Şəfiqə Məmmədova və ömür "8"ləri

Qadın xəyal və düşüncəmizdə xilqət hadisəsinin ən mühüm çaları, bəşəriyyət aləmində bərəkət, sehir göstəricisi, evimizdə Cənnət mələyinin qüsursuz timsalı, sonsuzluğumuzun əbədi mənbəyidir. O yaranmazdan əvvəl Adəm peyğəmbər yalqız, ekoloji sistem ruhsuz, bəşəriyyət müsibətlərə təslim, ailə bir ağac koğuşu, insan öz ömür çırağının məhbusu idi. Bütün söylənənlərə baxmayaraq, cəhalətin hökm sürdüyü əhatədə bəşər övladının batinlə batili səhv salması səbəbindən qadın doğulduğuna görə taleyindən narazı olanlar da tapıldı... Amma təbiət ziddiyyətə qalib gəldi və yaxşı ki, dünyaya QADIN gəldi... Nə yaxşı ki,Şəfiqə Məmmədova ədəbiyyat tarixinin həyati gerçəklərini səhnələşdirilmiş simvollarla işığa çıxara bildi. Onun sənətin sirrindən xəbərdar olmasının əsasını dərk olunmuş ideyanın ötürülmə qammaları təşkil edir və Şəfiqə xanım yaxşı bilir ki, "istənilən sahədə istedadlı adamlar böyük layihələrə imza ata bilərlər, lakin insanın fikrini, düşüncəsini əvəz etmək, onun baxışını dünyanın mahiyyətinə yönəltmək, bir sözlə, düşünən varlığı yenidən yaratmaq bacarığı dahilərə məxsusdur".

Teatr təkamül prosesidir; eyni əsər o qədər tamaşaya qoyulur ki, səhnənin dekorativ quruluşu da, rollar da cilalanıb nəcibləşir. Əsərin teatr səhnəsində tamaşaya qoyuluşu, həm bir-birinin təkrarını, həm davamını, həm də rejissorla, aktyorun şəxsi yaradıcılıq prinsipini təşkil edir. Məhz "təkrar biliyin anasıdır" periodikliyinə görədir ki, teatrın fəaliyyət diopazonu kinodan - bir ana sığışdırılmış şəkillər ardıcıllığından daha geniş, daha müfəssəl, daha üstündür. Belə anlaşılmasın ki, kino inkişaf etmir, əlbəttə, kinematoqrafiya daima inkişafdadır, lakin eyni kinonun iki, üç dəfə ekranlaşdırılması təsadüfi hadisədir, hətta təkrar çəkilişə şərait yaransa belə, filmlər bir-birindən fərqlənir.

Teatr deyərkən biz yaradıcı insan kollektivini, məkan və zamana görə müəyyənləşən sintetik bir sənət növünü nəzərdə tuturuq. O ki qaldı ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin həyat və yaradıcılığına, bir mənalı şəkildə qeyd etməliyik ki, onların tarixi - mümkün əzab və əziyyət, eləcə də, uğurlar ardıcıllığından ibarət olur.

Müsahibim səhnə azadlığı, danışıq tərzi, cazibə və görünüşü, emosional yaddaşı, natiqlik improvizasiyası teatrın özü qədər mühüm olan Xalq artisti Şəfiqə Məmmədovadır.

Yazıda məqsədim Şəfiqə xanımın həyat xronologiyasını vərəqləmək, təltif və fəxri adlarından, müəllimlik fəaliyyətindən söz açmaq deyil. Aktrisa haqqında alim və böyük sənətkarlarımız yetərincə yazıblar, mümkün olduğu qədərilə deyiblər. Mən onun estetik idrakın asanlaşdırılmasını təmin edən vasitəçi - yaradıcı xüsusiyyətlərinin özəlliyindən bəhs etmək istəyirəm. O ümidlə ki, elmi inkişafın insanın potensial təhlükə mənbəyinə çevrildiyi bir vaxtda mənəviyyatın formalaşması işini incəsənətdən yaxşı yerinə yetirəcək ayrı vasitə tapmaq olmur.

