"Əlyazmalar İnstitutu Azərbaycanda
əlyazmaların sistemli tədqiqi ilə məşğul
olan yeganə elmi müəssisədir"
Akademik Teymur Kərimli: "Çalışırıq
ki, Əlyazmalar İnstitutunda orta əsrlərlə yanaşı,
digər dövrlərə aid qiymətli əsərlər də
yer alsın"
Müsahibimiz
Azərbaycanın tanınmış ədəbiyyatşünası,
naşir, mətnşünas, şərqşünas, şair,
tərcüməçi, AMEA-nın Məhəmməd
Füzuli adına Əlyazmalar
İnstitutunun baş direktoru, akademik Teymur Kərimlidir.
***
- Teymur
müəllim, Prezidentin sərəncamı ilə 2022-ci il ölkəmizdə "Şuşa
İli" elan olunub. Bu yaxınlarda
"Şuşa İli"nə ithaf etdiyiniz
"Şuşanamə"nizi geniş ictimaiyyətə təqdim
edəcəksiniz. "Şuşanamə"yə
daxil olan şeirlərinizdən bəhs etməyinizi istərdik.
-
"Şuşanamə"ni yazmaq qərarına
gəldiyim ilk vaxtlardan 2022-ci ilin "Şuşa İli"
elan olunacağını hiss edirdim. 2021-ci ilin həsr edildiyi
Nizami Gəncəvi Azərbaycan üçün necə
böyük fəxarət mənbəyidirsə, Şuşa da xalqımızın qürur
yeridir. Təsadüfi deyil ki, "Şuşanamə"nin
epiqrafında dörd "ş" hərfinin
düzülüşündən istifadə etmişəm:
"Şuşamız", "Şərəfimiz",
"Şöhrətimiz", "Şanımız".
Əlbəttə, Şuşamızın işğal
olunması Azərbaycan Ordusunun gücsüzlüyündən
deyil, xəyanətdən irəli gəlirdi. İşğaldan öncə
Şuşa şəhərinə getmək
imkanım olmamışdı. Şuşanı görməmiş
Şuşa düşmən
tapdağına düşdüyü zamanlarda mən ürək
ağrısı ilə bu misraları yazmışdım:
Mən
Şuşanı görməmişəm,
Şuşanı
mənə göstərin!
Dağ
başından uçuruma
Düşəni
mənə göstərin!
Bu yoldan
yüküm gedəcək,
Dərdimi çəkim, gedəcək.
Önümüzdə
kim gedəcək -
Paşanı
mənə göstərin!
44 günlük müharibə göstərdi ki,
Paşamız gəldi. Ali Baş Komandan İlham Əliyev
Şuşamızı əsl sahibinə, Azərbaycan
xalqına qaytardı. Vaqif Poeziya Günlərində
isə nəhayət ki, Şuşanı görmək arzuma
qovuşdum. Şuşa yalnız
daşdan-torpaqdan ibarət deyil, o, canlıdır. XX əsrin əvvəllərində
Şuşanı "Qafqazın Parisi"
adlandırırdılar.
Şuşa ilə bağlı ən böyük xatirəm
qarlarla örtülmüş Cıdır düzündə
Ali Baş Komandanımızın vüqarla addımlaması
olub. Bu möhtəşəm mənzərə
qarşısında heyran olmamaq mümkünsüz idi.
Azərbaycan
Ordusunun şanlı Zəfəri ilə başa çatan 44
günlük müharibə ərzində "Şuşanamə"yə
daxil olan 80-dən artıq şeir ərsəyə gəldi.
"Şuşanamə"də yalnız Şuşa
deyil, ümumilikdə Vətən, qəhrəmanlıq, Ali
Baş Komandanımız, xalqımızın sarsılmayan
iradəsi və əzmi, ordumuzun şücaəti
mövzularında şeirlər də yer alıb.
Çalışdım ki, bu mövzuları Şuşa
motivi ətrafında birləşdirim və
"Şuşanamə"ni hazırlayım.
AMEA-nın
vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli
"Şuşanamə"də yer alan
şeirlərlə ilk tanışlıqdan sonra onları
toplayaraq "Şuşanamə"ni ərsəyə gətirməyimi
tövsiyə etdi. Hazırda bu kitab çap mərhələsindədir.
Kitabın "Ön söz"ünün
müəllifi akademik İsa Həbibbəylidir.
Ölkə Prezidentinin sərəncamına müvafiq
olaraq, ilk dəfə "Şuşanamə"
kitabını hazırlamaq təşəbbüsü ilə
çıxış etmək mənim üçün
böyük bir fəxrdir.
-
Hazırda Əlyazmalar İnstitutunun baş direktoru kimi fəaliyyət
göstərirsiniz. Rəhbərlik etdiyiniz
institutun yaranma tarixi haqqında məlumat verərdiniz.
-
İnstitutumuz orta əsrlər Şərq yazılı abidələrinin
toplanması, sistemləşdirilməsi, mühafizəsi və
nəşri üzrə vahid bir mərkəz kimi 1950-ci ildən
Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun Əlyazmalar şöbəsi əsasında
yaradılıb. 1986-cı ildə bu baza əsasında
Əlyazmalar İnstitutu təsis edilib. 1996-cı
ildə isə instituta Məhəmməd Füzulinin adı
verilib.
