişdir.

"Naxçıvan teatrının fəaliyyəti "Şərq qapısı" qəzetinin səhifələrində" adlı üçüncü fəsil 1946-1968-ci illəri əhatə edir. Bu dövrdə müharibədən sonra canlanan teatr həyatı, dinc quruculuq illərində teatrın verdiyi töhfələr və bu kimi məsələlərin qəzetin səhifəsində işıqlandırılmasına nəzər yetirilmiş, elmi baxış bucağından keçirilmişdir.

Bu dövrdə teatrın yeni binasının istifadəyə verilməsi, kollektivdəki yaradıcı qüvvələrin keyfiyyət dəyişikliyi, oynanılan tamaşalar, qastrollar geniş əksini tapmışdır. Bu fəsildə diqqəti cəlb edən maraqlı məqamlardan biri də budur ki, həmin dövrdə "Şərq qapısı" səhifələrində tamaşanın ilk nümayişindən əvvəl rejissorun öz işi və ayrı-ayrı aktyorların canlandıracağı rolların xarakteri barədə maraqlı məqalələri nəşr olunmuşdur. Bu yolla da ictimaiyyətin yeni tamaşa haqqında ətraflı məlumatı olur, hansı obrazı hansı aktyorun canlandıracağı əvvəlcədən bilinirdi.

Bu fəsildə biz xüsusilə yerli dramaturqların da teatrda daha çox əsərlə təmsil olunduğunu qəzetin səhifələrindən yola çıxan müəlliflərin təqdimatında öyrənmiş oluruq.

Dördüncü fəsil Ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə gəlişindən sonrakı dövrdən başlayaraq Azərbaycanın müstəqillik əldə etdiyi zamanı əhatə edir. "Muxtar respublikanın teatr aləmi və "Şərq qapısı" qəzeti (1969-1990)" adlanan fəsili nəzərdən keçirəndə Naxçıvan teatrının əsaslı inkişaf dövrünü müşahidə edə bilirik. Qeyd olunan illər aralığında "Şərq qapısı" qəzeti səhifələrində tearda tamaşaya qoyulmuş əsərlər barədə ətraflı məlumat əldə etməklə birlikdə, yeni teatrların yarandığını da öyrənmiş oluruq. Belə ki, həmin dövrlərdə Cavid Poeziya Teatrının yaradılması və fəaliyyəti, Naxçıvan Dövlət Kukla Teatrının yaradılması, Naxçıvan şəhərində və Ordubad, Şərur rayonlarında Xalq teatrlarının fəaliyyətə başlaması kimi məqamların qəzet səhifələrində hansı səviyyədə işıqlandırılması ilə tanış olur, adıçəkilən teatrlarda tamaşaya qoyulan əsərlər, göstərilən tamaşalar barədə yazılan yazılar, verilən müsahibələr, tamaşa sonrası qeydlər, resenziyalar haqqında ətraflı məlumat əldə edirik.

Monoqrafiyanın sonuncu - beşinci fəsli "Müstəqillik illərində Naxçıvanda teatr məsələləri "Şərq qapısı" qəzetinin səhifələrində (1991-2020)" adlanır. Adından da göründüyü kimi, bu fəsildə ölkəmizin müstəqillik əldə etməsindən sonra Naxçıvanda teatrın keçdiyi inkişaf yolu, xüsusilə, son 25 ildəki əsaslı və fundamental yüksəlişinin qəzetin səhifələrində necə təqdim olunması öyrənilir. Teatrın binasının əsaslı təmir olunması, rayonlardakı xalq teatrlarının yaradıcı heyətinin komplektləşdirilməsi, bir-birindən maraqlı əsərlərin tamaşaya qoyulması, Naxçıvan teatrlarındakı yaradıcı kollektiv üzvlərinin uğurlu fəaliyyətinin dövlət tərəfindən mükafatlandırılması kimi məsələlərin "Şərq qapısı" qəzetindəki əksi tədqiq və təhlil edilmişdir.

Bütün bunların hamısı monoqrafiyanın "Nəticə" hissəsində ümumiləşdirilmişdir. Həmin ümumiləşdirmədən monoqrafiyanın ümumi mahiyyətini anlamaq olur. Müəlliflərin də gəldiyi qənaət budur ki, Naxçıvan teatrı öz fəaliyyəti ilə qəzet üçün maraqlı materiallar verdiyi kimi, "Şərq qapısı" qəzeti də Naxçıvanda teatrın, teatr sənətinin, teatrın yaradıcı kollektivinin təbliğatında mühüm rol oynamışdır.

Monoqrafiya Azərbaycanda, eləcə də Naxçıvan Muxtar Respublikasında həm teatrın, həm də mətbuatın keçdiyi inkişaf yolunu öyrənmək üçün maraqlı mənbədir. Həmçinin, bir il sonra 140 illik yubileyini qeyd edəcəyimiz Naxçıvan teatr mühitinin əhatəli öyrənilməsi və bu zaman ötən il 100 illik yubileyini qeyd etdiyimiz "Şərq qapısı" qəzetinin nə kimi rolunun olduğunu müəyyən etmək üçün müraciət ediləcək məxəzlərdən biri olacaqdır. Monoqrafiya bu sahədə tədqiqat aparan alimlər üçün dəyərli istinad mənbəyi olmaqla birlikdə, ali təhsil müəssisələrində tədris zamanı yararlana bilərlər, həmçinin, geniş oxucu kütləsi də bu əsərə müraciət edərək Naxçıvan teatrının Naxçıvan mətbuatında işıqlanan tərəfinə nəzər yetirə bilər.

Bu maraqlı tədqiqat əsəri üçün müəllifləri - sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktorları, dosentlər Əli Qəhrəmanovu və Ələkbər Qasımovu təbrik edir, Naxçıvanda teatr sənətinin inkişaf mərhələlərinin araşdırılması, üzə çıxarılması və tədqiq edilməsindəki fəaliyyətlərində uğurlar arzulayıram.

Elxan YURDOĞLU

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, şair-publisist

525-ci qəzet.- 2022.- 30 iyun.- S.13.