Aktrisanın istər teatr, istər kino aləmində müxtəlif rolları məharətlə ifa etməsi özünün güldürmək, təəccübləndirmək və başqa bu kimi müvafiq cəhətlərindən irəli gəlir. Şəfiqə xanımın səsi tamaşaçının beynini sözlərlə döyəcləmir; zilə qalxıb bəmə enən musiqi notları kimi öz təsir dairəsinə alır. Onun danışıq improvizasiyası, oynadıqlarının həqiqliyinə inam yaratmaq bacarığı, personajın daxili aləmini, milli-psixoloji-sosial durumunu, məişət qayğılarını tamaşaçıya ötürmək qabiliyyəti aktyor üçün ən mühüm əlamətlərdən hesab olunur. Şəfiqə Məmmədova xoşbəxt ifaçıdır, çünki onun xoşbəxtliyi əzab yaşatmaq, mənfinin xatirinə müsbəti dəf etmək yox, əksinə, əzabı yaşatmamaq üçün zövqü qurban vermək istəyindən keçib. Dünyanı səhnə kimi seyr etmək, onu öz şəxsi ssenarisi olaraq nəzərdən keçirmək səbəbinə görədir ki, Şəfiqə xanım dahi aktyor adına imza atıb.

Rolun kimliyindən asılı olmayaraq insanın deyil, onun taleyinin ümumiləşdirilmiş obrazını yaradan sənətkar öz ifaçı manevrilə tamaşaçıya nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu hiss etmək və yaxud oynadığı rolu aktyorla səhv salmaq fürsəti yaratmır. O, daima xoşbəxtliyə can atan, parlaq və uzun ömürlü personajların timsalında onları olduğu kimi yox, olmalı olduğu nəciblik və comərdlik xüsusiyyətlərilə birgə oynayır. Əbədi ödənilməyən arzuları, tapdanan ümidləri, güclənən əzabları, faciəvi personajın ləyaqətini qoruyub saxlamaq imkanlarını, ölümlə nəticələnən məşum və məsum səhvləri də oynayır Şəfiqə xanım, həm də böyük cəsarətlə! Həm də böyük cəsarətlə bu günün gerçəklərini gələcəyə ötürür. Çünki onun məqsədi cəlbedici hadisələrin səhnə təcəssümü yox, həyatın özünü oynamaqdır ki, həqiqət üzə çıxsın.

O da öz anadangəlmə istedadını məhz sənətin qazanılmış texnikası vasitəsilə ötürür, lakin tamaşaçını dünyaya onun gözlərilə baxmaq, yaxud hadisələrin mahiyyətini baş verənlərin xaricində axtarmaq məsuliyyəti qarşısında qoyur. Şəfiqə xanımın rollarından birinə müraciət etmək üçün Ulu öndər Heydər Əliyevin xeyir-duasından sonra işıq üzü görən "İstintaq" kinosunu xatırlamaq kifayətdir. Məncə, ssenarinin zəifliyinə baxmayaraq, aktyor Gülya obrazını zadəgan qadınların özlərindən də yaxşı oynayıb.

"Uyğun deyil mənə, heç bir ssenarinin özümə aid olduğunu görmürəm", "yaradacağım elə bir iş yoxdur", - deyə səslənən Şəfiqənin "istəyəndə çəkilib, istəməyəndə çəkilməmək" "seçimi həmişə olub". Onu digərlərindən fərqləndirən əsas cəhət ssenarini, bədii əsəri ədəbiyyat bilicisi səviyyəsində xırdalamağı bacarmasıdır. Ayrıları rol üstündə savaşarkən Şəfiqə "həmişə seçilib-seçilməmək seçimi" qarşısında sənətin dəyərini maddi olan hər cür istəkdən üstün tutub. Buna görə də, onun sənət yolu, həm təcrübi həyatda, həm də elmdə xüsusi məna kəsb edən seyrçi üsuldan fərqlənir, əyani təcrübədən asılı olmur, sanki günəşin səssiz şüası, yaxud göy qurşağı kimi dünyanın üstündən keçir. Şəfiqə xanımı aktyor kimi narahat edən səbəblərdən biri də gerçək hadisələrlə idrakını doldura bilməməsidir ki, həmişə öz düşüncəsinə uyğun obyektlər axtarmağa məcbur olur.