Əlyazmalar
İnstitutu orta əsr elmlərinin bütün sahələrini
əhatə edən Azərbaycan, türk, ərəb, fars və digər dillərdə zəngin və
nadir əlyazma kolleksiyasına malikdir. Hazırda
Əlyazmalar İnstitutunda 40 mindən artıq material
saxlanılır. Bunlardan 12 minə qədəri
ərəb qrafikalı əlyazmalardır. Bundan başqa, institutda XIX-XX əsrlərdə
yaşamış Azərbaycanın görkəmli elm və ədəbiyyat
xadimlərinin şəxsi sənədləri, tarixi sənədlər
və fraqmentlər, əski çap kitabları, əvvəlki
dövrlərin qəzet və jurnalları, mikrofilm və
fotosurətlər mühafizə edilməkdədir.
Bildiyiniz
kimi, Əlyazmalar İnstitutunun binası 1901-ci il
oktyabrın 7-də Bakıda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin
təşəbbüsü və maliyyə dəstəyi ilə
müsəlman Şərqində yaradılan ilk dünyəvi
qızlar məktəbi kimi fəaliyyətə
başlamış bina olub. Bu məktəbin Azərbaycan
qadınlarının həyatında, onların maariflənməsində
böyük rolu olub. Olduqca qədim tarixə
malik bu bina hazırda qəzalı vəziyyətdədir.
Belə ki, bu yaxınlarda Fövqəladə
Hallar Nazirliyindən dəvət olunmuş Komissiya zəlzələ
nəticəsində binanın ön fasadının çat
verməsi ilə bağlı akt tərtib etdi. Hazırda binanın əsaslı təmir
olunmasına ehtiyac var. Ulu öndər Heydər Əliyevin
sözləri ilə desək, "Milli sərvətlərimizə
canıyananlıq lazımdır".
- Bir qədər
də institutda saxlanılan ən qədim əlyazmalardan bəhs
edərdiniz.
- Əlyazma dedikdə yalnız kağız üzərində
qara və ya qırmızı mürəkkəblə
yazılmış mətnlər nəzərdə tutulmur. Əlyazmalar
İnstitutunda xurma yarpağı üzərində
yazılmış unikal bir əlyazma var ki, VII-VIII əsrlərə
aid edilən bu əsər ərəb dilində Qurandan bir ayədir.
Bundan başqa, daş üzərində əlyazmalara
nümunə olaraq, Orxon-Yenisey abidələrini göstərmək
olar. Həmçinin, orta əsrlər
dövründəki mis və dəmir üzərində
yazılar, xalça üzərində piktoqramlar da əlyazmalara
aid edilməlidir. Məsələn, məşhur
faktdır ki, Azərbaycan xalqının ən qədim abidələrindən
biri olan "Avesta" 12 min inək dərisi üzərində
yazılıb. Bu baxımdan əlyazmalar
geniş bir arealı əhatə edir.
Çalışırıq
ki, Məhəmməd Füzuli adına
Əlyazmalar İnstitutunda yalnız orta əsrlərə aid əlyazmalar
deyil, digər dövrlərə də aid qiymətli əsərlər
də yer alsın.
Əlyazmalar İnstitutu Azərbaycan əlyazmalarının
sistemli tədqiqi ilə məşğul olan yeganə müəssisədir. Bir vaxtlar Azərbaycanda
saxlanılan bütün əlyazmaların vahid bir mərkəzdə
saxlanılması və mütəxəssislər tərəfindən
öyrənilməsi təklifi ilə çıxış
etdim. Lakin bu təşəbbüs müəyyən
səbəblərdən baş tutmadı. Bununla yanaşı, fövqəladə hadisələr
baş verməsi riskinə qarşı ən müasir
texnologiyaları tətbiq etməklə əlyazmaların
qorunub saxlanılmasını təklif etdim, bu işlər də
böyük maddi vəsait tələb etdiyindən öz həllini
tapmadı.
Düşünürəm ki, hazırda Əlyazmalar
İnstitutunda saxlanılan 12 mindən çox əlyazmanın
bütün mümkün vasitələrlə etibarlı
şəkildə qorunmasını təmin edirik.
Bir
neçə il öncə Azərbaycanın
ən görkəmli əlyazma nümunələri əsasında
"Azərbaycan multidissiplinar əlyazması: xəzinədən
incilər" adlı kitabımız işıq üzü
gördü. Əlyazmalar İnstitutunun multidisiplinar əlyazmaları
haqqında toplu və müfəssəl məlumatların təqdim
olunduğu bu kitab Azərbaycan, ərəb və fars dillərində elmin müxtəlif sahələrini
əhatə edən 150-yə yaxın əlyazmanın
paleoqrafik təsvirini özündə cəmləşdirib.