Teatr səhnəsi, yaxud ekran əsəri həyati çətinlikləri dəf etmək üçün yüksək instansiya rolunu oynayan məktəb kimidir. Bu məktəbin keyfiyyətlilik dərəcəsi müxtəlif obrazların timsalında açılan ideya ilə ölçülür. Obrazları aktyorlar ifa edirlər, necə ki, Şəfiqə Məmmədova Fəridəni, Burla xatunu, Pəricahanı oynayır... - Bəs aktyorlar ideyanın açılmasına necə yardımçı olurlar? - Əlbəttə, obrazı hərtərfli işıqlandırmaqla. Məsələn, "Qaraca qız" filmində Şəfiqə təkcə Pəricahanı deyil, onunla xüsusiyyət ortağı olan hər kəsi, hamını oynayır. Nəticədə insanı öz məqsədsizliyinə təslim edən tipik xarakter ifşa olunur. Ümumiyyətlə, aktyorun məharəti təkcə yazıçı ideologiyasının bölünməz həqiqətlərini oynamaq deyil, ifaçılığın səhnə tələbidir ki, Şəfiqə "pərdə arxasında" heç nə saxlamır. Məhz insanlar da teatra, kinoya mətləblərin daha rahat anlaşılması səbəbindən üz tutur, yoxsa əsəri evdə oxumaqla kifayətlənərdilər.

İnsan güclü enerji mənbəyidir. Bu enerjinin istehsalçısı olmaq hər kəs üçün eyni dərəcədə əlçatandır. "O zaman nəyə görə bu enerji nifrətə, eqoizm və acgözlüyə, şantaja, şərə sərf olunur?" sualının intiutiv dərkini mücərrəd biliyə, refleksiyaya çevirən Şəfiqə Məmmədova yaradıcılığı boyu öz ənənəsinə sadiq qalır. Hətta o qədər sadiq qalır ki, aktyorun bir insan ömründə formalaşdırdığı personajların bəşəriyyət tərəfindən bütöv olaraq qavranılması hələ müəyyən vaxt tələb edir. Məhz onun dahiliyi səbəbindəndir ki, möhür vurduğu yaradıcılıq nümunələri köhnəlmək, yaxud sona qədər "dərk olunmaq" səciyyəsi daşımır. Bu o deməkdir ki, hansı personajı canlandırmasından asılı olmayaraq Şəfiqə xanımın rollarını kamil ifa səbəbindən özündən yaxşı oynamaq mümkün deyil.

Yaratdığı obrazların yaradıcı müxtəlifliyinə görədir ki, Şəfiqə Məmmədova Azərbaycan səhnəsinin uğur göstəriciləri, əsrlərin qocalmayan müəllimləri sırasında özünəməxsus yer tutur.

Milli teatr və kinonun inkişafında, şübhəsiz ki, Ümummilli lider Heydər Əliyevin mühüm xidmətləri var. Ulu öndərin uyğun təşəbbüsünün davamıdır ki, Prezident İlham Əliyevin uyğun Sərəncamı ilə hər il martın 10-u "Milli teatr günü" kimi qeyd edilir.

Bildiyimiz kimi, mart Azərbaycan tarixini bayramlar ayı kimi bəzəyir, onun taleyinə şəxsi, peşə bayramları da əlavə olunsa, mənzərə daha da simmetrikləşər. Haqqında bəhs etdiyim aktyorun doğum günü də bayramlar çoxluğu mart ayına təsadüf edir. Mart ayının başlanğıcında olmağımız münasibətilə Şəfiqə xanımın 8 mart - Qadınlar; 8+2 mart - "Milli teatr günü"; 8+12 mart - Novruz bayramı və 8+22 mart - Doğum gününü böyük sevinc hissilə təbrik edir, ona möhkəm cansağlığı arzulayırıq!

Tale üfüqlərində Günəş oldu Şəfiqə,

Təbiəti oynadı ürək dolu Şəfiqə,

Teatrdan başlayan azad yolu Şəfiqə

Yeni başlanğıc kimi nəsillərə tuşladı.

Göyərçin KƏRİMİ

AYB-nin üzvü

525-ci qəzet.- 2022.- 5 mart.- S.19.