Xalqımızın zəngin elmi, mədəni və tarixi
keçmişinə işıq salan bu əsərdə təkcə
dinə, ədəbiyyata aid olan əlyazmalar deyil, həm də
təbabət, psixologiya, kulinariya və s. sahələri əhatə
edən ən müxtəlif əlyazmaları bölmələr
üzrə təsvir etmişik. Hesab edirəm
ki, bu əsər Əlyazmalar İnstitutunun fundamental işlərindən
biridir. Kitabda UNESCO-nun "Dünyanın
yaddaşı" Proqramının reyestrinə daxil olmuş əsərlər
də yer alıb.
İnstitutumuzda
qorunan ən qədim əlyazmalardan Əbülqasim Zəhravinin
cərrahlığa aid "Əl-məqalətüs-səlasin"
(XIII yüzil), Rüstəm Cürcaninin "Zəxireyi-Nizamşahi"
(XIII yüzil), Əbu Əli İbn Sinanın "Əl-qanun
fit-tibb" (XIII yüzil) və s. kimi qiymətli əsərlərə
rast gəlmək olar.
Qeyd edim ki, Əbu Əli İbn Sinanın
"Əl-qanun fit-tibb" əsərinin ikinci cildi dünyada
ən mükəmməl əlyazmalardan biri hesab olunur. Bu əsərin
Özbəkistanda tənqidi mətni hazırlanarkən əsərin
məhz AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan əlyazmasının
surətindən istifadə olunub. İbn Sinanın vəfatından
yüz il sonra bu qiymətli nümunənin
surəti köçürülüb.
Layihənin rəhbəri kimi bu kitabın "Ön
söz" müəllifliyi də mənə məxsusdur.
- Əlyazmalar İnstitutundakı qiymətli nümunələrin
qorunub saxlanılması üçün hansı tədbirlər
həyata keçirilir? İnstitutda əlyazmaların
elektronlaşdırılması istiqamətində
görülən işlər barədə nə deyə bilərsiniz?
- Dövlət
başçısının müvafiq sərəncamından
irəli gələn vəzifələrin icrası məqsədilə
Əlyazmalar İnstitutunda elektron kitabxananın
yaradılması işləri görülür. Biz bu prosesə qədim əlyazmaların
elektronlaşdırılmasından başlamışıq.
İnstitutumuzda əlyazmaların qorunması
üçün xüsusi mikromühit yaradılıb. Müəyyən
vaxtdan bir kağızların sıradan
çıxmasının qarşısını almaq
üçün sanitariya işləri həyata keçirilir,
xüsusi temperatur rejiminin saxlanılması təmin edilir.
Çalışırıq ki, əlyazmaların
saxlanıldığı otaqlarda rütubət yaranmasın.
Əlbəttə ki, bütün bunlar müasir
əlyazma qorunması tələblərinə uyğun səviyyədə
deyil. İnsan müdaxiləsi tələb
etmədən, müasir sensorlar vasitəsilə əlyazmaların
köçürülməsi üçün cihazlara
böyük ehtiyac duyulur. İnanıram
ki, gələcəkdə həm saxlanclarımızın daha
müasir səviyyədə qurulması, həm də elektron
kitabxananın yaradılması işlərinin sürətləndirilməsi
üçün müasir avadanlıqların
quraşdırılmasına dəstək veriləcək.
- İnstitutda kadr hazırlığının həyata
keçirilməsi istiqamətində nə kimi problemlərlə
qarşılaşırsınız? Əlyazmalarla işləmək
üçün gənc mütəxəssislərin hansı
keyfiyyətlərə malik olması tələb olunur?
- Fəlsəfədə
"evristik həzz" deyə bir anlayış var. Uzun
axtarışlardan sonra tapılan bir əşya və s.
zamanı yaşanan sevinc hissidir. Bu hiss əlyazmalar üzərində
işlə məşğul olan insanlar üçün yad
olarsa, o zaman mətnlərin də mənasının ifadə
olunmasında təhriflərə yol verilə bilər. Bu baxımdan Əlyazmalar İnstitutu kadrların cəlb
olunması istiqamətində bir qədər problemlərlə
rastlaşır. Bunun səbəbi
istedadlı gənclərin daha çox maddi gəlir gətirən
işlərlə məşğul olmağa
üstünlük verməsidir.
Əlbəttə,
bizim qocaman əlyazmaşünas, mətnşünas alimlərimiz
də var. Onlara ədəbiyyat tarixinin tədqiqatçısı,
mətnşünas alim, Əlyazmalar İnstitutunun
icraçı direktoru, filologiya elmləri doktoru Paşa Kərimovu,
qocaman mətnşünasımız, professor Kamandar Şəriflini
və digərlərini nümunə göstərmək olar.
Düşünürəm ki, gənc əlyazmaşünas
və mətnşünasları Əlyazmalar İnstitutunda fəaliyyət
göstərməyə cəlb etmək üçün tədbirlər
görülməli, əlyazmalarımızın gələcək
nəsillərə etibarlı və tam şəkildə
ötürülməsi üçün mühüm işlər
həyata keçirilməlidir.
Nərgiz QƏHRƏMANOVA,
AMEA-nın Rəyasət Heyəti
Aparatının İnformasiya şöbəsinin sektor
müdiri
525-ci qəzet.- 2022.- 3 mart.- S.11.